Besluitenlijst d.d. d.d. d.d. [ ]Akkoordstukken -- [X]Openbaar [ ]Besloten --

Transcriptie

1 Nota voor burgemeester en wethouders Onderwerp Toekomstvisie luchthaven Teuge 1- Notagegevens Notanummer Datum Programma: Portefeuillehouder Weth. Hartogh Heys Weth. Rorink Weth. Grijsen Team AB 2- Bestuursorgaan [X]B & W [ ]Raad -- [ ]Burgemeester -- College van B & W - Burgemeester - Weth. Kolkman - Weth. Hartogh Heys - Weth. Rorink - Weth. Grijsen Besluitenlijst d.d. d.d. d.d. [ ]Akkoordstukken -- [X]Openbaar [ ]Besloten -- Routing d.d. Gemeentesecretaris / directeur Wethouder Wethouder par. [ ]adj.secr. -- [X]gem.secr BIS Openbaar Status Bijlagen B & W d.d.: Besloten wordt: 1 Kennis te nemen van de toekomstvisie voor vliegveld Teuge, het advies van de stuurgroep over de toekomstige ontwikkelingen van vliegveld Teuge, de twee onderzoeksrapporten over de economische en recreatieve ontwikkelingsmogelijkheden van de luchthaven en de mogelijkheden tot hinderbeperking en de reacties van de klankbordgroep bestaande uit bewoners- en milieuorganisaties; 2 de raadsmededeling vast te stellen; 3 de stukken aan te bieden aan de raad; 4 de nota en het besluit openbaar te maken. Financiële aspecten: Financiële gevolgen voor de gemeente? Begrotingswijziging Nee Nee Voorstel openbaarmaking conform Wet Openbaarheid Bestuur (Wob) [X] De nota en het besluit openbaar te maken [ ] De nota en het besluit openbaar te maken vergezeld van bijgaand persbericht [ ] De nota en het besluit openbaar te maken nadat [ ] De nota en het besluit openbaar te maken, behalve [ ] Het besluit openbaar te maken, maar niet de nota, gelet op artikel: [ ] De nota en het besluit niet openbaar te maken, gelet op artikel: Kennisgeving/ Bekendmaking Awb Kennisgeving (publicatie) conform Awb Nee

2 Bekendmaking conform Awb Nee ADVIESRADEN: Moet een van de adviesraden gehoord worden of op de hoogte gesteld? Nee Toelichting Inleiding Op 31 oktober 2014 werd de aftrap gegeven voor een tijdelijk overleg- en onderzoeksproces dat moest leiden tot een zo breed mogelijk gedragen advies over de toekomstige ontwikkelingsrichting van Teuge, en waarvan de luchthavendirectie de opdrachtgever was. Een stuurgroep onder het onafhankelijk voorzitterschap van dhr. John Berends ging van start, met vertegenwoordigers van de luchthaven en haar gebruikers/ondernemingen, de omwonenden, de economische en de onderwijssector. Deze stuurgroep werd geadviseerd door een klankbordgroep van bewoners- en milieuorganisaties, met dhr. J. van Muyden als onafhankelijk voorzitter. Er werden twee externe onderzoeken uitbesteed en begeleid: door Bureau Buiten naar de economische en recreatieve ontwikkelingsmogelijkheden van de luchthaven en door Blekenbrink Advies naar de mogelijkheden tot hinderbeperking. Mede aan de hand van de onderzoeksresultaten en de advisering door de klankbordgroep heeft de stuurgroep advies uitgebracht over de toekomstige ontwikkeling van de de luchthaven. De directie van de NV Luchthaven Teuge heeft vervolgens een toekomstvisie voor vliegveld Teuge uitgebracht. De klankbordgroep heeft een reactie gegeven op de twee onderzoeksrapporten en op de toekomstvisie. De directie van luchthaven Teuge heeft vervolgens op de klankbordreacties gereageerd en dat op schrift gesteld. Bovenstaande stukken zijn ter informatie aangeboden aan de colleges van b&w van de deelnemende gemeenten in NV Luchthaven Teuge. De stukken zijn de basis voor een Luchthaven Besluit dat de provincie Gelderland in 2016 zal nemen en voor een te actualiseren businessplan voor de NV Luchthaven Teuge. Dat businessplan wordt in het voorjaar 2016 aangeboden en tzt met de raad gedeeld. Op 10 februari 2016 krijgt de gemeenteraad van Deventer een toelichting op de gepresenteerde toekomstvisie en de onderliggende stukken. De toekomstvisie en de onderliggende rapporten inclusief reacties zijn mede aangeboden aan de gedeputeerde van de Provincie Gelderland, mevrouw Meijers, in het kader van het te nemen Luchthaven Besluit, de voorzitter van de strategisch board van de regio stedendriehoek (de heer Heidema) en de voorzitter van de Commissie regionaal overleg Teuge, COR Teuge (de heer Burgering). Beoogd resultaat Kennisneming van de toekomstvisie voor luchthaven Teuge. Kader Nvt Argumenten voor en tegen Nvt Extern draagvlak (partners) Betrokkenheid van vertegenwoordigers van de luchthaven en haar gebruikers/ondernemingen, de omwonenden, de vertegnwoordigers van de economische - en de onderwijssector, gemeenten (ambtelijk) en bewoners- en milieuorganisaties. Financiële consequenties Nvt Aanpak/uitvoering Op 10 februari 2016 krijgt de gemeenteraad van Deventer een toelichting op de gepresenteerde toekomstvisie en de onderliggende stukken. De directeur van de NV Luchthaven Teuge, mevrouw M. de Groot, verzorgt de presentatie.

3 RAADSMEDEDELING Onderwerp Toekomstvisie luchthaven Teuge Mededelingennr Portef.houder Weth. Hartogh Heys Team AB BenW-besluit d.d.: Inleiding: waarom deze mededeling De gemeenteraad wordt geïnformeerd over de toekomstvisie voor vliegveld Teuge en de daaraan ten gronslag liggende onderzoeksrapporten naar de economische en recreatieve ontwikkelingsmogelijkheden van de luchthaven en naar de mogelijkheden tot hinderbeperking. De reacties van bewoners- en milieuorganisaties zijn eveneens bijgevoegd. In de raadstafel van 10 februari 2016 krijgt de gemeenteraad van Deventer een toelichting op de gepresenteerde toekomstvisie voor Vliegveld Teuge. 2. Kader Statuten NV Luchthaven Teuge Luchthaven Besluit provincie Gelderland 3. Kern van de boodschap De gemeenteraad wordt geïnformeerd over de toekomstvisie voor vliegveld Teuge en de daaraan ten gronslag liggende onderzoeksrapporten naar de economische en recreatieve ontwikkelingsmogelijkheden van de luchthaven en naar de mogelijkheden tot hinderbeperking. De stukken zijn de basis voor een Luchthaven Besluit dat de Provincie Gelderland als bevoeg gezag in 2016 zal nemen en voor het actualiseren van het businessplan voor de NV Luchthaven Teuge. Dat businessplan wordt in het voorjaar 2016 aangeboden aan de raad. 4. Nadere toelichting Op 31 oktober 2014 werd de aftrap gegeven voor een tijdelijk overleg- en onderzoeksproces dat moest leiden tot een zo breed mogelijk gedragen advies over de toekomstige ontwikkelingsrichting van Teuge, en waarvan de luchthavendirectie de opdrachtgever was. Een stuurgroep onder het onafhankelijk voorzitterschap van dhr. John Berends ging van start, met vertegenwoordigers van de luchthaven en haar gebruikers/ondernemingen, de omwonenden, de economische en de onderwijssector. Deze stuurgroep werd geadviseerd door een klankbordgroep van bewoners- en milieuorganisaties, met dhr. J. van Muyden als onafhankelijk voorzitter. Er werden twee externe onderzoeken uitbesteed en begeleid: door Bureau Buiten naar de economische en recreatieve ontwikkelingsmogelijkheden van de luchthaven en door Blekenbrink Advies naar de mogelijkheden tot hinderbeperking. Mede aan de hand van de onderzoeksresultaten en de advisering door de klankbordgroep heeft de stuurgroep advies uitgebracht over de toekomstige ontwikkeling van de de luchthaven. De directie van de NV Luchthaven Teuge heeft vervolgens een toekomstvisie voor vliegveld Teuge uitgebracht. De klankbordgroep heeft een reactie gegeven op de twee onderzoeksrapporten en op de toekomstvisie. De directie van luchthaven Teuge heeft vervolgens op de klankbordreacties gereageerd en dat op schrift gesteld. Bovenstaande stukken zijn ter informatie aangeboden aan de colleges van b&w van de deelnemende gemeenten in NV Luchthaven Teuge. De stukken zijn de basis voor een Luchthaven Besluit dat de provincie Gelderland in 2016 zal nemen en voor een te actualiseren businessplan voor de NV Luchthaven Teuge. Dat businessplan wordt in het voorjaar 2016 aangeboden en tzt met de raad

4 gedeeld. Op 10 februari 2016 krijgt de gemeenteraad van Deventer een toelichting op de gepresenteerde toekomstvisie en de onderliggende stukken. De toekomstvisie en de onderliggende rapporten inclusief reacties zijn mede aangeboden aan de gedeputeerde van de Provincie Gelderland, mevrouw Meijers, in het kader van het te nemen Luchthaven Besluit, de voorzitter van de strategisch board van de regio stedendriehoek (de heer Heidema) en de voorzitter van de Commissie regionaal overleg Teuge, COR Teuge (de heer Burgering).

5 Plan van Aanpak Langere termijn ontwikkeling van Luchthaven Teuge en omgeving Versie 0.9

6 Aanleiding Plan van Aanpak Luchthaven besluit door Provincie Gelderland in 2015 Vergroten draagvlak in omgeving onder andere door beperking overlast Ontwikkelingen regio en luchtvaartmarkt Een visie op een gebalanceerde Langere termijn ontwikkeling van vliegveld Teuge en omgeving is noodzakelijk

7 Doel Een gezamenlijke visie op een gebalanceerde lange termijnontwikkeling van de luchthaven en haar omgeving. Dit dient te gebeuren op een dusdanige manier dat er concreet geadviseerd kan worden over het luchthavenbesluit Teuge aan GS en CRO vanuit een zo breed mogelijk draagvlak bij luchthavengebruikers, omgeving en andere betrokken partijen. Daarnaast kan dit advies bijdragen aan een heldere politieke standpuntbepaling over Teuge, en waardevolle input leveren voor de discussie die de staatssecretaris van I&M landelijk heeft geëntameerd over de toekomst van de kleine luchtvaart.

8 Speerpunten Speerpunten: 1. structureel beperken van hinder (voor omwonenden) en verstoring (voor natuurwaarden); 2. bevorderen van duurzaamheid en innovatie (door in de bedrijfsvoering te kiezen voor Clean Tech-oplossingen, en waar mogelijk een proeftuin te zijn voor vernieuwende luchtvaartontwikkelingen op dit vlak); 3. aanjagen van economie en toerisme in Gelderland, waarbij Teuge een ontmoetingsplaats is voor omwonenden, toeristen en bedrijfsleven;

9 Onderzoeksvragen Centrale onderzoeksvraag: Wat is de meest wenselijke invulling van landzijdige en luchtzijdige capaciteit op Teuge, rekening houdend met ten eerste de huidige capaciteit en geluidsruimte, ten tweede de toekomstige behoefte aan capaciteit en geluidsruimte en ten derde het maatschappelijk draagvlak in de omgeving? Deelvragen: 1) Wat is de economische waarde van Teuge en waar liggen kansen? En hoe kan de rol van Teuge als belangrijke toeristische trekpleister in de regio worden versterkt? 2) Wat zijn mogelijkheden voor innovatieve duurzame ontwikkeling? En hoe kan de samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs verder worden versterkt? 3) Waar liggen concrete mogelijkheden voor hinderbeperking? 4) Wat is de toekomstige behoefte aan luchtzijdige en landzijdige capaciteit?

10 1. Economische/toeristische waarde Teuge Wat is de economische waarde van Teuge en waar liggen kansen? En hoe kan de rol van Teuge als belangrijke toeristische trekpleister in de regio worden versterkt? In 2012 is, in opdracht van de gemeente Deventer, de economische betekenis van de luchthaven Teuge voor de gemeente te Deventer onderzocht. We willen een breder onderzoek uitvoeren voor de stedendriehoek waarbij de kansen worden bekeken voor economie en toerisme. De provincie Gelderland heeft in haar Omgevingsvisie een vergelijkbaar onderzoek rond Teuge aangekondigd. Het onderzoek wordt nauw afgestemd met de provincie.

11 2. Mogelijkheden voor innovatieve ontwikkeling Wat zijn mogelijkheden voor innovatieve duurzame ontwikkeling? En hoe kan de samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs verder worden versterkt? De afgelopen periode hebben een aantal bedrijven op Teuge zich al ingezet op duurzame ontwikkelingen. Het nieuwe Havendienst gebouw van de luchthaven is energie neutraal en innovatief. Eind 2013 is een samenwerking overeenkomst getekend met Aventus. Teuge wil graag een proeftuin zijn voor innovaties. In samenwerking met stedendriehoek partners willen we nader onderzoeken waar de kansen en mogelijkheden liggen voor Teuge om zich innovatie en duurzaam te onderscheiden.

12 3. Hinderbeperking Waar liggen concrete mogelijkheden voor hinderbeperking? De afgelopen 2 jaar is veel tijd geïnvesteerd in gesprekken met de omgeving en aandacht voor hinderbeperking. Hierbij zijn, in samenspraak met de omgeving, een groot aantal ideeën verzameld. Graag willen we deze en eventuele nieuwe ideeën verder onderzoeken op haalbaarheid en concrete maatregelen implementeren. Een van de wensen van de omgeving is een systeem waarmee vliegtuigen kunnen worden gevolgd in de omgeving van Teuge.

13 4 Capaciteit Wat is de toekomstige behoefte aan luchtzijdige en landzijdige capaciteit? In samenwerking met de huidige bedrijven op Teuge, de verwachte marktontwikkeling en het rijksbeleid zal de gewenste luchtzijdige en landzijdige capaciteit voor vliegveld Teuge worden aangegeven.

14 Overige (uit te zoeken) onderwerpen Kunnen (en zo ja: op welke manier) hinderbeperkende afspraken die op vrijwillige basis worden gemaakt tussen de luchthaven(gebruikers) en de omgeving formeel worden verankerd in het luchthavenbesluit; Is er bij het voorbereiden van het luchthavenbesluit Teuge sprake van een MER(beoordelings)plicht, en in hoeverre het vrijwillig opstellen van een MER bespreekbaar voor de luchthavendirectie.

15 Begroting Begroting: Projectkosten ,- Begeleidingskosten 5.000,- Bureaukosten 5.000,- Totaal kosten ,- Financiering: Provincie ntb Stedendriehoek ntb VNO-NCW ntb.. ntb Totaal financiering ,- Financiering nog te bespreken

16 Planning Startnotitie Luchthavenbesluit provincie Rijksbeleid kleine luchtvaart Luchthavenbesluit Door Provincie 30 sept dec mrt juni sept dec 15 kick-off Toekomstvisie

17 Organisatie CRO Teuge informeren Visie/ Stuurgroep Aansturing Advies Deskundigen Advies Onderzoeksvraag 1 Onderzoeksvraag 2 Onderzoeksvraag 3 Onderzoeksvraag 4 adviesrol Omgevingsberaad/ klankbord groep Tijdelijke projectorganisatie

18 Stuurgroep De stuurgroep geeft richting aan de onderzoeksvragen en neemt besluiten over het advies; Voorzitter Omgevingsberaad/klankbordgroep informeert/adviseert de stuurgroep over het advies van het omgevingsberaad/klankbordgroep De luchtvaartdeskundige Provincie Gelderland en gemeentelijk deskundige van Voorst adviseren de stuurgroep Luchtvaartdeskundige Provincie Gelderland verzorgt vastlegging besluiten en afspraken Het CRO Teuge wordt door de visie/stuurgroep regelmatig geïnformeerd en regelmatig overleg. CRO ontvangt advies/visie

19 Omgevingsberaad/klankbordgroep Het omgevingsberaad/klankbordgroep adviseert de stuurgroep en stemt dit af met haar achterban Omgevingsberaad/klankbordgroep overlegt minimaal 1 week voorafgaand aan de stuurgroep vergadering over de aan de stuurgroep voor te leggen besluiten Rol van de ambtenaren die deelnemen aan het omgevingsberaad/klankbordgroep advisering van de bewonersvertegenwoordigers vanuit hun specifieke deskundigheid en hun totaaloverzicht van het gemeentelijke beleid; ondersteunen van de bewonersvertegenwoordigers bij de dialoog die zij moeten voeren met hun achterban.

20 Toekomstvisie Teuge Luchthaven Teuge Meiltje de Groot 13 november 2015 Versie 1.0 Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 1 van 45

21 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanpak Organisatie Onderzoeksvragen Randvoorwaarde Leeswijzer Samenvatting onderzoek naar de economische effecten en ontwikkelingsrichtingen Onderzoeksopzet General Aviation en beleidskaders General Aviation in Nederland Bestuurlijke kaders Trends Luchthaven Teuge Ontwikkelingen Vestigingsmogelijkheden Bereikbaarheid Toerisme Samenwerking onderwijs Directe en indirecte economische effecten Negatieve effecten Toeristisch-recreatieve betekenis Toekomstbeelden SWOT-analyse Ontwikkelrichtingen Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis Ruimtelijke randvoorwaarden Samenvatting resultaten Minder hinder van Teuge Onderzoeksopzet Inventarisatie Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 2 van 45

22 4.3 De meest genoemde hinder-thema s Aanbevelingen ambitie Aanbeveling voor hinderbeperkende maatregelen Uitvoering Gedragscode Borging van nieuw beleid Reactie op advies klankbordgroep op onderzoeksrapporten Reactie Klankbordgroep op onderzoeksrapport van Bureau Buiten Reactie Klankbordgroep op onderzoeksrapport van Bureau Blekenbrink Aanvullende reactie Klankbordgroep Ontwikkelingsrichting Combinatie beste keuze! Nadere beschrijving ontwikkelrichting Bereikbaarheid en parkeren Behoefte aan bedrijventerreinen Gevolgen voor geluid en milieu: wel of geen vrijwillige m.e.r.-procedures? Hinderbeperkende maatregelen Top 3 ( laaghangend fruit ) Globale consequenties scenario s Investeringen Borging advies Beantwoording overige vraagpunten Bijlagen: Bijlage 1 Plan van Aanpak toekomstvisie Bijlage 2 Onderzoeksrapport Bureau Buiten Bijlage 3 Onderzoeksrapport Blekenbrink Bijlage 4 Advies klankbordgroep ten aanzien van onderzoeksrapporten Bijlage 5 Advies klankbordgroep ten aanzien van toekomstvisie versie 1.0 Bijlage 6 Organisatie Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 3 van 45

23 1. Inleiding Onder leiding van de stuurgroep John Berends (burgemeester van Apeldoorn), is een toekomstvisie voor Luchthaven Teuge opgesteld. Deze visie wordt, in het kader van het te nemen Luchthavenbesluit, medio december 2015 aangeboden aan gedeputeerde mevrouw Meijers van de Provincie Gelderland, de voorzitter van de Strategische Board Stedendriehoek (de heer Heidema), de voorzitter van de Commissie Regionaal Overleg Teuge (de heer Burgering) en aan de Aandeelhouders en RvC van de luchthaven voor verdere besluitvorming over de toekomst van de luchthaven. Op 12 februari 2015 is door de stuurgroep, na advies van de klankbordgroep op 22 januari 2015, het Plan van Aanpak vastgesteld om te komen tot de toekomstvisie (zie bijlage 1). De onderzoeken zijn afgerond. Bureau Buiten schetst een tweetal ontwikkelrichtingen. De maatschappelijke en economische effecten van deze ontwikkelrichtingen zijn in kaart worden gebracht. Blekenbrink Advies heeft de mogelijkheden voor hinderbeperking onderzocht. In dit document wordt, mede op basis van de uitkomsten van de scenario s, de voor de luchthaven en gebruikers, meest wenselijke toekomstige ontwikkelrichting beschreven. Daarnaast wordt aangegeven wat hierbij de effecten en de noodzakelijke maatregelen zijn. Er wordt een voorstel voor borging van het advies gedaan en wordt een aantal andere vraagstukken beantwoord. Een eerste concept van de toekomstvisie Teuge is voor advisering aan de klankbordgroep aangeboden en is op 29 oktober besproken. Op 3 november is dit eerste concept en het verslag van de vergadering van klankbordgroep van 29 oktober besproken in de stuurgroep. Op basis van beide besprekingen is een definitieve versie 1.0 opgesteld. Deze is op 13 november naar de klankbordgroep gestuurd ter advisering. Het advies van de klankbordgroep wordt op 3 december ingewonnen en bijgevoegd als bijlage 5 bij de toekomstvisie Teuge versie 1.0. Over de toekomstvisie Teuge versie 1.0, vindt, samen met het advies van de klankbordgroep, op 8 december besluitvorming plaats in de stuurgroep. Het streven is om het stuurgroepadvies medio december 2015 aan te bieden aan Gedeputeerde Staten, de Commissie Regionaal Overleg Teuge, de Strategische Board Stedendriehoek en de vier aandeelhoudende gemeenten. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 4 van 45

24 2. Aanpak 2.1 Organisatie In oktober 2014 is, in opdracht van de luchthavendirectie, onder leiding van onafhankelijk voorzitter John Berends (burgemeester van Apeldoorn) de stuurgroep toekomstvisie Luchthaven Teuge van start gegaan. In de stuurgroep zijn bedrijfsleven, onderwijs, overheid en omwonenden vertegenwoordigd. Daarnaast zijn provinciale en gemeentelijke adviseurs direct betrokken. Een klankbordgroep, waarin bewoners- en milieuorganisaties zijn vertegenwoordigd, ondersteund door gemeentelijke deskundigen, adviseert de stuurgroep. Zij heeft advies uitgebracht over de onderzoeken van Bureau Buiten en Blekenbrink Advies. Een samenvatting is weergegeven in Hoofdstuk 5. In de bijlagen is het complete advies opgenomen. De wettelijk voorgeschreven, in 2011 door Provinciale Staten geïnstalleerde Commissie Regionaal Overleg Teuge (CRO Teuge), onder leiding van de heer Burgering, wordt door de stuurgroep regelmatig geïnformeerd. Zij ontvangt de toekomstvisie ter advisering. Ook het bedrijfsleven van Luchthaven Teuge is intensief betrokken geweest bij het tot stand komen van dit advies. Bijna alle bedrijven zijn geïnterviewd door Bureau Buiten, de voorzitters van de vliegclub, het Paracentrum en de directeur van Special Air Services zijn lid van de stuurgroep. Eind oktober heeft een bijeenkomst plaats gevonden waarbij het bedrijfsleven van Teuge en geïnteresseerde luchtvarenden zijn bijgepraat. In Bijlage 6 is een lijst opgenomen met de deelnemers van de Stuurgroep en de klankbordgroep. 2.2 Onderzoeksvragen In het Plan van Aanpak d.d. 12 februari 2015 (bijlage 1) is de volgende centrale onderzoeksvraag geformuleerd: Wat is de meest wenselijke invulling van landzijdige en luchtzijdige capaciteit op Teuge, rekening houdend met ten eerste de huidige capaciteit en geluidsruimte, ten tweede de toekomstige behoefte aan capaciteit en geluidsruimte en ten derde het maatschappelijk draagvlak in de omgeving? Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 5 van 45

25 Deelvragen daarbij zijn: Wat is de economische waarde van Teuge en waar liggen kansen? En hoe kan de rol van Teuge als belangrijke toeristische trekpleister in de regio worden versterkt? Wat zijn mogelijkheden voor innovatieve duurzame ontwikkeling? En hoe kan de samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs verder worden versterkt? Waar liggen concrete mogelijkheden voor hinderbeperking? Wat is de toekomstige behoefte aan luchtzijdige en landzijdige capaciteit? Het onderstaande model/kader geeft het keuzeproces weer ten aanzien van de toekomstvisie. De deelvragen zijn grotendeels beantwoord door: het economisch-ruimtelijke onderzoek van Bureau Buiten; het onderzoek naar mogelijkheden van hinderbeperking (Blekenbrink Advies). De door luchthaven en vertegenwoordiging van haar gebruikers meest gewenste ontwikkelrichting wordt in deze toekomstvisie beschreven, inclusief een beschrijving van de effecten en noodzakelijke maatregelen voor borging. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 6 van 45

26 Daarnaast zijn door de stuurgroep aanvullend drie uitzoekvragen geformuleerd: a. Kunnen (en zo ja: op welke manier) hinderbeperkende afspraken die op vrijwillige basis worden gemaakt tussen de luchthaven(gebruikers) en de omgeving formeel worden verankerd in het Luchthavenbesluit? b. Is er bij het voorbereiden van het Luchthavenbesluit Teuge sprake van een MER(beoordelings)plicht, en in hoeverre is het vrijwillig opstellen van een MER bespreekbaar voor de luchthavendirectie? c. Is er sprake van gelijkwaardigheid bij de omzetting van de berekeningsmethode van BKL naar Lden? Deze vragen worden in Hoofdstuk 8 van deze notitie beantwoord. 2.3 Randvoorwaarde Door de Aandeelhouders en Raad van Commissarissen van nv Luchthaven Teuge is als randvoorwaarde meegegeven dat de te kiezen ontwikkelrichting niet mag leiden tot een verslechtering van exploitatie van de nv of tot afname van de werkgelegenheid op de luchthaven. Zij zijn gedurende het proces voortdurend geïnformeerd over de voortgang van de visievorming. 2.4 Leeswijzer In hoofdstuk 3 en 4 worden de samenvattingen gegeven van de onderzoeken van Bureau Buiten en Blekenbrink Advies. In hoofdstuk 5 wordt een samenvatting gegeven van de adviezen van de klankgroep op de onderzoeken. In hoofdstuk 6 wordt de gewenste ontwikkelrichting beschreven, inclusief maatregelen. In de hoofdstukken 7 en 8 ingegaan op respectievelijk de borging van het advies en de overige vraagpunten. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 7 van 45

27 3. Samenvatting onderzoek naar de economische effecten en ontwikkelingsrichtingen Begin 2015 zijn 4 onderzoeksbureaus gevraagd een offerte uit te brengen. De offertes zijn beoordeeld door een delegatie van de stuurgroep en beoordeeld op algemene indruk, aansluiten bij de opdracht, kwaliteit, verwachte objectiviteit en prijsstelling. Bureau Buiten is als beste beoordeeld. De resultaten van het onderzoek worden in dit hoofdstuk beschreven. Zie bijlage 2 voor het complete eindrapport van Bureau Buiten. 3.1 Onderzoeksopzet Bureau Buiten heeft met 27 van de 28 bedrijven op Teuge interviews gehouden waarbij onder andere de economische en toeristisch-recreatieve betekenis is bepaald en input voor de toekomstperspectieven is verzameld. Er zijn gesprekken gevoerd met de aandeelhoudende gemeenten en de provincie om de ruimtelijke en economische kaders die zijn afgeleid uit de diverse beleidsvisies te toetsen. Er is ook gepolst in hoeverre die in de toekomst aan veranderingen onderhevig zijn. Tijdens gesprekken met sector-experts is een beeld verkregen van de dynamiek in de luchtvaart in Nederland. Op basis van deskresearch en de interviews is een opsplitsing gemaakt van de verschillende sectoren op Luchthaven Teuge. Er zijn twee toekomstperspectieven voor Luchthaven Teuge ontwikkeld en nagegaan is of die perspectieven markttechnisch reëel zijn en ruimtelijk inpasbaar zijn. De resultaten zijn gepresenteerd aan en besproken met de Stuurgroep en de Klankbordgroep. In het eindrapport is rekening gehouden met opmerkingen die zijn gemaakt evenals met aanvullende opmerkingen van de regiogemeenten en van de Strategische Board Stedendriehoek. 3.2 General Aviation en beleidskaders Bureau Buiten heeft de relevante achtergrondinformatie van de ontwikkelingen in de General Aviation beschreven die van belang is voor de ontwikkeling van Luchthaven Teuge. Daarnaast zijn de kaders aangegeven waarbinnen Luchthaven Teuge zich zou kunnen ontwikkelen. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 8 van 45

28 3.2.1 General Aviation in Nederland General Aviation (GA) is de verzamelnaam voor burgerluchtvaart uitgezonderd lijndienstverbindingen voor passagiers en vracht en de militaire luchtvaart. Het betreft commerciële vluchten tegen vergoeding of huur en niet-commercieel- en opleidingsverkeer. De General Aviation in Nederland bestaat uit: Opleidingsverkeer Rondvluchten Privévluchten Zakenvluchten Valschermvluchten (parachutespringen) Zweefsleepvluchten Fotovluchten Reclamevluchten Positievluchten Inspectievluchten (brandweerpatrouille, controle gastransportnet e.d.) Bijna de helft van de General Aviation in Nederland is opleidingsverkeer, al staat dat aandeel onder druk. Rondvluchten, (een deel van de) privévluchten en de vluchten voor parachutespringen en zweefvliegen vormen het recreatieve deel van de GA-vluchten. Zakenvluchten zijn een klein, maar licht groeiend segment. De GA speelt ook een belangrijke rol voor inspectievluchten. De luchtvaart is een sterk gereguleerde sector zowel qua veiligheid als milieuregelgeving Bestuurlijke kaders De provincie Gelderland is het bevoegd gezag voor het landzijdig gebruik van Luchthaven Teuge (de staatssecretaris van I&M is en blijft bevoegd gezag voor het gebruik van het luchtruim). Provinciale Staten dienen een Luchthavenbesluit te nemen waarin wordt vastgelegd welk gebied voor de luchthaven bestemd is en welke regels hiervoor gelden. De Provincie Gelderland heeft haar beleid ten aanzien van Luchthaven Teuge vastgelegd in de volgende beleidsdocumenten: Omgevingsbeleid luchthaventerreinen Gelderland (2009, p.11) Omgevingsvisie Gelderland (2014, p.79) Het Omgevingsbeleid luchtvaartterreinen laat ruimte voor uitbreidingsmogelijkheden voor de luchtvaartgebonden bedrijvigheid op het luchthaventerrein en aangrenzende bedrijventerreinen. Het belang van Luchthaven Teuge voor de regionale economie wordt bestempeld als evident. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 9 van 45

29 In de Omgevingsvisie Gelderland die in 2014 is vastgesteld wordt de consolidatie van de luchtvaart in Gelderland op alle fronten nagestreefd. Het behoud van luchtvaartterreinen in Gelderland, dus ook Luchthaven Teuge, zal binnen dezelfde gebruiksruimte, als voorheen vergund, moeten plaatsvinden. De provincie Gelderland ziet binnen het huidige ruimtegebruik en de vergunningen mogelijkheden voor uitbreiding van luchtvaartgerelateerde activiteiten en -bedrijvigheid. Het bestemmingsplan voor Luchthaven Teuge van de gemeente Voorst is conserverend van aard en biedt ruimte voor luchthavengebonden bedrijvigheid. De gemeente Voorst heeft naast het economisch profijt van de luchthaven ook te maken met de geluidshinder en milieuvervuiling voor omwonenden. Het gaat daarbij zowel om geluidhinder alsook om de bezoekersdruk in weekenden en bij evenementen. In het Voorster Coalitieprogramma Samen willen, samen doen is opgenomen dat er ruimte moet zijn voor groei van wat de gemeente noemt de vliegveld gebonden activiteiten, waarin de huidige geluidscontouren worden vertaald naar maximaal vliegtuigbewegingen. De Regio Stedendriehoek zet in haar economisch beleid sterk in op de cleantech sector om duurzame ontwikkeling te realiseren. Voor 2020 wordt gestreefd naar nieuwe cleantech gerelateerde banen en een omzetstijging van 50%. Daarnaast moet de CO2 uitstoot en hoeveelheid restafval omlaag. In de Cleantech Agenda wordt voor Luchthaven Teuge ingezet op luchtvaartgebonden bedrijvigheid die een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van de cleantech regio. Op dit moment ondersteunt de Stedendriehoek de activiteiten van CTA (Clean Tech Aviation) op Luchthaven Teuge. IAS heeft een innovatieproject gericht op het ontwikkelen van een nieuwe vliegtuigmotor met een lager gewicht en minder brandstofverbruik. Tenslotte is een bedrijf op Teuge bezig om de import van elektrische vliegtuigen mogelijk te maken Trends De General Aviation als geheel heeft sinds 2009 te maken met een lichte krimp, vooral vanwege de daling van het aantal lesvluchten. Het andere vliegverkeer in de General Aviation consolideerde, zoals de commerciële en recreatieve luchtvaart. De zakelijke markt heeft landelijke op lange termijn het meeste potentieel de positie van de General Aviation te versterken. De gerealiseerde verbeteringen (LED-baanverlichting en naderingsprocedures) op luchthaven Teuge bieden perspectief op verdere groei van dit, kleine, maar financieel aantrekkelijke segment. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 10 van 45

30 3.3 Luchthaven Teuge Luchthaven Teuge is, na Lelystad Airport, de belangrijkste luchthaven in General Aviation in Nederland met vliegtuigbewegingen in Luchthaven Teuge bestaat sinds 1935 en heeft zich ontwikkeld tot een veelzijdige luchthaven waar veel typen General Aviation actief zijn. Het is een nv met de gemeenten Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Voorst als aandeelhouders met respectievelijk 54,62%, 25,16%, 11,59% en 8,63%. Naast een groot belang voor de General Aviation in Nederland, heeft Luchthaven Teuge ook een belangrijke recreatieve functie Ontwikkelingen In 2007 is de modernisatie van de luchthaven begonnen met een baanverlenging tot 1199 meter waardoor ook grotere vliegtuigen van de luchthaven gebruik kunnen maken. Vervolgens is er in 2014 een GNSS- naderingssysteem en LED-baanverlichting geïnstalleerd. Hierdoor is het mogelijk om ook buiten de daglichtperiode te landen en starten. In 2014 is het nieuwe klimaatneutrale havengebouw geopend. Luchthaven Teuge is een veelzijdige luchthaven als het gaat om verschillende typen vluchten. Het is een belangrijke luchthaven voor inspectievluchten van de overheid. Voor commerciële vluchten is Luchthaven Teuge de belangrijkste regionale luchthaven van Nederland, met een steeds groter aantal rondvluchten (62% van het landelijk totaal in 2014). Parachutespringen trekt veel actieve, maar ook passieve recreanten naar de Luchthaven Teuge. Het paracentrum Teuge heeft een marktaandeel van 44% in Nederland. Dit aandeel kan nog verder stijgen, onder meer omdat Rotterdam als parachutespringlocatie met steeds meer luchtruimbeperkingen te maken heeft vanwege de groei van de gewone luchtvaart Vestigingsmogelijkheden Op dit moment bestaat het aanbod voor bedrijvigheid op Teuge uit één kavel (0,23ha netto) voor luchthavengebonden bedrijvigheid en 1,5 ha bruto voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid (zonder ontsluiting met de landingsbaan). Bij de gevestigde bedrijven (o.a. Slagboom en Peeters, het Paracentrum, Special Air Services en Classic Wings) is er een vraag van 0,3-0,7 ha netto afhankelijk van hun definitieve plannen en de mate waarin die op de huidige locatie vorm kunnen krijgen. Daarnaast is er een korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte van vooral privé-vliegers uit Lelystad ter grootte van 0,2-0,4ha. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 11 van 45

31 En er is een lange-termijn vraag die wordt ingeschat op grofweg tussen de 1 en 3 ha netto tot 2030, overwegend voor luchthavengebonden vraag, dus met verbinding naar de baan. Bron: Bureau Buiten Bereikbaarheid De bereikbaarheid van de luchthaven is afdoende voor het huidig functioneren van de luchthaven, zij het dat de dimensionering van toegangsweg De Zanden bij evenementen aan de krappe kant is. In dergelijke omstandigheden en bij drukke recreatieve weekenden schiet ook de parkeergelegenheid tekort, al zijn daarvoor wel oplossingen gevonden (grote, tijdelijke overloop mogelijk op weilanden). Bij een volledige benutting van gronden op en rond de luchthaven worden deze parkeeroplossingen moeilijker Toerisme Luchthaven maakt deel uit van het toeristisch-recreatieve aanbod op de Veluwe en ligt naast de IJsselvallei. Het nationaal paracentrum en de bedrijven die rondvluchten aanbieden, trekken bezoekers uit het hele land. Ook zijn er luchtvaartgerelateerde evenementen (Wing, Wheels and Goggles en nationale en Europese kampioenschappen in de parachutesport). De luchthaven huisvest tevens twee (prijswinnende) overnachtingsmogelijkheden: de Slaapfabriek en de Vliegtuigsuite. Er zijn concrete plannen voor een Koude Oorlogmuseum en ook vestigt het opleidings- en trainingsbedrijf Yellow Wings Flight Simulator zich op korte termijn op Luchthaven Teuge. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 12 van 45

32 Passieve recreanten (die zelf niet vliegen) komen over het algemeen uit de directe omgeving, zoals de steden Apeldoorn en Deventer. Ze variëren van toevallige passanten, tot vliegtuigspotters of bezoekers die afkomen op de gevestigde horeca. Luchthaven Teuge is als recreatieve bestemming geïntegreerd in de omgeving. Rondom de Luchthaven ligt de wandelroute Het Klompenpad en is er sinds kort een fietspad aangelegd. Daarnaast wordt er in de nabijheid van de luchthaven het gebied de Weteringse Broek ontwikkeld Samenwerking onderwijs Sinds december 2013 wordt onderwijs (Aventus) en bedrijvigheid op Luchthaven Teuge met elkaar verbonden via het onderwijsproject TEACH. Ook de hogere hotelschool Saxion werkt samen met bedrijven op Teuge. Er worden stageplekken ingevuld bij onder andere de luchthaven, onderhoudsbedrijven en een van de restaurants Directe en indirecte economische effecten Bureau Buiten heeft de economische betekening van de Luchthaven Teuge uitgedrukt in werkgelegenheid, toegevoegde waarde en omzet. Naast de directe effecten (banen en toegevoegde waarde bij de op de luchthaven gevestigde bedrijven), zijn er ook indirecte effecten. Bij de op Teuge gevestigde bedrijven werken 121 vaste medewerkers. Daarnaast zijn er ruim 100 tijdelijke krachten actief. De totale omzet is ongeveer 23 miljoen. Op basis van kentallen van het CBS over de toegevoegde waarde per arbeidsjaar (per sector), wordt de toegevoegde waarde berekend op bijna 9 mln. De totale werkgelegenheid is 129 fte. Er werken vooral veel mensen met een beroep waarvoor een opleiding van gemiddeld niveau is vereist. Daarnaast is er een behoorlijke groep hoogopgeleiden. Naast de betaalde banen is er sprake van de inzet van vrijwilligers, met name rond evenementen. De indirecte werkgelegenheid wordt geschat op 60 fte 1. Deze banen zijn, op basis van de interviews, met name te vinden in de schoonmaak, evenementenbranche, horecagroothandels, catering en brandstofleveranciers. 1 Zie rapport BCI over de economische betekenis van de General Aviation in Nederland (multiplier van 0,5) Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 13 van 45

33 De omzet per sector is onderzocht en is afgezet tegen de werkgelegenheid. Daaruit blijkt dat op Luchthaven Teuge de MRO sector meer arbeidsintensief is en de recreatieve General Aviation bedrijven de hoogste omzet per personeelslid hebben. 3.5 Negatieve effecten Luchthaven Teuge heeft naast positieve effecten in termen van banen en toegevoegde waarde onvermijdelijk ook negatieve effecten, zoals geluidsproductie en emissies. Uitgangspunt voor dit rapport is dat de luchthaven opereert binnen de door de politiek vastgestelde normeringen. Onderzoeksresultaten rondom Schiphol komen (afhankelijk van de keuze van een drempelwaarde) uit op een waardedaling van woningen van 1,7-2.0 %. Het aantal getroffen woningen rond Teuge is op het eerste gezicht bescheiden, maar dat neemt natuurlijk niet weg dat de ervaren hinder er wel is en dat het van belang is om deze zoveel mogelijk te beperken. Uit een grofmazige, kwantitatieve analyse blijkt er geen negatieve samenhang tussen het aantal vliegbewegingen op Teuge en het aantal overnachtingen op de Veluwe. 3.6 Toeristisch-recreatieve betekenis De bedragen in de onderstaande tabel zijn gebaseerd op de gegevens over de toeristische omzet die de bedrijven in de interviews hebben aangegeven en de aantallen bezoekers (toeristen en dagbezoekers) die zij daarbij aangeven. De aldus opgetelde toeristische omzet bedraagt ruim 7 mln. 3.7 Toekomstbeelden Bureau Buiten schetst op basis van de voorgaande analyse en een SWOT-analyse twee ontwikkelingsrichtingen. Daarna gaan we in op de voorwaarden om de toekomstbeelden dichterbij te brengen, waarbij ook aandacht wordt besteed aan de ruimtelijke randvoorwaarden. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 14 van 45

34 3.7.1 SWOT-analyse Bureau Buiten geeft in haar SWOT-analyse aan dat de uitgangspositie van Luchthaven Teuge goed is. Er is sprake van een moderne regionale luchthaven voor een breed spectrum aan GA-activiteiten met voldoende geluids- en luchtruimte waarbinnen voorlopig nog groei mogelijk is. Bureau Buiten geeft aan dat er veel mogelijkheden zijn om de ervaren overlast van Teuge te beperken (zie rapport Blekenbrink Advies). Voor parachutespringen (marktleider), rondvluchten en luchtfotografie heeft Teuge een belangrijke marktpositie. De moderne faciliteiten maken een groei van Business Aviation mogelijk (al ligt de luchthaven in een daarvoor dunne regio). De luchthaven is, volgens Bureau Buiten, een toeristischrecreatieve trekker. Zwakke punten zijn, volgens Bureau Buiten, dat het aantal vliegbewegingen is gedaald (hetgeen druk geeft op de exploitatie van de luchthaven), de beperkte ruimte voor de vestiging van luchthavengebonden bedrijvigheid, de bekendheid van de luchthaven, de vindbaarheid vanaf de snelwegen en (in mindere mate) de parkeerdruk en de kwetsbaarheid van de ontsluiting via De Zanden. De belangrijkste kans zit, volgens Bureau Buiten, in de overloop vanuit Lelystad Airport. Teuge is vanwege de centrale ligging, de geluidsruimte en mogelijkheden van het luchtruim en de nabijheid tot Lelystad één van de belangrijkste overlooplocaties. Daarnaast zijn er kansen op groei in onder meer het parachutespringen, Business Aviation en privé-vluchten. Er ligt bovendien een kans om in het verlengde van de regionale inzet op cleantech en de algehele trend naar verduurzaming een impuls te geven aan schoner en stiller vliegen op Teuge en juist bedrijvigheid aan te trekken die zich daar mede op richt. Ook de toeristische kant van Teuge kan verder worden versterkt. Bureau Buiten ziet een aantal bedreigingen. Zo is het aantal vliegbewegingen gedaald door een sterke afname van het aantal lesvluchten. Daarnaast is draagvlak in de omgeving van belang voor verdere ontwikkeling van de luchthaven. Dit draagvlak kan verder worden versterkt door het nemen van hinderbeperkende maatregelen (zie onderzoek Blekenbrink). Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 15 van 45

35 3.7.2 Ontwikkelrichtingen Op basis van de SWOT-analyse presenteert Bureau Buiten 2 ontwikkelingsrichtingen: 1. Luchthaven Teuge als General Aviation luchthaven & cleantech 2. Luchthaven Teuge als onderscheidende toeristische bestemming Beide ontwikkelingsrichtingen sluiten, volgens het onderzoeksbureau, goed aan op de beleidskaders en doelen van provincie en regio en zijn bovendien goed met elkaar te combineren. Bureau Buiten geeft aan dat beide ontwikkelingsrichtingen binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal moeten blijven. De eerste ontwikkelingsrichting voorziet uitbreiding van de bedrijvigheid in de luchtvaartsector en zet specifiek in op daaraan gerelateerde cleantech industrie. Nu al wordt er op Teuge gewerkt aan schoner (o.a. vliegen op gas en biobrandstoffen) en stiller (elektrisch) vliegen en die lijn wil de luchthaven stimuleren. Het past in de economische visie van de Stedendriehoek en Luchthaven Teuge kan daarin nog meer als cleantech hotspot gaan dienen. Idealiter ontstaat er op Luchthaven Teuge een duurzaam cluster kleine luchtvaart dat als proeftuin dient voor de grote luchtvaart en waarin bedrijven elkaar versterken en samenwerken met de regionale onderwijsinstellingen en met kennisinstellingen en bedrijven van elders. De uitbreiding van Luchthaven Teuge als toeristische bestemming is het hoofddoel in ontwikkelingsrichting 2. De actieve recreatie krijgt hierin ruimte voor doorgroei (parachutisten, rondvluchten, zweefvliegen, privé- vluchten) voor zover dat benodigd is. In het verlengde hiervan wordt aandacht en ruimte besteed aan diversificatie van het toeristische product, zoals het Koude Oorlog museum, maar ook luchtvaartgerelateerde evenementen. Ondersteunende sectoren als MRO en horeca zullen meegroeien. De bedrijven die op dit moment belangrijk zijn voor Luchthaven Teuge als toeristische bestemming, zoals rondvluchtbedrijven, parachutebedrijven en horeca, krijgen de ruimte om mee te groeien met de groei van het toeristische totaalproduct Luchthaven Teuge. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 16 van 45

36 3.7.3 Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis Op basis van de twee toekomstperspectieven, de verwachte overloop vanuit Lelystad zoals eerder berekend en de mogelijke autonome ontwikkeling op Teuge beschrijft Bureau Buiten 2 het toekomstperspectief geschetst in kwantitatieve en deels kwalitatieve termen. Daarbij voor de autonome groei als ook voor overloop vanuit Lelystad, een laag en een hoog beeld wordt gehanteerd. Zowel in het lage als in het hoge beeld is er sprake van versterking van het cleantech-profiel en van het toeristisch profiel. De autonome groei, die Bureau Buiten schat op tussen bewegingen per jaar, ontstaat met name bij de reeds op Teuge gevestigde bedrijven door meer inspectievluchten (mogelijk van de politie), groei bij de rondvluchten en parachutisten en meer Business Aviation. Tezamen met de berekende overloop is er dan sprake van tussen de vliegbewegingen. Bureau Buiten gaat er daarbij vanuit dat er in 2030 sprake is van schoner en stiller vliegen. De inzet op cleantech moet daar ook aan bijdragen Ruimtelijke randvoorwaarden 2 Bureau Buiten wijst er nadrukkelijk op dat de (vanuit regionaal economische optiek bescheiden) schaal van de activiteiten op luchthaven Teuge en de (relatief grote) onzekerheid over ordegrootte en snelheid van de overloop vanuit Lelystad maakt dat de cijfers van de tabel indicatief zijn. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 17 van 45

37 De belangrijkste fysieke aanpassing die nodig is om de mogelijke groei te accommoderen is de herstructurering van Teuge-West in combinatie met een bescheiden uitbreiding van luchthavengebonden bedrijventerrein op Teuge-West-west. Tevens dienen de toeristische basisvoorzieningen (wandelpaden, kijkplek, toiletten, parkeergelegenheid) te worden verbeterd en ruimte worden geboden aan toeristische bedrijvigheid die het profiel van de luchthaven verder versterkt. Daarnaast veronderstellen de beelden een voortgaande inzet op de cleantech agenda en het toeristisch vermarkten van Teuge binnen de regiopromotie. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 18 van 45

38 4. Samenvatting resultaten Minder hinder van Teuge Het maatschappelijk draagvlak speelt een belangrijke rol bij de verdere ontwikkeling van Luchthaven Teuge. Op verzoek van de stuurgroep is door de heer Van Muyden 3 van Blekenbrink advies, een onderzoek gedaan naar de concrete mogelijkheden voor hinderbeperking. Dit hoofdstuk beschrijft de belangrijkste conclusies en aanbevelingen uit het onderzoek van Blekenbrink advies. 4.1 Onderzoeksopzet Het onderzoek kent de volgende drie fases: 1. In gesprek met (afvaardigingen van) omwonenden en op basis van eerdere inventarisaties is bepaald welke gebruiksgedragingen als hinderlijk worden ervaren. De mate van hinder-ervaring wordt daarbij betrokken. 2. In gesprek met afvaardigingen van Luchthaven Teuge en zijn gebruikers en op basis van eerdere inventarisatie is bepaald welke hinderbeperkende maatregelen genomen zouden kunnen worden. 3. Op basis van een verwerking van de resultaten van de gesprekken onder 1 en 2 zijn aanbevelingen voor hindervermijding opgesteld. Daarbij wordt betrokken de effectiviteit van de maatregelen, de inspanning die deze maatregelen vragen en de mate waarin de maatregelen bijdragen aan de gewenste profilering van Luchthaven Teuge. Het eindresultaat bestaat uit 4 : a) Een inventarisatie/beschrijving van vermijdbare hinder. b) Een set zowel door gebruikers, havenmeester, als omwonenden gedragen afspraken teneinde vermijdbare hinder te voorkomen. c) Advies aan de provincie m.b.t. elementen die meegenomen zouden kunnen worden in het te nemen Luchthavenbesluit. d) Een gedragscode voor gebruikers van Luchthaven Teuge ter voorkoming van vermijdbare hinder. e) Een procedure waarin jaarlijks wordt geëvalueerd in welke mate de gedragscode bijdraagt aan het vermijden van vermijdbare hinder. 3 De heer van Muyden is voormalig wethouder van de gemeente Voorst en zeer goed bekend met de hinderbeleving rondom Luchthaven Teuge 4 Het eindresultaat is gedeeltelijk in het rapport van bureau Blekenbrink of in het onderliggende document beschreven. Een deel van de aspecten (waaronder d, e en f) wordt de komende periode nader uitgewerkt en ingevuld. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 19 van 45

39 f) Borging: een advies aan de CRO over de wijze waarop deze jaarlijks het gebruik van de gedragscode zou kunnen evalueren. 4.2 Inventarisatie Er zijn 7 interviews afgenomen met in totaal 15 gehinderden. In het rapport wordt een samenvatting van de interviews en deskresearch gegeven. Deze zijn niet onderbouwd of gecorrigeerd op basis van aanvullend verworven informatie. In de interviews is een aantal veel terugkerende thema s te herkennen. De waarnemingen van de geïnterviewden zijn zoveel mogelijk onder deze thema s samengevat. De interviews zijn allen afgesloten met de mededeling dat de geïnterviewden geen verslag van hun specifieke interview (ter goedkeuring) zouden ontvangen, maar wel de thematische samenvatting. Deze samenvatting is aan alle geïnterviewden toegezonden met de vraag te beoordelen of er nog aspecten ontbraken. De opmerkingen zijn vervolgens in de samenvatting verwerkt. 4.3 De meest genoemde hinder-thema s Op basis van de interviews en deskresearch is een inventarisatie gemaakt van wat door omwonenden als hinder wordt ervaren. De belangrijkste onderwerpen zijn: Vlieghoogte Te volgen routes Communicatie Geluidreductie aan de bron Gebruiksruimte en bedrijfstijden Ter voorbereiding op onderstaande mogelijke aanbevelingen (verder opties genoemd) zijn de luchthavendirectie en de havendienst geïnterviewd, een afvaardiging van gebruikers van het veld (3 personen), de provincie Gelderland en de KLPD. Over deze onderwerpen zijn (21) opties genoemd die voor hinderbeperking kunnen zorgen. Voor een beschrijving van deze opties wordt verwezen naar het rapport van Blekenbrink advies. Zie bijlage 3. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 20 van 45

40 4.4 Aanbevelingen ambitie Blekenbrink advies geeft aan de (gebruikers van de) Luchthaven het advies om zich achter de volgende ambitie te scharen: Luchthaven Teuge wil in Nederland het aantrekkelijkste en relatief stilste veld voor de general aviation zijn, dat kan bogen op een gezonde exploitatie en een groot maatschappelijk draagvlak, waarbij het onderdeel is van een innovatieve omgeving, strevend naar een duurzame bedrijfsvoering Aanbeveling voor hinderbeperkende maatregelen De in het rapport van Blekenbrink advies beschreven 21 opties voor hinderbeperking zijn elk voorzien van een weging op effectiviteit, proportionaliteit en aansluiting op het wenselijke profiel. Tenslotte wordt nog in een opmerking aangegeven waar het initiatief zou kunnen liggen. Een enkele opties voldoet, volgens Blekenbrink, onvoldoende aan de criteria om tot aanbeveling te worden verheven. En 1 optie is in aangepaste vorm als aanbeveling geformuleerd. De aanbevelingen verschillen sterk in de wijze waarop en het tempo waarin zij uitgevoerd zouden kunnen worden. Waar de éne aanbeveling slechts een informatieve aanpassing op de website van Luchthaven Teuge vraagt, moet voor de andere aanbeveling een langdurig overlegcircuit worden doorlopen op bestuurlijk- en rijksniveau. Bij de besluitvorming gaat het er om richting te kiezen en processen ter uitvoering in gang te zetten. Blekenbrink heeft een afweging gemaakt die leidt tot de volgende aanbevelingen voor hinderbeperkende maatregelen: Aanbeveling 1 Omwille van het grote gunstige maatschappelijk effect wordt aanbevolen boven onbebouwd gebied een minimale vlieghoogte van 1000 voet (300 meter) aan te houden. Aanbeveling 2 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen Luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening en met het oog op de kwaliteit van de leefomgeving in Nederland in algemene zin de minimale vlieghoogte boven onbebouwd gebied te verhogen tot 1000 voet. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 21 van 45

41 Aanbeveling 3 Voor Luchthaven Teuge wordt de circuithoogte vastgesteld op 1000 voet AGL (305 meter) 5. Aanbeveling 4 Regio Stedendriehoek en provincie Gelderland spannen zich er landelijk voor in het oefengebied voor noodlandingen boven de westelijke IJsseluiterwaarden tussen Zutphen en Deventer te verplaatsen. Aanbeveling 5 Onderzoek of en op welke wijze herontwerp van het circuit, aan- en uitvliegroutes en bebakening kan leiden tot vermindering van geluidshinder. Aanbeveling 6 Vliegers houden zich aan de gedragscode voor de recreatieve luchtvaart (2007, KNVvL en AOPA), zowel in algemene zin als ook specifiek: zij dienen natuurbeschermingsgebieden in principe zo veel mogelijk te vermijden. Hetzelfde geldt m.b.t. verzamelingen van mensen en evenementen. Aanbeveling 7 Provincie Gelderland zoekt naar mogelijkheden om voor de luchtacrobatiek landelijk geschikte oefengebieden aan te wijzen. Aanbeveling 8 Ten behoeve van het verkeer overland worden ook voor de langere afstand aanbevolen routes naar en van Luchthaven Teuge ontworpen en gepubliceerd. Daarbij wordt zo veel mogelijk uitgegaan van bundeling met het hoofdwegennet. Aanbeveling 9 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen Luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening verkeersroutes voor de kleine luchtvaart zo te leggen dat zij in principe samenvallen met het hoofdwegennet ft op grondniveau. Op zeeniveau betekent dit 1017 ft. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 22 van 45

42 Aanbeveling 10 Luchthaven Teuge zorgt voor goede openbare beschikbaarheid van alle informatie m.b.t. wenselijke aan- en uitvliegroutes, minimale vlieghoogtes en circuitgebruik. Deze informatie moet voor zowel vliegers als omwonenden goed bereikbaar zijn. Aanbeveling 11 De luchthaven stimuleert inkomend verkeer dat onbekend is met de plaatselijke situatie zich voor vertrek goed te informeren over de te volgen routes. Aanbeveling 12 De Provincie leest van alle op Luchthaven Teuge vliegende motorvliegtuigen de transpondergegevens uit en legt deze vast. De havendienst (of andere nader te bepalen dienst of organisatie) vergelijkt deze vluchtgegevens met het wenselijk gebruik van het luchtruim in de omgeving van de luchthaven. Aanbeveling 13 Luchthaven Teuge en de provincie Gelderland spannen zich in om met de KLPD overeen te komen dat zij op basis van de uitgelezen transpondergegevens bij overtreding van de wettelijke voorschriften tot vervolging overgaan. Aanbeveling 14 Luchthaven Teuge informeert omwonenden actief bij gepland of incidenteel afwijkend gebruik van het luchtruim rond Teuge. Aanbeveling 15 Luchthaven Teuge legt aan zowel de westelijke als de oostelijke kop van de baan een run-up area met geluidswal aan. Aanbeveling 16 Luchthaven Teuge ontwikkelt een beleid om vliegtuigen met een zeer hoge geluidsproductie op termijn van de luchthaven te weren en zet dit beleid ook om in een uitvoeringsstrategie. Aanbeveling 17 Vliegclub Teuge en de op de luchthaven gevestigde onderhoudsbedrijven nemen het initiatief tot een actie stille uitlaat. Aanbeveling 18 De provincie Gelderland neemt in de vaststellingsprocedure voor het Luchthavenbesluit de omzetting in de berekeningsmethode van BKL naar Lden alsnog expliciet mee. Aanbeveling 19 Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 23 van 45

43 In het Luchthavenbesluit wordt vastgelegd dat verruiming van de openingstijden tot 23:00 uur in algemene zin slechts van toepassing is op inkomend verkeer en bij uitzondering op uitgaand verkeer. Blekenbrink advies heeft een aantal opties niet omgezet tot aanbeveling. Dit betreft: Optie 18b: De provincie neemt in de afweging mee om naast de geluidsruimte ook een maximum aantal vliegbewegingen vast te stellen, het zgn. dubbel slot. Argumentatie: Blekenbrink ziet dit als contraproductief en buitenproportioneel omdat dit geen stimulans is voor beleid naar stillere vliegtuigen. Daarnaast is het strijdig met een solide bedrijfsvoering en de ambitie voor innovatie en duurzame ontwikkeling. Optie 19: Luchthaven Teuge stelt gedurende de zomerperiode een aantal stille zondagen in, waarop niet met motorvliegtuigen wordt gevlogen. Argumentatie: Blekenbrink constateert dat hiervoor geen draagvlak is bij de luchthaven en de bedrijven en gebruikers op Teuge. En dat deze optie leidt tot grote inkomstenderving. Optie 20: Vanuit haar landzijdige bevoegdheid beperkt de provincie Gelderland de openingstijden in de weekenden tot zaterdags van uur en zondags van uur. Argumentatie: Blekenbrink constateert dat hiervoor geen draagvlak is bij de luchthaven en de bedrijven en gebruikers op Teuge. En dat deze optie leidt tot grote inkomstenderving Uitvoering Blekenbrink Advies geeft aan dat de aanbevelingen die betrekking hebben op minimale vlieghoogten, te volgen routes en gebieden waarvan het wenselijk is die te ontzien, te maken hebben met het gedrag van individuele vliegers. Bovendien vragen de meeste van die aanbevelingen meer dan wat wettelijk is verankerd. Dat betekent dat er een beroep gedaan moet worden op de vrijwillige medewerking van de vliegers op Luchthaven Teuge. Gehinderden ervaren dat als een te zwakke basis. Blekenbrink advies adviseert Luchthaven Teuge en zijn gebruikers om het belang van een groot maatschappelijk draagvlak voor het gebruik van de luchthaven te onderkennen, te verwerven en te onderhouden en over te brengen op de individuele gebruikers. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 24 van 45

44 Een goed vertrekpunt voor de ontwikkeling van het gewenste gebruiksgedrag rond Luchthaven Teuge is de gedragscode voor de Recreatieve Kleine Luchtvaart Verantwoord Vliegen, van de KNVvL en de AOPA. Voor de situatie rond Teuge zou deze gedragscode in lijn met de aanbevelingen aangevuld moeten worden met de gewenste minimale vlieghoogten, te volgen routes en de gebieden waarvan het wenselijk is die te ontzien. Als daarmee de basis voor maatschappelijk verantwoord vliegen rond Teuge gelegd is dienen zich de volgende processtappen aan: 1. Informeren Luchthaven Teuge informeert via de website de vliegers. Publiceert daar de gedragscode Verantwoord Vliegen inclusief de aanvulling m.b.t. Teuge. Geeft ook aan dat vliegers door op Teuge te vliegen aangeven kennis te hebben genomen van deze informatie. 2. Monitoren Van alle op Luchthaven Teuge vliegende motorvliegtuigen worden de transpondergegevens uitgelezen. Deze worden geanalyseerd op afwijkingen van het gewenste vlieggedrag. 3. Terugkoppelen Waar de uitgelezen vluchtgegevens afwijken van het gewenste vlieggedrag wordt de betreffende vlieger door de havendienst daarop aangesproken. 4. Openbaar maken Op of via de website van Luchthaven Teuge is per maand te zien hoeveel (absoluut en in %) afwijkingen van het gewenste vlieggedrag er zijn geconstateerd, ingedeeld naar de aard van de voorschriften. 5. Belonen en straffen De beoordeling van het vlieggedrag wordt in het openbaar getoond in de vorm van vlaggen in de kleuren van het stoplicht. Vliegers die zich aan de gedragscode houden worden daarvoor beloond met een groene vlag, vliegers die dat niet doen (incidenteel of veelvuldig) worden daarvoor gestraft met een gele respectievelijk rode vlag. Dit wordt per jaar op of via de website van Luchthaven Teuge bekend gemaakt Gedragscode Blekenbrink advies onderkent dat verschillende aanbevelingen betrekking hebben op vlieggedrag dat niet wettelijk verankerd is. Handhaving door de KLPD is in die gevallen dus niet aan de orde. Gehinderden vinden dat een zwakke basis voor verbetering en wil meer instrumenten om goed gedrag af te kunnen dwingen. Blekenbrink advies adviseert om, indien er onvoldoende resultaten worden gehaald, te onderzoeken of een vereniging van gebruikers van Luchthaven Teuge, waarbij de voorwaarde voor lidmaatschap is dat de leden de vrijwillige gedragscode onderschrijven en naleven, haalbaar is. Voor niet-leden zouden de tarieven aanmerkelijk moeten worden verhoogd. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 25 van 45

45 4.4.5 Borging van nieuw beleid Blekenbrink adviseert om de verantwoordelijke partijen scherp te houden en om omwonenden daarbij te betrekken. Dit leidt tot een aanvullende aanbeveling: Aanbeveling 20 Jaarlijks evalueert de CRO Teuge de mate waarin de vliegers de gedragscode voor Teuge hanteren en de wijze waarop de luchthaven daarover zijn communicatie voert. De CRO betrekt bij deze evaluatie de aanbevelingen uit deze rapportage alsmede de wijze waarop de implementatie wordt uitgevoerd. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 26 van 45

46 5. Reactie op advies klankbordgroep op onderzoeksrapporten In bijlage 4 treft u het advies van de klankbordgroep aan op de onderzoekrapporten. Hierbij een samenvatting van het advies en een eerste reactie van de luchthaven. 5.1 Reactie Klankbordgroep op onderzoeksrapport van Bureau Buiten. De klankbordgroep geeft in haar reactie op het onderzoeksrapport van Bureau Buiten aan dat het onderzoek op een aantal punten tekortschiet en doet ook de volgende aanbevelingen. Hieronder de hoofdpunten uit het advies met waar noodzakelijk een eerste reactie van de luchthaven. 1. De klankbordgroep is van mening dat het economisch rapport in feiten en cijfers tekort schiet. Zij wil meer informatie hebben ten aanzien van de businesscase (inclusief exploitatie en financiële bijdrage van de overheid) en de verdere financiële onderbouwing van scenario s en verzoekt de stuurgroep de financiële component van de plannen te laten onderbouwen en ook te kijken naar een scenario waarin er financieel wordt gesaneerd en er in afgeslankte omvang en zonder gemeentelijke/provinciale subsidies verder wordt gegaan. Reactie Luchthaven: De nv luchthaven Teuge is een private onderneming. Informatie over de bedrijfsvoering, exploitatie en financiering is vertrouwelijk, en wordt daarom niet verstrekt. Wel wordt in het onderliggende advies aangegeven wat, bij de ontwikkelrichtingen en bij verschillende marktscenario s, globaal het effect is op de exploitatie van de luchthaven en het gevestigde bedrijfsleven. 2. De klankbordgroep maakt zich zorgen over uitbreiding van het recreatief vliegverkeer (m.n. para s en rondvluchten). Zij geeft aan dat Bureau Buiten meer groeimogelijkheden aangeeft voor paravliegen en rondvluchten, maar dat deze vormen van recreatief vliegverkeer juist de meest (geluid)hinderlijke vormen van recreatief vliegverkeer zijn. De klankbordgroep ziet dit pas als een kans indien ook hinderbeperking aandacht krijgt. Reactie Luchthaven: Juist voor hinderbeperking wordt een groot aantal maatregelen voorgesteld. In paragraaf wordt aangegeven er bij de uitwerking en prioritering van de hinderbeperkende maatregelen extra aandacht zijn voor hinderbeperking rondom paravluchten en de rondvluchten. 3. De klankbordgroep wil duidelijkheid over de huidige geluidsruimte voordat de toekomstvisie en het luchthavenbesluit worden vastgesteld. Ook wil zij inzicht van het Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 27 van 45

47 effect op de geluidsruimte indien het rondcirkelen van het paratoestel boven Teuge en omgeving wordt meegeteld. Zij verzoekt de stuurgroep om het NLR of de TU Delft naar beide aspecten onderzoek te laten doen. Reactie Luchthaven: De Provincie Gelderland heeft aangegeven dat zij het initiatief wil nemen om een landelijke expert meeting te organiseren over dit onderwerp. In aanvulling daarop stelt de luchthaven voor om aan het einde van ieder gebruiksjaar een berekening te laten uitvoeren conform de oude bkl systematiek (inclusief de weekendweegfactor). Indien de resultaten van deze berekening en het vergelijking met de Lden rapportage hiertoe aanleiding geeft, kan men nader in gesprek gaan. 4. De klankbordgroep twijfelt aan de juistheid van het onderzoek van Bureau Buiten ten aanzien van het economisch belang van recreatie rondom het vliegveld en wil meer informatie. Reactie Luchthaven: Het onderzoek van Bureau Buiten is afgerond. Aanvullende onderzoeksopdrachten aan Bureau Buiten zullen niet meer worden gegeven. Aan de klankbordgroep en de stuurgroep is een nadere onderbouwing van de tabel met bedragen per bezoeker beschikbaar gesteld. 5. De klankbordgroep vindt het economisch belang van het vliegveld voor de werkgelegenheid beperkt. Zij geeft aan dat het rapport van Bureau Buiten berekent dat extra vliegbewegingen slechts 10 extra fte s oplevert. De klankbordgroep stelt dat deze extra werkgelegenheid marginaal in relatie tot de extra geluidsoverlast. Reactie Luchthaven: de luchthaven neemt kennis van deze mening van de klankbordgroep, maar ziet hierin geen aanleiding om de door haar voorgestelde ontwikkelrichting (zie hoofdstuk 6) aan te passen. 6. De klankbordgroep is van mening dat een groeiscenario voor vliegveld Teuge, vanuit geluidbelasting, milieu en duurzaamheid per definitie op gespannen voet staat met de Cleantech-agenda van de Regio Stedendriehoek. Reactie Luchthaven: Er is geen sprake van een groei scenario. De ontwikkelingen moeten passen binnen de huidige milieuruimte. Graag verwijzen wij hierbij ook naar de toelichting bij het rapport Buiten ten aanzien van Cleantech. Juist door in te zetten op duurzame (cleantech) ontwikkelingen kan, ook op termijn, eventuele overlast worden verminderd. Daarnaast zijn er ook Cleantech ontwikkelingen die zich niet vertalen in meer of minder hinder, maar wel in duurzamere technieken. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 28 van 45

48 5.2 Reactie Klankbordgroep op onderzoeksrapport van Bureau Blekenbrink De klankbordgroep vindt het rapport van Blekenbrink een goede inventarisatie van de geluidsoverlast en overige hinder in de omgeving van vliegveld Teuge bevat. Zij is het eens met Blekenbrink dat draagvlak heel belangrijk is. De klankbordgroep heeft een aantal aanbevelingen: 1. Zij wil graag alle opties uit het rapport vertaald zien naar aanbevelingen. Reactie Luchthaven: Blekenbrink advies maakt in haar advies een keuze op basis van een aantal criteria (effectiviteit, proportionaliteit en aansluiting op het wenselijke profiel). De luchthaven herkent zich in deze keuze. In de samenvatting van het Blekenbrinkrapport in Hoofdstuk 3 van dit rapport is voor deze opties aangegeven waarom ze zijn afgevallen. 2. Zij vindt de meeste maatregelen die wel als aanbeveling zijn opgenomen, te vrijblijvend. De klankbordgroep wil vastlegging van de gemaakte afspraken, registratie/controle van vliegbewegingen boven Teuge en omgeving en handhaving en sancties bij het niet naleven van de gemaakte afspraken. Ook wil zij dat Provinciale Staten een luchthavenbesluit afgeven waarin zij gebruik maken van hun ruime bevoegdheden om de overlast van Teuge terug te dringen. De klankbordgroep wil een herziening van de klachtafhandeling waarbij o.a. de privacy van klagers wordt gewaarborgd. Reactie Luchthaven: Het voorstel is om het komende jaar de aanbevelingen van Blekenbrink advies nader te verkennen op haalbaarheid en uitvoerbaarheid en afspraken vast te leggen in de convenant. Het voorstel is om de controle op naleving van deze afspraken te beleggen bij een externe overheidspartij (bijvoorbeeld de Omgevingsdienst) en de uitvoeringservaringen vervolgens actief te volgen via het CRO. Zie ook hoofdstuk 7 en aanbeveling 20 ten aanzien van de borging van het advies. In hoofdstuk 8 wordt ingegaan op de wettelijke mogelijkheden om in het Luchthavenbesluit aspecten vast te leggen. De provincie Gelderland geeft aan geen toegevoegde waarde te zien in een herziening van de klachtenafhandeling. Zij geeft aan dat de privacy van omwonenden voldoende is geborgd. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 29 van 45

49 3. De klankbordgroep ziet cleantech en duurzaam niet samen kunnen gaan op een vliegveld. Reactie Luchthaven: Vliegveld Teuge staat hoog op de agenda van de StrategischeBoard van de Stedenhoek, die zich specifiek toelegt op cleantech. Graag verwijzen wij hierbij ook naar de toelichting bij het rapport Buiten ten aanzien van dit aspect. Juist door in te zetten op duurzame (cleantech) ontwikkelingen kan ook op termijn eventuele overlast worden verminderd. 4. Stillere motoren zijn in de praktijk niet altijd stiller. De klankbordgroep dringt aan op een goede onderbouwing van beslissingen die gebaseerd zijn op zogenaamd stillere techniek. Reactie Luchthaven: Er wordt per vliegtuig een geluidsdocument verstrekt. Dit wordt gebaseerd op internationaal vastgestelde meet-, en berekeningsmethoden. Een technisch stillere motor hoeft echter niet op voorhand ook een stillere beleving te geven. Wij zijn ons hiervan bewust. Helaas is dit vraagstuk niet eenvoudig oplosbaar. 5. De klankbordgroep vindt dat het enkel rekenen met starts en landingen geen recht doet aan de werkelijke belasting van de omgeving. Ook de werkelijk gevlogen vliegpaden in de lucht moet hierbij worden beschouwd. Als voorbeeld wordt het rondcirkelen van het paratoestel aangehaald. Reactie Luchthaven: Zo werkt de berekeningsystematiek. Wij hebben echter begrip voor deze opmerking, en willen dit daarom graag bespreekbaar maken tijdens de door Provincie Gelderland te organiseren landelijke expert meeting. Daarnaast willen de luchthaven en het Nationaal Paracentrum Teuge graag nader in gesprek gaan over het verminderen van de ervaren hinder direct veroorzaakt door het paravliegtuig. Zei ook paragraaf De klankbordgroep geeft aan dat door het afschaffen van de weekendstraffactor er een wijziging in de geluidsruimte is gekomen. Zij wil hier graag onderzoek naar laten uitvoeren door het NLR. Reactie Luchthaven: De luchthaven stelt voor om aan het einde van ieder gebruiksjaar tevens een berekening te laten uitvoeren conform de oude bkl systematiek (inclusief de weekendweegfactor). Hoe dan ook komt dit aspect aan bod bij de landelijke expertmeeting die de provincie gaat organiseren. 7. De klankbordgroep pleit voor het beperken (en zeker niet uitbreiden) van de openingstijden van het vliegveld. De klankbordgroep bepleit beperkte openingstijden in de weekenden van 15 april tot 15 september (zaterdag 9-17 uur en zondag uur). Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 30 van 45

50 Daarnaast wil de klankbordgroep niet dat er in de toekomst in de zomerperiode s avonds tot uur gevlogen gaat worden door paratoestellen, rondvluchten, lesvluchten en vergelijkbaar verkeer. Reactie Luchthaven: Een groot aantal bedrijven is afhankelijk van het vliegveld. Het beperken van de openingstijden van het vliegveld heeft directe financiële gevolgen voor deze bedrijven, en is daarom niet acceptabel. Het is in de huidige omzettingsregeling (vergunning) niet toegestaan om na 20:00 uur lesvluchten, rondvluchten en paravluchten uit te voeren. De Luchthaven is niet voornemens om een aanvraag in te dienen om dit te wijzigen. 8. De klankbordgroep wil, vanwege de grote risico s, een verbod op luchtacrobatiek. Reactie Luchthaven: Er kan door zowel de luchthaven als de provincie geen verbod op luchtacrobatiek worden uitgevaardigd. Hiertoe is alleen de rijksoverheid bevoegd. In aanbeveling 7 van Blekenbrink advies wordt aanbevolen: Provincie Gelderland zoekt naar mogelijkheden om voor de luchtacrobatiek landelijk geschikte oefengebieden aan te wijzen. 9. De klankbordgroep wil het aantal rondvluchten en vluchten met paratoestellen beperken in het weekend. Reactie Luchthaven: Een groot aantal bedrijven, waaronder rondvluchten bedrijven en het Nationaal Paracentrum, is afhankelijk van het vliegveld. In het weekend worden de meeste rondvluchten gemaakt. Het beperken van de mogelijkheden voor deze bedrijven in het weekend heeft directe financiële gevolgen voor deze bedrijven, en is daarom niet acceptabel. 10. De klankbordgroep wil een verplichting om de transponder altijd aan te hebben ongeacht de vlieghoogte. Dit is immers noodzakelijk om de vliegtuigen op afstand te kunnen volgen via een vliegtuigvolgsysteem. Reactie Luchthaven: Er wordt een radar systeem onderzocht waarbij het niet relevant is dat een vliegtuig een transponder aan heeft. Het betreft een interessant, maar pril initiatief waarover het overleg nog gaande is. 11. De klankbordgroep wil de vlieghoogte optrekken naar voet om het geluid te verminderen op grond (dan moet de transponder ook aan). De in het rapport voorgestelde, verplichte minimale vlieghoogte op voet is arbitrair en niet onderbouwd. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 31 van 45

51 Reactie Luchthaven: Het verhogen van de circuithoogte naar 1500 ft is voor de meeste vliegtuigen niet uitvoerbaar. Binnen een korte afstand zullen vliegtuigen dan teveel moeten klimmen om deze hoogte te bereiken. Bovendien kan dit extra geluidsoverlast opleveren in de directe omgeving van het vliegveld, vanwege het sneller en langer uitklimmen dat hiervoor noodzakelijk zou zijn. Het verplicht opleggen van een minimale vlieghoogte van 1500 ft buiten het circuitgebied kan op zich wel landelijk worden besproken, maar zal naar verwachting geen draagvlak vinden. 12. De klankbordgroep geeft een aantal andere maatregelen aan die zij van wenselijk acht. Cursief is de reactie van de Luchthaven aangegeven. Opnemen op de website van Teuge van (aan/uit)vliegroutes, vlieghoogten, te vermijden gebieden (dorpen, steden en natuurgebieden) en het te volgen circuit opgenomen. Reactie Luchthaven: Zie ook aanbeveling 10 van Blekenbrink advies 6. De Luchthaven zal deze aanbeveling overnemen. Gasten en vaste gebruikers worden verplicht deze routes te downloaden, aan boord te hebben en te volgen. Reactie Luchthaven: Elke vlieger in Nederland is verplicht om onder andere aanvliegkaarten, voorzien van circuithoogtes en routes, aan boord van zijn vliegtuig te hebben. De KLPD en de Inspectie Leefomgeving en Transport voeren met regelmaat handhavingsinspecties uit om hierop toe te zien. Maatregelen voor het beperken van de geluidsoverlast bij de engine run-up (warmdraaien voor de start) dienen aan beide zijden van de start/landingsbaan te worden aangebracht. Reactie Luchthaven: Zie ook aanbeveling 15 van Blekenbrink advies 7. De luchthaven zal onderzoeken of dit wenselijk, effectief en uitvoerbaar is. De recreatieve functie van het vliegveld dient te worden afgezet tegen de omvang en het belang van recreanten die rust zoeken op de Veluwe en in de IJsselvallei. Reactie Luchthaven: Bureau Buiten heeft dit aspect globaal onderzocht, maar vond daarbij geen aanknopingspunten om hierop actie te ondernemen. De luchthaven deelt dit beeld. 6 Aanbeveling 10: Luchthaven Teuge zorgt voor goede openbare beschikbaarheid van alle informatie m.b.t. wenselijke aan- en uitvliegroutes, minimale vlieghoogtes en circuitgebruik. Deze informatie moet voor zowel vliegers als omwonenden goed bereikbaar zijn. 7 Aanbeveling 15: Luchthaven Teuge legt aan zowel de westelijke als de oostelijke kop van de baan een run-up area met geluidswal aan. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 32 van 45

52 5.3 Aanvullende reactie Klankbordgroep Naast de reacties op de rapporten van Bureau Buiten en Blekenbrink advies geeft de klankbord groep nog een aanvullend een aantal adviezen. De Klankbordgroep is van mening dat de onderzoeksvragen uit de onderzoeksfase, met het uitvoeren van de onderzoeken nog niet voldoende beantwoord zijn. A. Wat is de economische waarde van Teuge en waar liggen kansen? De klankbordgroep is van mening dat deze vraag nog onvoldoende beantwoord wordt in het rapport van Bureau Buiten. Reactie Luchthaven: Door Bureau Buiten is, naar de mening van de Luchthaven, voldoende antwoord gegeven op de gestelde vragen, dit gezien het beschikbare feitenmateriaal waaruit geput kan worden. Een nadere onderbouwing van de tabel met de geschatte inkomsten per bezoeker is beschikbaar gesteld. B. Wat zijn mogelijkheden voor innovatieve duurzame ontwikkeling en hoe kan de samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs verder worden versterkt? De klankbordgroep ziet, behalve een opsomming van de huidige initiatieven nog geen antwoorden. Reactie Luchthaven: De luchthaven en een aantal bedrijven op het vliegveld heeft de afgelopen jaren een aantal belangrijke stappen gezet richting verduurzaming van het vliegveld. In het rapport van Bureau Buiten worden deze benoemd. Daarnaast zijn er samenwerkingsverbanden met HBO en MBO opleiders in en buiten de regio opgezet. Wij willen deze lijn verder uitbouwen. C. Waar liggen concrete mogelijkheden voor hinderbeperking? De klankbordgroep vindt dat deze vraag voldoende is beantwoord in het onderzoek van Blekenbrink Advies. D. Wat is de toekomstige behoefte aan luchtzijdige en landzijdige capaciteit? De klankbordgroep vindt dat de in de subsidie aanvraag geformuleerde doelstelling dat er, op basis van onder andere de verwachte marktontwikkeling en het rijksbeleid, een aantal scenario s worden opgesteld vertaald in globale businesscases nog niet zijn getoond. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 33 van 45

53 Reactie Luchthaven: Er zijn door Bureau Buiten 2 marktscenario s opgesteld en 2 ontwikkelrichtingen. In Hoofdstuk 6 worden de effecten hiervan globaal beschreven. Ook wordt aangegeven wat de effecten zijn op exploitatie van luchthaven en gevestigde bedrijven. Volgens de luchthaven is de onderzoeksvraag afdoende beantwoord, gelet op het beschikbare feitenmateriaal. Een verdere detaillering leidt niet tot een andere conclusies. De klankbordgroep geeft aan ook graag antwoord te krijgen op een aantal aanvullende vragen. Deze betreffen: E. Zij wil graag inzicht hebben in de bevoegdheidsverdeling tussen de verschillende overheden die formele verantwoordelijkheid dragen inzake luchthaven Teuge. Reactie Luchthaven: Er zijn meerdere overheden betrokken bij vliegveld Teuge. De gemeenten Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Voorst zijn aandeelhouder. De provincie is bevoegd gezag voor de landzijdige aspecten van de luchthaven. De rijksoverheid (IM/ILT) is bevoegd gezag ten aanzien van de luchtzijdige aspecten. Naast het bovenstaande is de gemeente Voorst bestuurlijk verantwoordelijk voor het afgeven en handhaven van omgevingvergunningen, een taak die wordt uitgevoerd door de Omgevingsdienst Veluwe IJssel. F. Zij wil graag inzicht in hoe de beschikbare geluidsruimte voor Teuge onder de nieuwe Lden- normering zich verhoudt tot de geluidsruimte onder de voormalige Bkl-normering, en in hoeverre de door de staatssecretaris van I&M vastgestelde omzettingsregeling van 30 december 2010 daadwerkelijk is uitgevoerd op de toegezegde beleidsneutrale wijze. Zij geeft aan dat ze onvoldoende antwoord op dit verzoek heeft gekregen en dat zij duidelijkheid wil hebben voorafgaand aan het vaststellen van een het Luchthavenbesluit. Reactie Luchthaven: De Provincie Gelderland heeft aangegeven dat zij het initiatief wil nemen om een landelijke expert meeting te organiseren over dit onderwerp. Daarnaast stelt de luchthaven voor om aan het einde van ieder gebruiksjaar ook een berekening te laten uitvoeren conform de oude bkl systematiek (inclusief de weekendweegfactor). Indien de resultaten van deze berekening en het vergelijking met de Lden rapportage hiertoe aanleiding geeft, kan men nader in gesprek gaan. De klankbordgroep vindt dat de onderzoeksvragen nog onvoldoende zijn beantwoord verzoekt de stuurgroep om de onderzoeksfase niet af te sluiten. Reactie Luchthaven: De luchthaven vindt dat de onderzoeksvragen, met inachtneming van hetgeen in Hoofstuk 6 is opgenomen, voldoende zijn beantwoord. Een nadere uitwerking zal vanaf begin 2016 plaatsvinden. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 34 van 45

54 6. Ontwikkelingsrichting In de vorige hoofdstukken is inzicht gegeven in de resultaten van de onderzoeken van Bureau Buiten en Blekenbrink en is een samenvatting geven van het advies van de klankbordgroep op deze onderzoeken. De Luchthaven heeft hierop haar reactie gegeven. In dit hoofdstuk wordt de, op basis van de onderzoeken en rekening houdend met de adviezen van de klankbordgroep, de door de luchthaven en haar gebruikers meest gewenste ontwikkelrichting beschreven. Ook worden de globale effecten beschreven en waar mogelijk doorgerekend. 6.1 Combinatie beste keuze! Luchthaven Teuge en haar gebruikers adviseren de stuurgroep om door Blekenbrink advies aanbevolen ambitie te onderschrijven om het aantrekkelijkste en relatief stilste veld voor de General Aviation te zijn, dat kan bogen op een gezonde exploitatie en een groot maatschappelijk draagvlak, waarbij het onderdeel is van een innovatieve omgeving, strevend naar een duurzame bedrijfsvoering. Om dit te realiseren adviseren zij de stuurgroep om in te zetten op een combinatie van door Bureau Buiten voorgestelde ontwikkelingsrichtingen, aangevuld met een gefaseerde invoering van hinderbeperkende maatregelen (afhankelijk van effectiviteit en uitvoerbaarheid van de voorgestelde maatregelen). Luchthaven Teuge ontwikkelt zich, binnen de huidige geluidsruimte, tot een cleantech en onderscheidende toeristische bestemming waar ruimte is voor (in willekeurige volgorde, maar wel in samenhang): 1. een test- en ontwikkel locatie voor cleantech & proeftuin luchtvaart in samenwerking met opleiding en onderwijs; 2. het nemen van hinderbeperkende maatregelen (zie volgende paragraaf); 3. parachutespringen, rondvluchten, zweefvliegen en privé vliegen (arrangementen); 4. het verder ontwikkelen van het toeristisch product (versterken samenwerking andere toeristische punten in de regio) en door het organiseren van meer publieksevenementen voor verschillende doelgroepen (open dagen, Wings, Wheels & Goggles). Het inzetten op een combinatie van ontwikkelrichtingen biedt ruimte voor een duurzame (milieu/omgeving en financieel) ontwikkeling van de luchthaven en het hier gevestigde bedrijfsleven. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 35 van 45

55 6.2 Nadere beschrijving ontwikkelrichting Een cleantech profiel sluit aan op de reeds ingezette ontwikkeling op de luchthaven en past in de economische visie van de Stedendriehoek. Luchthaven Teuge kan daarin nog meer als luchtvaart gebonden cleantech hotspot gaan dienen. De samenwerking tussen bedrijfsleven en onderwijs wordt verder versterkt om dit mogelijk te maken. De luchthaven zal met de gevestigde onderhoudsbedrijven het initiatief nemen om TNO of TU Delft onderzoek te laten doen naar de wijze waarop eenvoudige technische aanpassingen het geluidsniveau van een motor zouden kunnen reduceren. Daarnaast krijgt de actieve en passieve recreatie de ruimte. Er zal groei zijn van het aantal (commerciële) vluchten en actieve en passieve bezoekers waardoor de werkgelegenheid en omzet van de bedrijven toeneemt. Bij een voldoende marktontwikkeling, levert dit voldoende inkomsten voor de Luchthaven en de (toeristische) bedrijven op Teuge. In het verlengde hiervan wordt aandacht en ruimte besteed aan diversificatie van het toeristische product, zoals het Koude Oorlog museum, maar ook luchtvaartgerelateerde evenementen. Ook horeca voorzieningen zullen meegroeien. De Luchthaven en haar bedrijven gaan een belangrijke bijdrage leveren om de Veluwe op 1 te zetten. 6.3 Bereikbaarheid en parkeren De druk op parkeervoorzieningen en bereikbaarheid zal toenemen op momenten dat er evenementen zijn. Hiervoor zal, in samenwerking met het dorp Teuge en de gemeente Voorst, een plan worden opgesteld. 6.4 Behoefte aan bedrijventerreinen Er zal extra behoefte zijn aan luchthaven(aan de baan)- en luchtvaartgebonden bedrijventerrein voor uitbreiding van onder andere het paracentrum en recreatieve functies. Ook zal er behoefte ontstaan aan een luchtvaartgerelateerde en test- en ontwikkel locatie. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 36 van 45

56 Bureau Buiten heeft de onderstaande ruimtevraag in netto ha berekend van tussen de 0,8 en 2,8 ha. Samen met grondeigenaren zal komend jaar, in samenwerking met de Provincie Gelderland een integrale bedrijventerrein visie voor het herstructureren en ontwikkelen van de bedrijventerreinen Centrum en West worden opgesteld. 6.5 Gevolgen voor geluid en milieu: wel of geen vrijwillige m.e.r.-procedures? De ontwikkeling van de luchthaven zal binnen de huidige geluidsruimte blijven, onafhankelijk van welk groeiscenario zich voor zal doen. Dit betekent dat er, zie ook hoofdstuk 8, behalve z.g. vergewisplicht, geen noodzaak is voor een (vrijwillige) m.e.r.- procedure. De luchthaven wil, gezien het bovenstaande en om op korte termijn duidelijkheid te geven aan huidige en toekomstig bedrijfsleven over de beschikbare milieu ruimte, geen vrijwillige m.e.r.-procedure doorlopen, maar wel eventueel aanvullend milieuonderzoek (laten) uitvoeren ten aanzien van: 1. de impact op stikstofdepositie (daar Teuge vrij dicht bij een bufferzone Natura 2000 aanligt); 2. de overlast van uitlaatgassen (kerosinelucht) om te beoordelen welke invloed dit heeft op de gezondheid van de bewoners (het vliegveld ligt vrij dicht bij het dorp Teuge). De luchthaven begrijpt dat er onduidelijkheid bestaat rondom de beleidsneutrale omzetting van de geluidsnorm BKL-norm naar L(den). De luchthaven ziet hierin geen aanleiding voor het uitvoeren voor aanvullende onderzoeken door het NLR of TU-Delft. Zij ondersteunt het Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 37 van 45

57 voornemen van de Provincie Gelderland voor een landelijke expert meeting ten aanzien van de gehanteerde berekeningsmethode bij de omzetting van van BKL naar Lden. Uit deze expertmeeting moet blijken of het uitvoeren van extra onderzoeken noodzakelijk/wenselijk is. Daarnaast stelt ze voor om aan te tonen dat het gebruik van de luchthaven ook binnen de oude bkl contour past om aan het einde van ieder gebruiksjaar een berekening te laten uitvoeren conform de oude (inclusief de weekendweegfactor). Indien de resultaten van deze berekening en het vergelijking met de Lden rapportage hiertoe aanleiding geeft, kan men nader in gesprek gaan. De klankbordgroep geeft aan dat het ruimte bieden aan parachutespringen kan leiden tot extra ervaren hinder (zie onder andere 5.2). In samenwerking met het Nationaal Parachute Centrum Teuge zal gekeken worden naar concrete oplossingen. Daarnaast is in de paragraaf ( laaghangend fruit ) een extra speerpunt benoemd ten aanzien van dit onderwerp. De Luchthaven ziet het opnemen van een maximum aantal vliegtuig bewegingen in het Luchthaven Besluit als niet wenselijk. Zij acht dit contraproductief, en geen stimulans voor beleid naar de ontwikkeling naar stillere vliegtuigen en minder overlast. Juist door in te zetten op een structureel programma voor hinderbeperking is het mogelijk om veel gerichter en effectiever draagvlak te ontwikkelen. 6.6 Hinderbeperkende maatregelen De luchthaven en de vertegenwoordiging van de bedrijven op Teuge onderschrijven de conclusies en adviezen van Blekenbrink advies. Zij stellen een gefaseerde invoering van de maatregelen voor, waarbij de mate van effectiviteit en uitvoerbaarheid van de maatregelen een belangrijk driver achter de snelheid van implementatie zal zijn. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 38 van 45

58 6.6.1 Top 3 ( laaghangend fruit ) De luchthavendirectie, stelt na overleg met de gebruikersvertegenwoordigers, de volgende top-drie van hinderbeperkende maatregelen/invalshoeken voor: 1) kiezen en operationeel krijgen van een vliegtuigvolgsysteem waarmee het vlieggedrag en de werkelijk gevlogen hoogte rond Teuge kunnen worden gemonitord (Aanbeveling 12 van Blekenbrink Advies); 2) stimuleren en operationeel krijgen dat er door de gebruikers van Teuge voortaan niet lager dan 1000 voet (circa 300 meter) wordt gevolgen, zowel in het circuit van de luchthaven als boven naburige gebieden met natuurwaarden (aanbeveling 1 en aanbeveling 3 van Blekenbrink Advies); 3) weren van relatief luidruchtige vliegtuigen door een aangescherpte tariefstelling (aanbeveling 16 van Blekenbrink Advies). 3a) nader verkennen van maatregelen/afspraken specifiek gericht op het verminderen van hinder ten gevolge van het paravliegtuig (Zie reactie klankbordgroep) Alle aanbevelingen van Blekenbrink worden in 2016 nader onderzocht op effectiviteit en uitvoerbaarheid. Afhankelijk van de resultaten zal een uitvoeringsplanning voor de hinderbeperkende maatregelen worden opgesteld. Er zal bij de uitwerking en prioritering extra aandacht worden gegeven aan de hinderbeperking rondom paravluchten en de rondvluchten (zie advies klankbordgroep). Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 39 van 45

59 6.7 Globale consequenties scenario s Bureau Buiten geeft in haar rapport in tabel 9 8 een inschatting van ontwikkeling van het aantal bezoekers, de totale omzet, de werkgelegenheid en de behoefte aan bedrijventerrein bij twee marktscenario s. 1) Op basis van de interviews is het aannemelijk dat huidige gebruikers groei in hun activiteiten laten zien. Als er sprake zou zijn van herstel van de opleidingsmarkt voor piloten, dan kan het aantal vluchten nog sterker stijgen. 2) We nemen aan dat er te zijner tijd schoner en stiller wordt gevlogen 3) Door de inzet op cleantech neemt de multiplier toe (meer samenwerkingsverbanden, meer toelevering en uitbesteding, kennisintensiever) en bovendien landt daarvan een groter deel in de regio. 8 Bureau Buiten wijst er nadrukkelijk op dat de (vanuit regionaal economische optiek bescheiden) schaal van de activiteiten op luchthaven Teuge en de (relatief grote) onzekerheid over ordegrootte en snelheid van de overloop vanuit Lelystad maakt dat de cijfers van tabel 9 indicatief zijn. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 40 van 45

60 In onderstaande tabel worden globaal de effecten van de gewenst ontwikkelrichting tot een cleantech en onderscheidende toeristische bestemming beschreven. 0 = effect gelijkblijvend - = effect wordt kleiner + = effect wordt groter ++ = effect wordt veel groter Effecten ontwikkelrichting Elektrisch vliegen Laag Hoog Hinder 0 - De luchthaven zal al binnen de huidige milieuruimte blijven. Naar verwachting zal een combinatie van hinder beperkende maatregelen met het cleantech ontwikkelen van duurzamere/stillere motoren op langere termijn leiden tot relatief minder hinder. In geval van meer marktontwikkeling wordt de druk op het realiseren van een gemiddeld stillere vlootmix groter (schaarse milieu ruimte) Ruimte voor hinderbeperking + + In beide marktscenario s zullen de luchthaven en haar gebruikers zich inzetten voor het nemen van hinderbeperkende maatregelen. Bijdrage aan economie en werkgelegenheid regio + ++ Afhankelijk van de marktontwikkeling zal het aantal directe FTE s toenemen tot Door de inzet op clean tech verdubbeld of verdriedubbeld (afhankelijk van het groei scenario) het aantal indirecte FTE s. De omzet neemt toe tot mln. Bijdrage aan toerisme (Veluwe op 1) + ++ Bureau Buiten geeft aan dat afhankelijk van het marktscenario het aantal bezoekers toe neemt met tussen de 13%-56%. Exploitatie luchthaven en op luchthaven gevestigd huidige bedrijfsleven Het is niet mogelijk om een compleet inzicht te krijgen in de invloed van de scenario s op de exploitatie van de op luchthaven gevestigde bedrijven. Wel kan worden gesteld een toename van de omzet een positief effect hier op heeft. 0 + Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 41 van 45

61 6.8 Investeringen Bij investeringen gaat het niet alleen om geld. Sommige doelen vragen geen geld, maar juist ook tijd en betrokkenheid. Op dit moment is het niet duidelijk wat de investeringen zullen worden. Hiervoor moeten eerst nader keuze worden gemaakt en informatie worden verkregen. Het betreft in ieder geval: Investeringen in hinderbeperkende maatregelen Investeringen in herstructureren bedrijven terreinen Centrum en West Bereikbaarheid en parkeren Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 42 van 45

62 7. Borging advies Hoe kan uitvoering van het stuurgroep advies worden geborgd? Opnemen in het luchthavenbesluit heeft een groot juridisch risico indien het gaat om zaken die vallen buiten de wettelijke basis die de Wet Luchtvaart biedt. Zie Hoofdstuk 8. De luchthavendirectie adviseert daarom om de afspraken tussen luchthaven, gebruikers en de Provincie Gelderland vast te leggen in een convenant en CRO Teuge een rol te geven om het nakomen van de gemaakte afspraken te monitoren. Daarnaast valt te overwegen om waar het gaat om bijvoorbeeld gegevens over luchtruimgebruik en hinder die hiervan wordt ervaren, een beroep te doen op de uitvoeringsapparaten van de aandeelhoudende gemeenten en de provincie Gelderland. Hierbij zou bijvoorbeeld een Omgevingsdienst ingeschakeld kunnen worden. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 43 van 45

63 8. Beantwoording overige vraagpunten a. Kunnen (en zo ja: op welke manier) hinderbeperkende afspraken die op vrijwillige basis worden gemaakt tussen de luchthaven(gebruikers) en de omgeving formeel worden verankerd in het Luchthavenbesluit? Formeel kan dit niet. Op grond van de Algemene wet bestuursrecht (artikel 3:3) geldt namelijk het specialiteitsbeginsel. Dit houdt in dat een bestuursorgaan een bevoegdheid tot het nemen van een besluit niet mag gebruiken voor een ander doel dan waarvoor die bevoegdheid is verleend. Provinciale Staten zijn bevoegd tot het vaststellen van een luchthavenbesluit, dat alleen ziet op het landzijdige gebruik van een luchthaven. Op grond hiervan mogen daarom geen eisen worden gesteld aan het luchtzijdige gebruik. Advies luchthavendirectie: In het luchthavenbesluit een toelichting opnemen waarin wordt aangegeven dat er een convenant komt waarin door de luchthaven en gebruikers, provincie (vanuit een bredere rol dan alleen die van bevoegd gezag voor de landzijdige aspecten) en Strategische Board Stedendriehoek afspraken worden gemaakt ten aanzien van hinderbeperking en economische ontwikkelingen. b. Is er bij het voorbereiden van het luchthavenbesluit Teuge sprake van een MER(beoordelings)plicht, en in hoeverre is het vrijwillig opstellen van een MER bespreekbaar voor de luchthavendirectie? Op grond van de geldende rijksregelgeving (Besluit milieueffectrapportage milieubeheer) is er bij luchthavens met een verharde startbaan langer dan 1000 meter (zoals Teuge) in principe sprake van een MER-beoordelingsplicht als een luchthavenbesluit wordt voorbereid. Wordt de aanvraag om het nieuwe luchthavenbesluit beleidsneutraal ingestoken en verandert er niets, dan is MERbeoordeling dus niet aan de orde. Op basis van jurisprudentie van het Europese Hof van Justitie moet in bepaalde gevallen tóch onderzoek worden verricht, ook al worden de drempelwaarden van het Besluit milieueffectrapportage niet overschreden. Er kunnen immers ook andere effecten op de omgevingskwaliteit aan de orde zijn, zoals geur en ammoniakneerslag op natuurgebieden. Dit is de z.g. vergewisplicht. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 44 van 45

64 Door een aantal gemeentelijke milieuadviseurs is aangegeven dat er door de luchthaven voor gekozen kan worden om een vrijwillig MER op te laten stellen. Zij geven aan dat hierin ook bijvoorbeeld de milieueffecten zouden kunnen worden vergelijken tussen de verschillende groeiscenario s zoals door Bureau Buiten in beeld gebracht. Ook kan volgens hen duidelijkheid worden gegeven rondom beleidsneutrale omzetting van de geluidsnorm BKL-norm naar L(den). Ook de doorwerking van de aanbevelingen uit het hinderbeperkingsonderzoek van Blekenbrink Advies zou in zo n traject betrokken kunnen worden. Reactie Luchthaven Teuge: De luchthaven ziet geen aanleiding voor een vrijwillige MER. Aangegeven is dat de ontwikkeling van de luchthaven binnen de huidige geluidsruimte zal blijven (onafhankelijk van welk groeiscenario zich voor zal doen). Daarnaast heeft de provincie Gelderland aangegeven voornemens te zijn om een landelijke expert meeting te gaan organiseren ten aanzien van de gehanteerde berekeningsmethode bij de omzetting van van BKL naar Lden. Uit deze expertmeeting moet blijken of het uitvoeren van extra onderzoeken noodzakelijk/wenselijk is. Gezien de geschetste overwegingen en om ook op korte termijn duidelijkheid te geven aan huidige en toekomstig bedrijfsleven over de beschikbare milieu ruimte, adviseert de luchthaven om geen vrijwillige MER te doen, maar wel aanvullend milieuonderzoek op kosten van de provincie Gelderland naar: 1. de impact op stikstofdepositie (daar Teuge vrij dicht bij een bufferzone Natura 2000 aanligt); 2. de overlast van uitlaatgassen (kerosinelucht) om te beoordelen welke invloed dit heeft op de gezondheid van de bewoners (het vliegveld ligt vrij dicht bij het dorp Teuge). c. Is er sprake van gelijkwaardigheid bij de omzetting van de berekeningsmethode van BKL naar Lden? De Provincie Gelderland heeft aangegeven dat zij het initiatief wil nemen om een landelijke expert meeting te organiseren. Daarnaast stelt luchthaven voor om aan het einde van ieder gebruiksjaar een berekening te laten uitvoeren conform de oude bkl systematiek (inclusief de weekendweegfactor). Indien de resultaten van deze berekening en het vergelijking met de Lden rapportage hiertoe aanleiding geeft, kan men nader in gesprek gaan. Toekomstvisie Luchthaven Teuge Pagina 45 van 45

65 Reactie Klankbordgroep Luchthaven Teuge d.d. 4 december 2015 op de Toekomstvisie Teuge versie 1.0 van 13 november 2015 ALGEMENE INDRUK Op alle input en meningen van de klankbordgroep is in de Toekomstvisie ingegaan. Dit heeft echter niet geleid tot bijstelling van de Toekomstvisie. Er is alleen een concrete toezegging gedaan om onderzoek te doen naar risico en overlast van kerosine voor omwonenden. Verder zijn de toezeggingen weinig concreet en geformuleerd in termen van goede bedoelingen, wensdenken en vrijwilligheid (bijvoorbeeld: in de toekomst afspraken te maken, gaan verkennen, stimuleren van ). De doelstelling van de klankbordgroep was en is om te adviseren op basis van feiten en cijfers en deze te vertalen in concrete afspraken over hinderbeperking. Ingeval van heldere, samenhangende afspraken, goede vastlegging, controle, handhaving en sanctionering, inclusief een adequate klachtafhandeling, zou in de opvatting van de klankbordgroep elk toekomstscenario (dus ook een groeiscenario) bespreekbaar moeten zijn. Omdat de Toekomstvisie echter getuigt van het tegendeel, ziet de klankbordgroep zich genoodzaakt uiterst kritisch te zijn. De klankbordgroep constateert dat de Toekomstvisie in concreetheid tekort schiet en in deze vorm kwalitatief onvoldoende is als input voor het nemen van een Luchthavenbesluit (LHB) door de provincie. Algemene opmerkingen vooraf: - Het belang van verdere groei van het vliegveld voor economie en toerisme is nauwelijks gekwantificeerd. De cijfers daarover door Bureau Buiten worden expliciet indicatief genoemd. - De economische bedrijvigheid rond het vliegveld (horeca, overnachtingen, toerisme) vindt ook met de huidige omvang reeds plaats. - Het toeristisch belang is vooral gelegen in het gebruik van fietspaden en horeca door omwonenden. In het overzicht van de 10 leukste uitjes genomineerd door recreanten in Gelderland (De Stentor van 24 november 2015) komt de luchthaven niet voor. BELANGRIJKSTE KRITIEK EN VOORSTELLEN TOT WIJZIGING 1. Geluidruimte en aantal vliegbewegingen De klankbordgroep vindt dat het doorrekenen van de omzetting van Bkl naar Lden niet mag worden doorgeschoven naar een landelijke expertmeeting in Ook het aanbod van de luchthavendirectie om volgens de oude methode jaarlijks het aantal vliegbewegingen te berekenen om daarna eventueel in overleg te gaan, is goed bedoeld maar onvoldoende. Met weinig tijd en middelen kan het NLR nu berekenen in welke mate de geluidruimte van Teuge door deze (zogenaamd neutrale 1-op-1) omzetting is toegenomen. Wij weten - informatie vanuit de provincie - dat de feitelijke geluidruimte nu vliegbewegingen toestaat, bijna een verdubbeling van de eerdere Bkl-limiet van bewegingen per jaar. Daarnaast kan het NLR de werkelijke geluidbelasting van de paravluchten inzichtelijk maken, die op een mooie dag vrijwel constant rondcirkelen. De klankbordgroep constateert dat er al sinds 2011 onduidelijkheid is over de geluidruimte en is dan ook van mening dat deze doorrekening nu moet worden uitgevoerd om vervolgens als input te dienen voor het te nemen LHB. Reactie Klankbordgroep d.d. 4 december 2015 op de Toekomstvisie Luchthaven Teuge 1

66 In provinciaal beleid en in het coalitieakkoord van de gemeente Voorst geldt als maximum vliegbewegingen per jaar (Toekomstvisie p. 10 punt 3.22). Verderop in de Toekomstvisie (p. 38) wordt deze limiet losgelaten omdat die contraproductief zou zijn en het streven naar stillere vliegtuigen zou frustreren. Het omgekeerde geldt echter ook. Met de huidige geluidruimte als gevolg van de invoering van de Lden, kan er worden doorgegroeid naar bewegingen en is er evenmin noodzaak om stiller te gaan vliegen. Ook vanuit milieuoptiek (minder CO 2, fijn stof, stikstofoxiden) is het van belang om het aantal bewegingen per jaar op een specifiek aantal te bepalen. Wanneer stillere vliegtuigen in meer vliegbewegingen resulteren, neemt door de hogere vliegfrequentie de hinder niet af. De klankbordgroep is van mening: - dat de eerdere limiet van vliegbewegingen moet worden gehandhaafd; - dat het paracentrum niet verder mag groeien dan de huidige sprongen per jaar. Volgens het paracentrum is het huidige aantal. De veiligheidseisen maken verdere groei in het weekend onmogelijk. Alleen op dinsdag tot en met donderdag is nog groei mogelijk met maximaal 4000 sprongen. De klankbordgroep heeft bezwaar tegen verdere groei aangezien deze tak van sport een van de meest hinderlijke vormen van vliegen is (zie het rapport Blekenbrink). Bewoners kunnen nu op een zonnige dinsdag t/m donderdag af en toe genieten in de tuin zónder een rondcirkelend paravliegtuig. 2. Invoering hinderbeperkende maatregelen De klankbordgroep is van mening dat de volgende maatregelen ter beperking van de hinder moeten worden opgenomen in de Toekomstvisie: - Transponders staan verplicht aan. Een degelijk, permanent volgsysteem dient het vlieggedrag te controleren. Een mobiel radarsysteem is geen structurele oplossing - Vlieggedrag wordt geregistreerd, naleving van afspraken wordt gecontroleerd en gehandhaafd en indien nodig wordt wangedrag gesanctioneerd. - Een deugdelijke klachtafhandeling is hierbij cruciaal. Wij betreuren het dat de provincie de huidige falende klachtenafhandeling niet wil herzien. - De minimale vlieghoogte, ook boven het buitengebied, wordt vastgesteld op 1500 ft. Alle vliegers houden zich voorts aan de Gedragscode van de KNVvL (vermijd natuurgebieden, bebouwd gebied en evenementen waar veel mensen samenkomen) en volgen de hoofdinfrastructuur (hoofdwegen, spoorlijnen). 3. Exploitatie van de luchthaven en subsidiëring door de overheid Bij een goed toekomstplan horen cijfers. De luchthavendirectie weigert echter inzicht te geven in de exploitatie. Op basis van openbare stukken (Kamer van Koophandel) en diverse jaarrekeningen en besluiten van gemeenteraden van de aandeelhoudende gemeenten, heeft de klankbordgroep zich niettemin een beeld kunnen vormen van de penibele financiële situatie van het vliegveld. Het blijkt dat de eigen vermogenspositie van de N.V. Luchthaven Teuge in slechts vier boekjaren met 2,9 miljoen is verslechterd. Bovendien is het saldo van vorderingen en kortlopende schulden structureel zwaar negatief, m.a.w. het vliegveld kan zijn financiële verplichtingen niet nakomen. Door een lening van de gemeente Apeldoorn, waarvoor de overige gemeenten garant staan, door grond ad over te laten nemen door de gemeente Voorst en gelden van het MOB-complex ad door de gemeente Voorst vervroegd te laten betalen, bleef het vliegveld in 2012 overeind. Voor zover ons nu bekend is, ligt er wederom een verzoek tot garantstelling bij de aandeelhoudende gemeenten. Reactie Klankbordgroep d.d. 4 december 2015 op de Toekomstvisie Luchthaven Teuge 2

67 Bovendien zijn diverse onderzoeken (rapporten Bureau Buiten en Blekenbrink Advies) en investeringen (o.a. baanverlenging, havengebouw) met gemeenschapsgeld betaald. Het valt zo langzamerhand niet uit te leggen aan burgers dat er bezuinigd wordt op openbare voorzieningen, zoals thuiszorg, zwembad, bibliotheek en andere basisvoorzieningen, terwijl de kleine groep gebruikers van het vliegveld zelf op geen enkele wijze lijkt bij te dragen om de jaarlijkse tekorten van de luchthaven te bestrijden. Integendeel: deze moeten worden aangevuld door de gemeenten, dus door de belastingbetaler. Wanneer luchthaven en aandeelhouders draagvlak willen creëren, ligt hier een serieuze opdracht én een grote verantwoordelijkheid. De Toekomstvisie geeft geen goed beeld van de rentabiliteit van het vliegveld, temeer ook omdat de overloop van Lelystad op zijn vroegst over 3 à 4 jaar te verwachten is en er in de tussenliggende jaren geen sluitende exploitatie is. Niemand is gebaat bij indicatieve cijfers, vaagheid, framing en wensdenken waarin de Toekomstvisie lijkt te grossieren. De klankbordgroep is van mening dat vóór het opstellen van het LHB de investeringen in N.V. Luchthaven Teuge door de aandeelhoudende gemeenten, de provincie Gelderland en de regio Stedendriehoek vanaf 2005 tot en met heden, alsmede de begrote investeringen tot en met 2018, inzichtelijk gemaakt moeten worden. [NB: paragraaf 3 wordt niet onderschreven door Algemeen Belang Teuge. Wel wil ABT opmerken dat het ontbreken van bedragen in paragraaf 6.8 Toekomstvisie, als het gaat om investeringen, een voorbeeld is van het ontbreken van concreetheid zoals genoemd in het eerste deel van deze reactie.] 4. Milieu-effectenrapportage (MER) Onder punt 1 is de geluidruimte ter sprake gekomen. Indien de provincie uitgaat van een bijna verdubbeling van het aantal vliegbewegingen door de omzetting van Bkl naar Lden, dan is een MER onvermijdelijk. Blijft de provincie bij eerdere uitspraken dat de omzetting één-opéén heeft plaatsgevonden, dan is een vrijwillige MER op zijn plaats om draagvlak bij de omgeving te creëren (zie advies Marcel Udink, gemeente Deventer). De klankbordgroep is van mening dat voor het nemen van het LHB waarin de onderhavige Toekomstvisie Teuge wordt nagestreefd, een al dan niet vrijwillige MER moet worden uitgevoerd. 5. Borging van afspraken door Commissie Regionaal Overleg (CRO) Teuge (besproken ter vergadering d.d. 3 december 2015) De klankbordgroep vindt de CRO, zoals deze commissie tot dusver heeft gefunctioneerd, een onvoldoende geschikt gremium om naleving van afspraken voortvloeiende uit de Toekomstvisie te borgen. Daartoe zal de CRO niet alleen vaker moeten vergaderen, maar ook evenwichtiger van samenstelling moeten zijn, meer middelen moeten hebben voor eigen onderzoek of contra-expertises en beter moeten kunnen peilen wat er leeft in de omgeving. De klankbordgroep wil deze rol als informatiebron op zich nemen, wellicht als subcommissie of werkgroep van de CRO. 6. Tot slot procedurele vervolg De klankbordgroep roept in herinnering de uitspraak van de voorzitter van de stuurgroep bij de installatie van de klankbordgroep op 31 oktober De voorzitter heeft toen toegezegd dat bij inhoudelijke verschillen tussen klankbordgroep en stuurgroep er een gezamenlijk Reactie Klankbordgroep d.d. 4 december 2015 op de Toekomstvisie Luchthaven Teuge 3

68 gesprek komt in een serieuze poging om de verschillen te overbruggen. Het bevreemdt ons dan ook dat de Toekomstvisie wordt aangeboden op 14 december, terwijl de gezamenlijke bijeenkomst van stuurgroep en klankbordgroep voor 18 december staat gepland. De klankbordgroep zal bij gebleken verschillen van mening over de Toekomstvisie aan de toezegging van de voorzitter van de stuurgroep vasthouden. De volgende vertegenwoordigers vanuit de klankbordgroep onderschrijven deze reactie: Mevrouw A. Pannekoek, Algemeen Belang Teuge De heer M. van Zwol en de heer H. Elzinga, wijkraad Zevenhuizen-Zuidbroek (Apeldoorn) Mevrouw A. Kruijssen, Landgoederen Brummen De heer J. van Reijnen, Gelderse Natuur- en Milieufederatie (GNMF) Mevr. J. Zwarts en de heer M. Klompjan, Platform Vlieghinder Teuge (PVT) De heer G.A.W. Timmer, Twello De heer Bart Kruijshoop, Deventer Twello, 4 december 2015 Reactie Klankbordgroep d.d. 4 december 2015 op de Toekomstvisie Luchthaven Teuge 4

69 Aandachtpunten voor stuurgroep vergadering 8 december 2015 Op 3 december heeft de klankbordgroep mondeling haar reactie op de toekomstvisie versie 1.0 gegeven tijdens een klankbord vergadering. 4 december heeft zij deze schriftelijk toegestuurd. Op basis hiervan en het verslag van de klankbordgroep van 3 december is deze notitie opgesteld. De belangrijkste punten waarover verschil van inzicht bestaat worden hier vermeld. Daarnaast wordt de reactie van de directie van de luchthaven gegeven op deze aspecten. Aan de Stuurgroep wordt gevraagd hierover een standpunt in te nemen. Algemeen 1) Klankbordgroep: Op de eerder aangegeven bemerkingen wordt wel ingegaan in de toekomstvisie, maar er wordt behalve de toezegging dat er een onderzoek komt ten aanzien van de risico s en overlast van kerosine voor omwonenden, onvoldoende mee gedaan. De toezeggingen zijn ook weinig concreet. Reactie Luchthaven: Er wordt een concreet pakket aan hinderbeperkende maatregelen voorgesteld. Deze worden komend jaar verder uitgewerkt en indien mogelijk uitgevoerd. Van alle bemerkingen is in de toekomst visie toegelicht waarom er wel of niet rekening mee is gehouden. 2) Klankbordgroep: in geval van heldere, samenhangende afspraken, goede vastlegging, controle en sanctionering, inclusief een adequate klachtenafhandeling, zou elk toekomst scenario (dus ook een groeiscenario) bespreekbaar zijn. Klankbord groep herkent dit niet in toekomstvisie en stelt dat dit onvoldoende is om te dienen als input voor het nemen van een Luchthaven besluit (LHB) door de provincie. Reactie Luchthaven: De toekomstvisie wordt aangeboden aan de provincie. De gebruiksruimte wordt vastgelegd in het LHB (er wordt daarbij geen extra groei ruimte gevraagd). Daarnaast worden in een convenant nadere afspraken vastgelegd tussen o.a. de provincie en de luchtvaart sector. Deze hinderbeperkende afspraken moeten nog nader worden uitgewerkt en SMART 1 worden gemaakt. 3) Klankbordgroep: belang verdere groei voor economie en toerisme is onvoldoende aangetoond. Reactie Luchthaven: Bureau Buiten heeft een inschatting gedaan van de consequenties voor economie en toerisme bij verschillende scenario s. Dit zijn inschattingen, maar gebaseerd op een bottom-up inventarisatie bij het bedrijfsleven op Teuge. Er wordt in geen van de scenario s uitgegaan van een groei buiten de huidige vergunde milieuruimte. 1 SMART = Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden 1/3

70 Belangrijkste kritiek en voorstellen tot wijziging 1) Geluidsruimte en aantal vliegtuigbewegingen. Klankbordgroep vindt dat er onduidelijkheid bestaat over de geluidsruimte (omzetting van Bkl naar Lden). Zij vindt dat hier nu helderheid over moet komen en dat deze informatie als input in het LHB moet worden meegenomen. Daarnaast wil de klankbordgroep: een limiet van vliegtuigbewegingen per jaar; een limiet van het aantal parasprongen van per jaar. Reactie Luchthaven: Zoals eerder aangegeven zal door de Provincie Gelderland voorafgaand aan het LHB een landelijke expert meeting worden georganiseerd over de omzetting van Bkl naar Lden). In aanvulling heeft de luchthaven voorgesteld om aan het einde van ieder gebruiksjaar een berekening te laten uitvoeren conform de oude bkl systematiek (inclusief de weekendweegfactor). De luchthaven en haar gebruikers zien het stellen van een limiet op het aantal vliegtuigbewegingen en het aantal parasprongen per jaar als buitenproportioneel, met directe financiële gevolgen voor o.a. het NPCT en de luchthaven. Dergelijke maatregel is daarom niet acceptabel. 2) Invoering hinderbeperkende maatregelen. De Klankbordgroep benoemt een aantal aanvullende hinderbeperkende maatregelen die zij graag in de toekomstvisie ziet opgenomen. a) Transponders verplicht aan en een degelijk permanent volgsysteem; b) Vlieggedrag wordt geregistreerd, afspraken gecontroleerd, gehandhaafd en gesanctioneerd; c) Huidige klachtenafhandeling wordt herzien; d) Minimale vlieghoogte, ook in buitengebied, wordt vastgesteld op 1500 ft en alle vliegers houden zicht aan de KNVvL gedragscode. Reactie Luchthaven: Er wordt in de toekomstvisie ingezet op een vliegtuigvolgsysteem dat inzicht geeft in de positie (locatie en hoogte) van de vliegtuigen. Op basis hiervan wordt inzichtelijk of er sprake is van overtreding en/of het niet nakomen van afspraken. In het geval van overtredingen kan door de KLPD een sanctie worden opgelegd. De provincie Gelderland geeft aan geen toegevoegde waarde te zien in een herziening van de klachtenafhandeling. Zij geeft aan dat de privacy van omwonenden voldoende is geborgd. Het verhogen van de circuithoogte naar 1500 ft is voor de meeste vliegtuigen niet uitvoerbaar. Het verplicht opleggen van een minimale vlieghoogte van 1500 ft buiten het circuitgebied kan op zich wel landelijk worden besproken, maar zal naar verwachting geen draagvlak vinden. 2/3

71 3) Investeringen in Luchthaven. De klankbordgroep (excl. ABT) wil voor het opstellen van het LHB inzicht hebben in de investeringen in de NV luchthaven Teuge door de aandeelhoudende gemeenten, de provincie Gelderland en de regio Stedendriehoek vanaf 2005 tot en met heden, alsmede de begrote investeringen tot en met Ook wil de klankbordgroep (excl. ABT) inzicht in de actuele financiële situatie van de luchthaven. Reactie Luchthaven: Zoals eerder aangegeven is de NV luchthaven Teuge is een private onderneming. Informatie over de bedrijfsvoering, exploitatie en financiering is vertrouwelijk, en wordt daarom niet verstrekt. In het 2 e kwartaal van 2016 wordt, gebaseerd op de toekomst visie een nieuw businessplan ( ) opgesteld. Dit wordt gepresenteerd aan de colleges en raden van de 4 aandeelhoudende gemeenten. 4) Uitvoeren MER. De klankbordgroep is van mening dat er een al dan niet vrijwillige MER moet worden uitgevoerd. Reactie Luchthaven: De luchthaven ziet geen aanleiding voor een (vrijwillige) MER. De ontwikkeling blijft binnen de huidige geluidsruimte. Om op korte termijn duidelijkheid te geven aan huidige en toekomstig bedrijfsleven over de beschikbare milieu ruimte, adviseert de luchthaven om geen vrijwillige MER te doen, maar wel aanvullend milieuonderzoek uit te laten voeren naar de impact op stikstofdepositie en de overlast van uitlaatgassen (kerosinelucht). 5) Borgen van afspraken in CRO. De klankbordgroep vindt dat de CRO, zoals deze tot dusver heeft gefunctioneerd, een onvoldoende geschikt gremium om naleving van afspraken voortvloeiend uit de toekomstvisie te borgen en vraagt om meer vergadermomenten, evenwichtiger samenstelling, meer middelen en beter inzicht in wat er leeft in de omgeving. De klankgoedgroep wil deze rol als informatiebron graag invullen. Reactie Luchthaven: De luchthavendirectie adviseert in de toekomstvisie om de afspraken tussen luchthaven, gebruikers en de Provincie Gelderland vast te leggen in een convenant en CRO Teuge een rol te geven om het nakomen van de gemaakte afspraken te monitoren. De luchthaven denkt dat het belangrijk is om adviezen van de klankbordgroep te betrekken bij een nadere uitwerking van de toekomstige rol van het CRO. 6) Procedureel vervolg. De klankbordgroep wil, ingeval van inhoudelijke verschillen van inzicht, zoals afgesproken op 31 oktober 2014, in gesprek met de voorzitter van de Stuurgroep. Reactie Luchthaven: Inmiddels is afgesproken dat er op 8 december, tussen 18:00-19:00 een gezamenlijke bijeenkomst plaats vindt van stuurgroep en klankbordgroep, waarbij de stuurgroep de inhoud van het zojuist vastgestelde advies toelicht aan de klankbordgroep. M. de Groot 6 december /3

72 LUCHTHAVEN TEUGE Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen

73

74 LUCHTHAVEN TEUGE Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen Projectnummer 923 Aangeboden aan: Stuurgroep toekomstvisie luchthaven Teuge 25 september 2015 Auteur(s): Joost Hagens Marijn van Houdt BUITEN, Bureau voor Economie en Omgeving Achter Sint Pieter 160 NL-3512 HT Utrecht (0)

75 2

76 INHOUD 1. INLEIDING Achtergrond Onderzoeksopzet Opbouw 5 2. GENERAL AVIATION & BELEIDSKADERS General Aviation Kader & regelgeving luchtvaart Trends binnen GA LUCHTHAVEN TEUGE Ontwikkeling luchthaven Teuge Ruimtelijke context luchthaven Teuge Toeristische context luchthaven Teuge Samenwerkingen met onderwijs ECONOMISCHE BETEKENIS Directe economische effecten Indirecte economische effecten Economische betekenis per sector Negatieve externe effecten TOERISTISCH-RECREATIEVE BETEKENIS Recreatief-toeristische cijfers Rol luchthaven Teuge in toeristische regio TOEKOMSTBEELDEN LUCHTHAVEN TEUGE SWOT-analyse luchthaven Teuge Ontwikkelingsrichting 1: Luchthaven voor General Aviation & cleantech Ontwikkelingsrichting 2: onderscheidende toeristische 37 bestemming Ruimtelijke randvoorwaarden Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis 41 BIJLAGE 1: WOORDENLIJST 44 BIJLAGE 2: BEDRIJVENLIJST 45 BIJLAGE 3: CLEANTECH AGENDA 46 BIJLAGE 4: GEGEVENS INTERVIEWS BEDRIJVEN 49 3

77 1. INLEIDING Luchthaven Teuge, gelegen in de gemeente Voorst in de Stedendriehoek, is een regionale luchthaven voor General Aviation (de kleine luchtvaart). In opdracht van de Stuurgroep toekomstvisie luchthaven Teuge onder leiding van dhr. Berends, burgemeester van Apeldoorn, heeft Bureau BUITEN onderzoek gedaan naar de economische- en recreatieve betekenis van luchthaven Teuge. Ook zijn er ontwikkelingsrichtingen voor de toekomst opgesteld in het licht van de ontwikkelingen in de General Aviation en de huidige beleidskaders en geluidsnormen voor de luchthaven Teuge. 1.1 Achtergrond De belangrijkste aanleiding voor het opstellen van een toekomstvisie van luchthaven Teuge is het nieuw te nemen luchthavenbesluit voor de luchthaven Teuge met daarin meegewogen een waarschijnlijke verandering in de verdeling van het vliegverkeer over de luchthavens in Nederland. Het recente besluit over de ontwikkeling van Lelystad Airport als luchthaven voor grote luchtvaart impliceert dat er voor de General Aviation op Lelystad Airport minder mogelijkheden zijn, met een mogelijke uitstroom als gevolg. Tezamen met de ontwikkelingen op luchthaven Teuge in economische, ruimtelijke en operationele zin is het aanleiding voor een nieuwe visie voor de luchthaven die groot is in de General Aviation. De toekomstvisie voor luchthaven Teuge moet een gebalanceerde lange termijn ontwikkeling schetsen voor de luchthaven en haar omgeving. Er is behoefte aan beelden voor de toekomst waarin de potenties en beperkingen aan bod komen plus een beeld van de daarvoor benodigde capaciteit en investeringen. Dit onderzoek zal samen met het rapport onderzoek hinderbeperking input zijn voor de toekomstvisie Teuge. Deze visie wordt aangeboden aan Gedeputeerde van Gelderland mevrouw Meijers, de voorzitter van de Commissie regionaal overleg Teuge, de heer Burgering, de voorzitter van de strategische board van de Stedendriehoek, de heer Heijdema en de directeur luchtvaart, de heer Huyser. De visie is input voor het nieuwe luchthavenbesluit voor Teuge. Uitgangspunten voor de visie zijn: o het bevorderen van cleantech, duurzaamheid en innovatie; o het leveren van een bijdrage aan de economie en toerisme in Gelderland, waarbij Teuge een ontmoetingsplaats is voor omwonenden, toeristen/recreanten en bedrijfsleven; o en het structureel beperken van hinder en verstoring. Ten aanzien van het laatste punt vormt het vigerend beleid het vertrekpunt voor de visie en ook voor zit onderzoek. Met andere woorden, dit onderzoek verkent de toekomstmogelijkheden binnen de geldende randvoorwaarden voor geluid en de regels voor het gebruik van het luchtruim. 4

78 1.2 Onderzoeksopzet In dit onderzoek is een aanpak gevolgd bestaande uit drie stappen: Stap 1 Gegevensverzameling De eerste stap bestaat uit desk research met als doel een compleet beeld te krijgen over de General Aviation in Nederland en de rol die luchthaven Teuge hierin speelt. Er hebben interviews plaatsgevonden met 27 van de 28 bedrijven, waarvan de meeste in face-to-face vorm. Uit de aangeleverde bedrijfsgegevens is de economische en toeristisch-recreatieve betekenis bepaald. Een belangrijk onderdeel in de interviews is de ruimtelijke en economische dynamiek op luchthaven Teuge die input is voor de toekomstperspectieven. Er zijn gesprekken gevoerd met de aandeelhoudende gemeenten en de provincie om de ruimtelijke en economische kaders die zijn afgeleid uit de diverse beleidsvisies te toetsen. Er is ook gepolst in hoeverre die in de toekomst aan veranderingen onderhevig zijn. Tijdens gesprekken met sectorexperts is een beter beeld verkregen van de dynamiek in de luchtvaart in Nederland. Stap 2 Ontwikkelen van toekomstperspectieven Op basis van desk research en de interviews is een opsplitsing gemaakt van de verschillende sectoren op luchthaven Teuge. Het onderscheid in sectoren is van belang omdat de toekomstperspectieven, ruimtelijke context en vooral het gebruik van de luchthaven per sector sterk verschillen. Op basis daarvan zijn twee toekomstperspectieven voor luchthaven Teuge ontwikkeld en is nagegaan of die perspectieven markttechnisch reëel zijn en ruimtelijk inpasbaar zijn Stap 3 Rapportage De bevindingen uit de stappen 1 en 2 zijn gebundeld in dit eindrapport. Tussentijdse resultaten zijn gepresenteerd aan en besproken met de Stuurgroep en de Klankbordgroep. In dit rapport is rekening gehouden met vragen die daar zijn gesteld en opmerkingen die zijn gemaakt evenals met aanvullende opmerkingen van de regiogemeenten en van de Strategische Board Stedendriehoek. 1.3 Opbouw In hoofdstuk 2 wordt de General Aviation geïntroduceerd samen met de wet- en regelgeving in de luchtvaart in Nederland. Luchtvaartactiviteiten zijn sterk gebonden aan geluids- en milieunormen en bedrijvigheid is sterk gespecialiseerd. Er wordt een overzicht gegeven van beleidskaders die van toepassing zijn op luchthaven Teuge. 5

79 Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 de verdieping gemaakt naar de luchthaven Teuge, allereerst cijfermatig aan de hand van de luchtvaart- en economische cijfers, daarna ook ten aanzien van de ruimtelijke context. Nadat in hoofdstuk 4 en 5 respectievelijk de economische- en toeristischrecreatieve betekenis zijn belicht, komt in hoofdstuk 6 het toekomstsperspectief voor luchthaven Teuge aan bod. Hoofdstuk 6 kan ook als het samenvattende hoofdstuk worden gelezen. 6

80 2. GENERAL AVIATION & BELEIDSKADERS In dit hoofdstuk wordt de achtergrondinformatie gegeven die van belang is voor de ontwikkeling van luchthaven Teuge. Dit zijn de ontwikkelingen in de luchtvaartsector die actief is op luchthaven Teuge, namelijk de General Aviation. Daarnaast geven overheden aan binnen welke kaders luchthaven Teuge zich zou kunnen ontwikkelen. Hiervan is ook een overzicht gegeven. 2.1 General Aviation General Aviation (GA) is de internationale term voor kleine luchtvaart Bron: Insight Aviation General Aviation (GA) is de verzamelnaam voor burgerluchtvaart uitgezonderd lijndienstverbindingen voor passagiers en vracht en de militaire luchtvaart. Het betreft commerciële vluchten tegen vergoeding of huur en niet-commercieel en opleidingsverkeer. GA staat vanwege het geringere economische belang in vergelijking tot de grote luchtvaart minder in de aandacht. Er is geen slot-allocatie als in de grote luchtvaart. General Aviation heeft een belangrijke recreatieve en maatschappelijke betekenis en ook de opleiding tot verkeersvlieger vindt plaats in de General Aviation. De General Aviation in Nederland bestaat uit: Opleidingsverkeer Rondvluchten Privévluchten Zakenvluchten Valschermvluchten (parachutespringen e.d.) Zweefsleepvluchten Fotovluchten Reclamevluchten Positievluchten Inspectievluchten Bijna de helft van de General Aviation in Nederland is opleidingsverkeer, al staat dat aandeel onder druk. Rondvluchten, (een deel van de) privévluchten en de vluchten voor parachutespringen en zweefvliegen vormen het recreatieve deel van de GA-vluchten. Zakenvluchten zijn een klein, maar licht groeiend segment. De GA speelt ook een belangrijke rol voor inspectievluchten, waarmee bijvoorbeeld het hoogspanningsnet visueel wordt geïnspecteerd, maar ook controles plaatsvinden in de sfeer van milieuregels of bijvoorbeeld de schouw van waterschappen. General Aviation is een relatief kleinschalige economische sector in zowel omzet als werkgelegenheid. Ruimtelijk is de sector vooral geclusterd op en rond de regionale luchthavens. Naast bedrijven die vliegtuigbewegingen maken, zogeheten luchthavengebonden bedrijvigheid, worden regionale luchthavens gekenmerkt door luchtvaartgebonden bedrijvigheid. Deze zijn niet gebonden aan de start- en landingsbaan, maar wel sterk gelieerd aan de luchtvaart, zoals bijvoorbeeld een winkel met parachutespringbenodig- 7

81 heden. Daarnaast faciliteert bijvoorbeeld horeca luchtvaartbedrijven en recreatieve gebruikers van de luchthaven. 2.2 Kader & regelgeving luchtvaart Luchthaven Schiphol is de nationale luchthaven en heeft alle prioriteit in het luchtruim De luchtvaart is een sterk gereguleerde sector. In deze paragraaf wordt in het kort een overzicht gegeven van de allocatie van de Nederlandse luchtvaart en daarmee gepaard gaande bevoegdheden en regelgeving Rijksluchthavenverdeling Nederland kent 7 luchthavens van nationale betekenis en 10 luchthavens van regionale betekenis. Figuur 1 geeft een overzicht van deze luchthavens plus het Duitse regionale vliegveld Stadtlohn-Vreden 1. Luchthaven Twente heeft zijn nationaal belang verloren zou een doorstart kunnen gaan maken als regionale luchthaven voor MRO, End-of-life-demonstratie en in beperkte mate voor General Aviation. Bron: Schiphol Figuur 1 Nationale en regionale luchthavens Nederland Lelystad Airport is nu een van de luchthavens van nationaal belang Bron: Refdag.nl 1 Stadtlohn Airport is vanwege de ligging aan de grens en de tarievenstructuur onderdeel van het Nederlandse General Aviation landschap, zonder deel uit te maken van de Nederlandse luchthavenverdeling 8

82 Op de luchthavens van nationale betekenis is het Ministerie van I&M het bevoegd gezag. Ook voor het luchtzijdig gebruik van regionale luchthavens is het Rijk verantwoordelijk. Het luchtruim wordt op nationaal niveau bestuurd door Luchtverkeersleiding Nederland (LVL). Luchthaven Twente heeft niet meer de status van luchthaven van nationaal belang, maar zou nog een doorstart kunnen maken in MRO en in beperkte mate voor General Aviation Bron: Tubantia De nationale luchthavens van Nederland zijn operationeel voor internationale lijndienstverbindingen, al is er op Lelystad Airport nog geen lijndienstverkeer en op Den Helder Airport maar korte tijd lijndienstverkeer geweest. Op Schiphol, Rotterdam-The Hague, Eindhoven, Maastricht-Aachen en Groningen-Eelde Airport zijn wel internationale lijndienstverbindingen. De passagiersaantallen op de nationale luchthavens stijgen over het algemeen. Door de stijging van de grote luchtvaart en hun economische belang staat de General Aviation er onder druk. Op de luchthavens van nationale betekenis is daardoor in steeds mindere mate General Aviation actief. GA op de nationale luchthavens omvat vooral zakenvluchten en lesvluchten. In deze segmenten concurreren nationale en regionale luchthavens met elkaar. Op de luchthavens van nationale betekenis is de General Aviation over het algemeen beperkt. Het speelt zich vooral af op Groningen-Eelde, waar de KLM flight Academy is gevestigd, en Rotterdam-The Hague Airport. Den Helder Airport is de luchthaven van de meeste zakelijke vluchten in Nederland, met name gerelateerd aan offshore - activiteiten (olie- en gaswinning en windenergieparken). Luchthavens net over de grens kunnen ook van belang zijn voor de luchthavenverdeling. Stadtlohn-Vreden Airport, net over de grens bij Winterswijk, heeft bereik in Oost-Nederland. In een onderzoek uit 2009 werd het Nederlands gebruik van de luchthaven op 30 a 40% geschat en dit heeft doorgezet naar ongeveer 40% vandaag de dag. Hierin speelt naast de ligging direct aan de grens, ook de tarifering en de hoogte van brandstofaccijnzen een rol. Stadtlohn-Vreden Airport is een luchthaven met tussen de en vliegtuigbewegingen per jaar. Luchthaven Teuge is na Lelystad Airport de belangrijkste luchthaven in General Aviation in Nederland met vliegtuigbewegingen in Op veel regionale luchthavens is er sprake van een afnemend aantal vliegtuigbewegingen. Naast Lelystad Airport hebben ook Teuge Airport, Kempen Airport en Breda Airport een dalend aantal vliegtuigbewegingen ten opzichte van 2010 (figuur 2). Op al deze luchthavens komt de daling (vooral) door de afname van het aantal lesvluchten. 9

83 Figuur 2 Vliegtuigbewegingen kleine luchthavens, * * voorlopige cijfers Bron: CBS, geraadpleegd Geluidsnormering Ameland Airport Breda Airport Den Helder Airport Hilversum Airport Hoogeveen Airport Kempen Airport Lelystad Airport Midden-Zeeland Airport Teuge Airport Texel Airport Lden (day, evening, night) is het Europees geldende geluidsberekeningstelsel voor een gebruiksjaar Een belangrijke verandering in de regelgeving van General Aviation is de nieuwe Europese Lden-geluidsnormering die geldt sinds De geluidszone waarbinnen niet gebouwd mag worden is kleiner in deze normering dan in het voorheen gebruikte systeem. De straffactoren die vluchten op bepaalde tijdstippen (weekend en zomer) zwaarder laten doortellen zijn verdwenen. Woningbouw in de directe omgeving zou volgens de normering dan ook kunnen worden toegestaan. Ook zou in theorie uitbreiding van de luchthaven richting eventuele woonkernen mogelijk zijn. Vooralsnog zijn dezelfde geluidsbeperkingen en hetzelfde ruimtelijke regime nog van kracht op basis van de oude normering. Een nieuw luchthavenbesluit moet de nieuwe afweging op basis van de nieuwe normering bevatten Alderstafel De Alderstafel is de overlegtafel om het kabinet te adviseren over de verdeling van de grote luchtvaart over Nederland. Op nationaal niveau is in maart 2015 een besluit genomen omtrent de ontwikkeling van Lelystad Airport op basis van het regeerakkoord en na het advies van de Alderstafel. Het heeft directe gevolgen voor de luchthavenverdeling in Nederland, zowel in de grote burgerluchtvaart als General Aviation. Het besluit houdt in dat Lelystad Airport voor een groot gedeelte de overloop van vliegbewegingen van Schiphol naar regionale luchthavens moet gaan opvangen tot maximaal vliegtuigbewegingen per jaar. De inschattingen over het volume en snelheid van de overloop, dat vanaf 2018 van start kan gaan, lopen uiteen. Het betekent dat de General Aviation verder wordt terug gedrongen op Lelystad. Dit biedt kansen voor een belangrijkere rol voor luchthaven Teuge. De routevariant (figuur 3) die is vastgesteld is niet in conflict met de GA-activiteiten rond Teuge. 10

84 Figuur 3 De nieuwe routevariant B+ van Lelystad Airport Bron: Alderstafel Lelystad Airport is op dit moment de grootste GA luchthaven: vliegtuigbewegingen in 2014 o 65% opleidingsvluchten 2 o 30% niet-commerciële GA o 5% commerciële GA Per 1 november 2009 is het bevoegd gezag voor de nietnationale burgerluchtvaartterreinen overgedragen van Rijk aan provincies. Op termijn (2043) moeten (maximaal) ongeveer van de huidige vliegtuigbewegingen in de General Aviation op Lelystad elders plaats gaan vinden (bron: Luchthavenbesluit Lelystad, maart 2015). Begin 2016 gaat op Lelystad Airport de baan voor traditionele micro-light vliegtuigen op de schop, waardoor zij zich al aan het verplaatsen zijn. Ook voor de opleidingsluchtvaart zal op termijn minder ruimte zijn, al neemt die activiteit de laatste jaren al af. Het parachutespringen vindt al enige tijd niet meer plaats op Lelystad Airport Provincie Gelderland: bevoegd gezag luchthaven Teuge Enig groeiperspectief; restcapaciteit bedrijventerrein is voor luchthavengebonden bedrijvigheid Consolidatie en behoud van de luchtvaart in Gelderland in dezelfde gebruiksruimte Regionale luchthavens vallen onder de verantwoordelijkheid van de provincies. Dit is in de Wet Regelgeving Burgerluchthavens en Militaire luchthavens (RBML) vastgelegd. Provincies voorzien middels een Luchthavenbesluit welk gebied voor de luchthaven bestemd is en de regels daarbinnen. Voor luchthaven Teuge ligt het bevoegd gezag bij de Provincie Gelderland dat de beleidskaders omschrijft in het omgevingsbeleid luchthavens. De volgende beleidsdocumenten zijn van toepassing: Omgevingsbeleid luchthaventerreinen Gelderland (2009, p.11) Omgevingsvisie Gelderland (2014, p.79) Het Omgevingsbeleid luchtvaartterreinen laat ruimte voor uitbreidingsmogelijkheden voor de luchtvaartgebonden bedrijvigheid op het luchthaventerrein en aangrenzende bedrijventerreinen. Het belang van luchthaven Teuge voor de regionale economie wordt bestempeld als evident. Bij 2 In het rapport Economische betekenis van General Aviation in Nederland van BCI (2015) staat dat 95% van de vliegtuigbewegingen opleidingsluchtvaart betreft. Dat percentage is mogelijk tot stand gekomen middels een andere registratie van vluchten, bijvoorbeeld op basis van de hoofdactiviteit van het bedrijf. 3 De tekst in de toelichting op het Luchthavenbesluit Lelystad spreekt van ongeveer , wat het gemiddelde is van een afname met ongeveer GAvluchten in de grafiek onder in de toelichting. 11

85 de uitbreiding van de bedrijvigheid is de passage uit het streekplan (2005, p. 164), dat de milieuhinder van gemotoriseerde activiteiten niet mag toenemen, nog actueel. In 2007 heeft de baanverlenging plaatsgevonden en is het bedrijventerrein uitgebreid. In de Omgevingsvisie Gelderland die in 2014 is vastgesteld wordt de consolidatie van de luchtvaart in Gelderland op alle fronten nagestreefd. Het behoud van luchtvaartterreinen in Gelderland, dus ook luchthaven Teuge Airport, zal binnen dezelfde gebruiksruimte moeten plaatsvinden. In de Omgevingsvisie Gelderland is luchthaven Teuge aangemerkt als locatie waar de overloop van General Aviation vanuit Lelystad Airport kan plaatsvinden. Ook de andere betrokken partijen beargumenteren luchthaven Teuge als de meest logische overlooplocatie. Het is niet alleen geografisch relatief dichtbij, luchthaven Teuge is ook thuis op de belangrijke luchtvaartsectoren van Lelystad en heeft de benodigde voorzieningen. Er is echter nog geen formeel overloopbeleid naast de organische overloop die op dit moment al plaatsvindt. De provincie Gelderland ziet binnen het huidige ruimtegebruik en de vergunningen mogelijkheden voor uitbreiding van luchtvaartgerelateerde activiteiten en bedrijvigheid. Bij een reductie van geluid en vervuiling door nieuwe luchtvaarttechnologieën, kan er ruimte komen voor meer vliegtuigbewegingen Stedendriehoek De Stedendriehoek zet in haar economisch beleid sterk in op de cleantech sector om duurzame ontwikkeling te realiseren. De regio heeft daartoe in 2015 de Cleantech agenda opgesteld. Daarin staat dat de huidige balans tussen wonen, werken, voorzieningen en groene waarden in de Stedendriehoek behouden moet blijven. Voor 2020 wordt gestreefd naar nieuwe cleantech gerelateerde banen en een omzetstijging van 50%. Daarnaast moet de CO2 uitstoot en hoeveelheid restafval omlaag. Figuur 4 Stedendriehoek De Stedendriehoek bestaat uit de gemeenten: o Apeldoorn o Epe o Voorst o Deventer o Lochem o Zutphen o Brummen Bron: Arbeidsmarkt Gelderland,

86 Luchthaven Teuge kan een belangrijke rol spelen in de cleantech doelstellingen van de regio, als de gevestigde en eventuele nieuwe bedrijven zich gaan richten op schonere en stillere luchtvaart. In de Cleantech Agenda wordt voor luchthaven Teuge ingezet op luchtvaartgebonden bedrijvigheid die een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van de cleantech regio. Op dit moment ondersteunt de Stedendriehoek de activiteiten van CTA (Clean Tech Aviation) op luchthaven Teuge. CTA zet in op de ontwikkeling van biobrandstoffen voor de General Aviation en de ontwikkeling van motoren die draaien op biobrandstoffen. Ook wordt er vanuit CTA in samenwerking met Gasterra gewerkt aan het ontwikkelen van een vliegtuigmotor op gas. IAS heeft een innovatieproject gericht op het ontwikkelen van een nieuwe vliegtuigmotor met een lager gewicht en minder brandstofverbruik. Tenslotte is een bedrijf op Teuge bezig om de import van elektrische vliegtuigen mogelijk te maken. In de bijlagen bij dit rapport treft u een samenvatting aan van de Cleantech Agenda Gemeente Voorst Een woningbouwprogramma van 85 woningen is voorzien in de bestaande kern van Teuge nabij de luchthaven. Het bestemmingsplan voor luchthaven Teuge van de gemeente Voorst is conserverend van aard en biedt ruimte voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Er is een buffer van maatschappelijke functies zoals sportvoorzieningen tussen de luchthaven en het woongebied. Aan de Rijksstraatweg (N344) is woongebied gesitueerd met 170 woningen. Op voormalig Kamp Teuge, ofwel Teuge-Oost, is een woningbouwprogramma voorzien. Die locatie is nu formeel nog luchtvaartgebonden bedrijventerrein - en als zodanig ook opgenomen in het Regionaal Programma Bedrijventerreinen - maar er ligt een ontwerp-bestemmingsplan voor de omzetting naar woningbouw. Die omzetting is mede ingegeven doordat er in de afgelopen 15 jaar geen vraag naar luchtvaartgebonden terrein is geweest die niet binnen het bestaande bedrijventerreinareaal op de luchthaven kon worden opgevangen Het gaat om 85 woningen, waarvan er 35 tot 2020 gerealiseerd mogen worden. De nieuwbouwplannen zijn volgens de gemeente essentieel voor het behoud van de leefbaarheid in het dorp, ook al ligt de nieuwbouwlocatie dicht bij de luchthaven. De buffer blijft behouden en eventuele overlast wordt als beperkt bestempeld, omdat die zich vooral voordoet aan de uiteinden van de (start- en landings)baan. De gemeente Voorst heeft naast het economisch profijt van de luchthaven ook te maken met de geluidshinder en milieuvervuiling voor omwonenden. Het gaat daarbij zowel om geluidhinder alsook om de bezoekersdruk in weekenden en bij evenementen. In het coalitieprogramma is opgenomen dat er ruimte moet zijn voor groei van de vliegveldgebonden activiteiten, waarin de huidige geluidscontouren worden vertaald naar maximaal vliegtuigbewegingen. In de achterliggende jaren is de recreatieve ontsluiting verbeterd (aanleg van fietspaden en vernieuwing bestrating). De realisatie van de genoemde nieuwe woningen betekent ook dat er een nieuwe weg komt. Dat wordt 13

87 een 30-kilometer-weg voor ontsluiting van de woningen, maar geeft tevens een extra verbinding vanaf De Zanden (de weg langs de luchthaven). Figuur 5 Bestemmingsplan Teuge Bron: Ruimtelijke plannen Aandeelhoudende gemeenten De aandelen van luchthaven zijn in handen van vier gemeenten: Apeldoorn, Voorst, Deventer en Zutphen. Gemeente Apeldoorn sterk betrokken, Deventer heeft vooral recreatief belang en Zutphen is volgend. Voorst is verantwoordelijk voor het ruimtelijk beleid/bestemmingsplan. De gemeente Apeldoorn is als meerderheidsaandeelhouder sterk betrokken bij de bedrijvigheid en luchtvaartactiviteiten op luchthaven Teuge. In haar rol van aandeelhouder vindt de gemeente Apeldoorn het belangrijk dat de luchthaven binnen de geluidsnormeringen opereert. Apeldoorn zet in op een bedrijfseconomisch gezonde luchthaven, waarbij de overlast voor de omgeving niet mag toenemen. Uitbreiding van bedrijvigheid moet beperkt blijven tot luchtvaartgebonden of verbonden bedrijvigheid, die bij voorkeur ook een bijdrage levert aan de versterking van de cleantech regio. De gemeente Voorst is verantwoordelijk voor het ruimtelijk beleid en streeft naar een goede balans tussen het aantal vliegbewegingen (waarvoor de gemeente een plafond van hanteert) en de geluidsbelasting. De gemeente zet zich in voor verduurzaming van de luchthaven en een goede landschappelijke inpassing. 14

88 De twee andere aandeelhoudende gemeenten Deventer en Zutphen zijn meer volgend in hun opstelling als aandeelhouder. Deventer benadrukt het recreatieve belang van luchthaven Teuge voor haar bewoners en mogelijke economische belang in de toekomst. Zutphen houdt zich afzijdig en heeft weinig tot geen binding met de luchthaven. 2.3 Trends binnen GA De General Aviation als geheel heeft sinds 2009 te maken met een lichte krimp, vooral vanwege de daling van het aantal lesvluchten. Het andere vliegverkeer in de General Aviation consolideerde, zoals de commerciële en recreatieve luchtvaart Opleidingsluchtvaart Lichte krimp General Aviation sinds 2009 vooral door afname lesvluchten Nederland is geen aantrekkelijk opleidingsland meer in de luchtvaart (bron: fd.nl) Er is sprake van een krimp in de opleidingsluchtvaart. Deze krimp komt deels voort uit marktontwikkelingen in de opleiding tot verkeersvlieger. De opleiding is duur en er is sprake van werkloosheid onder piloten. Nederland is een van de duurste landen om de opleiding te volgen. In de loop van de tijd zijn steeds meer comparatieve nadelen ontstaan: hogere brandstofkosten; hogere landingsgelden; geen financiering (ondersteuning); geen garantiefonds; klimatologische beperkingen; Vlieglessen kennen een hoog aantal starts en landingen en maken dus intensief gebruik van luchthavens. Nederlandse vliegscholen besteden delen van de opleiding, met name het praktijkgedeelte, dan ook uit aan vliegscholen in het buitenland. Er kan ook in eerste instantie al gekozen worden voor een opleiding in het buitenland. De opleiding is daar niet alleen goedkoper, veel luchtvaartmaatschappijen in het buitenland verzorgen de financiering ervan. Daarnaast kent Frankrijk bijvoorbeeld een rijksgefinancierde regeling, waar in Nederland de piloot er alleen voor staat. In operationele zin zijn landschappelijke en klimatologische omstandigheden gunstiger in het buitenland. Nederland is daardoor als opleidingsland voor piloten relatief duur. Er is dus geen level playing field in Europa voor het opleiden van piloten. Er zijn wel tekenen van een verbetering van de positie van de Nederlandse vliegscholen en indirect de positie van de General Aviation: integratie in Hbo-opleidingen (met studiefinanciering); positieve ontwikkeling pilotenmarkt door toename van het aantal vliegtuigbewegingen en vliegtuigen op mondiale schaal. Voorspellingen van de internationale handelsorganisatie IATA en KNVvL wijzen eveneens op een toename van de vraag naar piloten op termijn. 15

89 2.3.2 Recreatieve luchtvaart De recreatieve luchtvaart in Nederland kent een lichte stijging van het aantal vliegtuigbewegingen. De KNVvL heeft een licht stijgend aantal leden. De verwachting is dat deze trend doorzet. Hetzelfde beeld is te zien bij privévluchten. Een steeds groter deel van de vliegtuigen in dit segment is micro-light. De traditionele micro-light vliegtuigen vliegen langzamer, op kleinere hoogte en vereisen een eigen circuit. Moderne micro-light vliegtuigen zijn nauwelijks meer te onderscheiden van gewone vleugelvaste vliegtuigen en kunnen in veel gevallen ook als reguliere vliegtuigen worden geregistreerd in het luchtvaartregister. De populariteit van de micro-light vliegtuigen komt door de lagere kosten van het onderhoudsregime. Er is concurrentie van luchthavens net over de grens, zoals Stadtlohn Airport Bron: Flugplatz-Stadtlohn.de Ook de UAV markt (Unmanned Aircraft Vehicle, beter bekend onder de naam drône) is nu nog overwegend recreatief, al kan het op lange termijn een multifunctioneel gebruik gaan kennen. Kleinere UAV s vallen onder de regeling modelvliegen. Echter, UAV s met zakelijke motieven worden steeds strikter gereguleerd. Er moet een ontheffing worden aangevraagd bij de Inspectie Leefomgeving en Transport. Verdere regelgeving zal in belangrijke mate bepalen hoe de toekomst er voor dit groeisegment uitziet. Op dit moment wordt regelgeving ontwikkeld voor de professionele UAV s luchtvaart. Grotere UAV s kunnen bemande vliegtuigen gaan vervangen, zeker als het gaat om reclamevluchten en inspectievluchten. Naast UAV vliegbewegingen kan op lange termijn de toepassingsontwikkeling een nieuwe niche zijn in de luchtvaartgerelateerde bedrijvigheid. Een voorbeeld hiervan is het realiseren van technieken om onbemande inspectievluchten uit te voeren Zakelijke luchtvaart De zakelijke markt heeft op lange termijn het meeste potentieel de positie van de General Aviation te versterken. De prognoses over het aantrekken van de zakelijke luchtvaart, zoals van SEO (2008), zijn echter de laatste jaren niet gehaald. Het aantal zakenvluchten op de kleine luchthavens is zelfs beperkt afgenomen. De toegevoegde waarde per vlucht is in dit segment hoog. Er is enig groeiperspectief. Business Aviation is weliswaar kostbaar, maar er zijn ook voordelen: het vermijden van reistijden naar luchthavens; minder wachttijd op luchthavens; besparen van hotelovernachtingen; prijs minder variabel dan lijnvluchten De zakelijke luchtvaart is nog een vrij onbekende tak en weinig bedrijven zijn op de hoogte van de mogelijkheden die het biedt. Het past ook niet in de Nederlandse (bedrijfs)cultuur. De regionale luchthavens hebben het nadeel dat over het algemeen minder internationaal opererende bedrijven in hun bereik liggen. Vooral op Kempen Airport en in mindere mate ook op Teuge Airport en Hilversum Airport is er wel sprake van een stijging van het aantal zaken- en privévluchten. Op Breda Airport wordt dit de komende jaren verwacht. De gerealiseerde verbeteringen (baanverlichting en naderingsprocedures) op luchthaven Teuge bieden perspectief op verdere groei van dit (overigens kleine) segment. Financieel is dit segment aan- 16

90 trekkelijk voor de luchthaven; de landing van een business jet levert ca. twintig keer zoveel op als een lesvlucht Tarifering Tarifering is een belangrijke factor in de luchthavenverdeling van de General Aviation. Tarifering is afhankelijk van de volgende factoren: gewicht van vliegtuig; geluidscategorie; moment van vliegtuigbeweging Voor vliegscholen worden door hun hoog aantal starts en landingen vaak speciale tarieven gerekend. Het is door een verschillende tariferingstructuur moeilijk om landingsgelden van verschillende luchthavens te vergelijken. De gemiddelde tarieven op luchthaven Teuge liggen iets lager dan of zijn vergelijkbaar met andere regionale luchthavens met een verharde baan (Budel, Lelystad, Seppe). Andere Nederlandse regionale luchthavens dan de genoemde zijn over het algemeen iets goedkoper, maar hebben geen verharde baan en minder of minder moderne voorzieningen. De Duitse luchthaven Stadtlohn-Vreden is vooral voor lichtere vliegtuigen een goedkoper alternatief (tot wel 50% goedkoper). Daarnaast wordt er op Stadtlohn Airport geen onderscheid gemaakt tussen terrein- en overlandvluchten 4, waardoor de laatstgenoemde daar relatief voordelig is. Ook spelen de daar lagere brandstofaccijnzen mee. 4 Overlandvluchten zijn vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing niet op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden. Bij terreinvluchten is dit wel het geval. 17

91 3. LUCHTHAVEN TEUGE Luchthaven Teuge bestaat sinds 1935 en heeft zich ontwikkeld tot een veelzijdige luchthaven waar veel typen General Aviation actief zijn. Het is een NV met de gemeenten Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Voorst als aandeelhouders met respectievelijk 54,62%, 25,16%, 11,59% en 8,63%. Naast een groot belang voor de General Aviation in Nederland, heeft luchthaven Teuge ook een belangrijke recreatieve functie. Figuur 6 Locatie luchthaven Teuge in de Stedendriehoek Luchthaven Teuge is van groot belang voor de General Aviation, met name de luchtsporten Bron: Photoholland.nl Het is ook een steeds modernere luchthaven qua voorzieningen In 2007 is de modernisatie van de luchthaven begonnen met een baanverlenging tot 1199 meter waardoor ook grotere vliegtuigen van de luchthaven gebruik kunnen maken. Vervolgens is er in 2014 een GNSSnaderingssysteem en LED-baanverlichting geïnstalleerd. Hierdoor is het mogelijk om ook buiten de daglichtperiode landen en te starten. Het luchthaventerrein is verkleind door het verwijderen van de grasbaan. Het noordelijk deel van het oorspronkelijke luchthaventerrein met een oppervlakte van 20ha is verkocht en kan nu weer gebruikt worden voor agrarische doeleinden. Daarnaast is in 2014 het nieuwe klimaatneutrale havengebouw geopend. 3.1 Ontwikkeling luchthaven Teuge Bron: VliegeninNederland.nl Luchthaven Teuge is een veelzijdige luchthaven als het gaat om verschillende type vluchten (figuur 7). Het is een belangrijke luchthaven voor inspectievluchten van de overheid, gericht op het inspecteren en beschermen van natuur en milieu. Rijkswaterstaat en de brandweer zijn belangrijke partijen hierin. Vooral in commerciële vluchten is Teuge Airport de belangrijkste regionale luchthaven van Nederland, met een steeds groter aantal rondvluchten (62% van het landelijk totaal in 2014). Het aantal commerciële vluchten is 29% van het aantal vliegtuigbewegingen op luchthaven Teuge in % van het aantal vliegtuigbewegingen zijn lesvluchten, al zal dit door het faillissement van Stella Aviation in september 2014 verder zijn gedaald in

92 Figuur 7 Verdeling vliegbewegingen luchthaven Teuge naar type, % 1% 11% 21% 27% 2% Rondvluchten Overig commercieel Privé- en zaken Valscherm/Zweefsleep Politie/inspectie Lesvluchten Bron: CBS, geraadpleegd Het aantal privévluchten op luchthaven Teuge zit in de lift De markt van (privé-) en zakenvluchten in Teuge zit in de lift sinds de aanleg van modernere voorzieningen (figuur 8). Luchthaven Teuge kan sinds kort gevonden worden in internationale luchthavenadresboeken, al heeft grotere bekendheid onder piloten en bedrijven over het algemeen wat tijd nodig. In 2014 was het percentage privé- en zakenvluchten 21%. Verwacht wordt dat in 2015 al een groter deel van het aantal vliegtuigbewegingen privé- en zakenvlucht zal zijn. Het betreft vooral privévluchten, al worden privévluchten ook voor zakelijke doeleinden gebruikt. Relatief gezien speelt de luchthaven nog steeds een kleinere rol in de zakelijke luchtvaart. De sector situeert zich vooral op de nationale luchthavens, waar zich meer grote bedrijven in de regio bevinden. Het aantal vliegtuigbewegingen voor recreatieve doeleinden is de laatste jaren vrij constant. Procentueel wordt het een steeds groter aandeel. Bij het relatief kleine aandeel vliegtuigbewegingen in de recreatieve luchtvaart moet worden opgemerkt dat er grotere vliegtuigen worden gebruikt bij het parachutespringen. Deze vliegtuigbewegingen trekken relatief veel actieve, maar ook passieve recreanten naar luchthaven Teuge. Het paracentrum Teuge heeft een marktaandeel van 44% in Nederland. Dit aandeel kan nog verder stijgen, onder meer omdat Rotterdam als parachutespringlocatie met steeds meer luchtruimbeperkingen te maken heeft vanwege de groei van de gewone luchtvaart. 19

93 Figuur 8 Ontwikkeling vliegtuigbewegingen Teuge naar type, Rondvluchten Overig commercieel Privé- en zaken Valscherm/Zweepsleep Politie/inspectie Lesvluchten * * voorlopige cijfers Bron: CBS, geraadpleegd Ruimtelijke context luchthaven Teuge De bedrijvigheid op Teuge is gevestigd op daarvoor aangewezen bedrijventerreinen. In deze paragraaf komt de vraag naar en het aanbod van vestigingsmogelijkheden op Teuge aan de orde. Later in het rapport (in hoofdstuk 6) wordt dan gekeken hoe die twee in de toekomst op elkaar kunnen worden gesloten Vraag en aanbod van vestigingsmogelijkheden Aanbod Op het oostelijk deel van Teuge zijn 5 van de 6 op dit moment nog onbebouwde percelen inmiddels (vrijwel) verkocht. Eén kavel daarvan is verkocht aan een bedrijf dat al actief is op de luchthaven Teuge om er een museum te realiseren. Dat betekent dat de luchthaven op dit moment (juli 2015) op Teuge Oost nog één perceel beschikbaar heeft van m2 netto. Verder heeft de gemeente Voorst het Albertsterrein (als niet-direct uitgeefbare grond) beschikbaar voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid. Dat terrein, 1,5ha bruto, is op dit moment niet geschikt voor luchthavengebonden bedrijvigheid, omdat het geen ontsluiting naar de baan heeft. In het Regionaal Programma Bedrijventerreinen is daarnaast nog 5,7ha opgenomen als bedrijventerrein voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Voor die locatie zijn echter plannen gemaakt om het niet als bedrijventerrein te ontwikkelen, maar als woningbouwlocatie (zie de gestippelde zone in figuur 9 tussen De Zanden en de Rijksstraatweg). Kortom: op dit moment bestaat het aanbod voor bedrijvigheid op Teuge uit één kavel (0,23ha netto) voor luchthavengebonden bedrijvigheid en 1,5 ha bruto voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid. 20

94 Er zijn binnen het bestaande vastgoed op Teuge in beperkte mate ook huurmogelijkheden (voor hangarruimte). Opgemerkt wordt dat het inzicht in die mogelijkheden voor externe partijen weinig transparant is. Verder schiet een deel van het aanbod kwalitatief tekort (het is verouderd). Bovendien geven vragers vaak de voorkeur aan eigendom. Vraag In de interviews met de op Teuge gevestigde bedrijven is gevraagd naar eventuele uitbreidingsplannen of andere wensen op het vlak van huisvesting. Er zijn verschillende gebruikers met uitbreidingsplannen (Slagboom en Peters, het Paracentrum, Special Air Service) en huurder Classic Wings wil graag een eigen (koop)pand. De plannen van deze gebruikers zijn in ontwikkeling. Een deel kan wellicht worden ingevuld op de huidige locatie, maar dat zal niet altijd optimaal aansluiten op de wensen. Het betreft in alle gevallen luchthavengebonden vraag (aansluiting op de baan noodzakelijk). Afhankelijk van de mate waarin gebruikers hun plannen op de huidige locatie realiseren schatten wij de extra netto ruimtebehoefte (netto ha kavel) op tussen de 0,3-0,7ha. Verschillende gebruikers, waaronder de Vliegclub, willen vernieuwen. De Vliegclub staat daarbij mogelijk open voor een vorm van herontwikkeling waarbij tevens het Albertsterrein wordt betrokken. Een dergelijke ontwikkeling biedt de kans om tot een integrale herstructurering te komen op Teuge West, waarbij bijvoorbeeld ook bovengenoemde nieuw- /verbouwplannen kunnen worden betrokken alsmede eigenaren van andere gebouwen, zoals bijvoorbeeld van het bedrijfsverzamelgebouw On Top. Wellicht dat op langere termijn daarbij tevens de eigenaar van de Uniwest-locatie kan worden betrokken. Naast de vraag van zittende gebruikers, is er concrete belangstelling vanuit Lelystad Airport, met name naar hangars voor het stallen van privévliegtuigen. Daarvoor zijn moderne hangars nodig, zoals op Teuge Oost zijn gerealiseerd, die een ruimtebeslag kennen van ongeveer 1.000m2 bvo netto per complex (ongeveer 0,2 ha netto kavel). Geschat wordt dat er op korte termijn behoefte is aan 1 tot 2 van dergelijke hangarcomplexen. Betekenisvol marktaandeel Teuge in overloop Lelystad aannemelijk Het ligt in de lijn der verwachting dat meer General Aviation verkeer en bedrijvigheid zich in de loop van de tijd zal verplaatsen van Lelystad naar Teuge. Het aantal hierbij betrokken vliegbewegingen en de termijn waarop dat gaat gebeuren zijn beide met onzekerheid omgeven. In een scenario waarin Lelystad Airport zich voorspoedig ontwikkelt voor de grote luchtvaart, is een reductie van het aantal ga-bewegingen met maximaal ca voorzien tot Maar in een scenario waarin de ontwikkeling van Lelystad voor de grote luchtvaart langzamer gaat, is de afname in gabewegingen veel kleiner (tot zelfs een theoretische 0 in een laag scenario). De onzekerheden hierover zijn derhalve groot. Het is aannemelijk dat er ieder geval sprake zal zijn van enige overloop en dat Teuge hierin een betekenisvol marktaandeel kan bereiken. In de eerste plaats vanwege de centrale ligging in het land en relatieve nabijheid van Lelystad in combinatie met de moderne faciliteiten (baanlengte, verlich- 21

95 ting, GPS-benadering). Concurrerende regionale luchthavens zijn of minder goed geoutilleerd (Hoogeveen, Drachten) of hebben te maken met beperkingen in het luchtruim en/of de geluidsruimte (Hilversum) of liggen te veraf (Seppe bij Breda bijvoorbeeld). En door de groei van de grote luchtvaart op de nationale luchthavens neemt daar de ruimte voor de kleine luchtvaart juist af, dus die zullen geen rol kunnen vervullen in de overloop vanuit Lelystad. Op de luchthaven Rotterdam-Den Haag bijvoorbeeld komen door beperkingen in het luchtruim minder mogelijkheden voor parachutespringen. Wij achten een overloop in de range van vliegbewegingen tot 2030 waarschijnlijk, maar bewegingen behoort ook tot de theoretische mogelijkheden. Uitgaande van de vliegbewegingen en de huidige mix op Lelystad becijferen wij een extra netto ruimtebeslag van 0,8-2,8ha, waarvan het overgrote deel (0,6-2,1ha) voor luchthavengebonden bedrijvigheid (zie tabel 1). Tabel 1 Berekening ruimtevraag overloop van Lelystad naar Teuge 2030 Aantal vliegbewegingen Ruimtebeslag m2 Mix Lelystad overloop laag overloop hoog Min. Max. Lesvlucht 65% Privé/zakenvlucht 30% Overig vliegen 5% MRO Overig (toeristisch recreatief) Netto m2 opstal Netto kavel-opstalfactor 5 2,0 2,5 Netto m2 kavel Afgerond netto ha 0,8 2,8 Bij de berekeningen wordt opgemerkt dat een deel van de overloop kan worden opgevangen binnen de bestaande capaciteit van al op Teuge gevestigde bedrijven. Zo hebben de MRO-bedrijven nog reservecapaciteit, vandaar dat in het lage overloop beeld geen extra ruimtebeslag is verondersteld. Om dezelfde reden is het niet eenvoudig om het aantal bedrijfsvestigingen te schatten dat hiermee gepaard gaat. Indicatief gaat het om 3-5 bedrijven in het lage beeld en 6-10 bedrijven in het hoge beeld. Tenslotte merken we op dat de huidige mix van GA-vluchten op Lelystad weliswaar een hoog aandeel lesvluchten laat zien, maar dat dit niet automatisch betekent dat dit ook in de verplaatsingen zo is. Wij zien bovenstaande tabel dan ook vooral als een hulpmiddel om indicatief een beeld te krijgen van de ordegrootte van de ruimtevraag. 5 Dit is het omgekeerde van het bebouwingspercentage. Er is hier dus gerekend met een bebouwingspercentage dat inligt tussen de 40-50%. 22

96 Conclusie vraag naar ruimte Bij de gevestigde bedrijven is er een vraag van 0,3-0,7 ha netto afhankelijk van hun definitieve plannen en de mate waarin die op de huidige locatie vorm kunnen krijgen. Er is een korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte van vooral privé-vliegers uit Lelystad ter grootte van 0,2-0,4ha. En er is een lange-termijn vraag die wordt ingeschat op grofweg tussen de 1 en 3 ha netto tot 2030, overwegend voor luchthavengebonden vraag, dus met verbinding naar de baan. In hoofdstuk 6 wordt de vraag-aanbod-confrontatie gemaakt. 23

97 Figuur 9 Kaart luchtvaartterrein Teuge en huidige beschikbare ruimte 24

98 3.2.2 Bereikbaarheid De bereikbaarheid van de luchthaven is in principe afdoende voor het huidig functioneren van de luchthaven, zij het dat de dimensionering van toegangsweg De Zanden bij evenementen aan de krappe kant is. In dergelijke omstandigheden en bij drukke recreatieve weekenden schiet ook de parkeergelegenheid tekort, al zijn daarvoor wel oplossingen gevonden (grote, tijdelijke overloop mogelijk op weilanden). Bij een volledige benutting van gronden op en rond de luchthaven worden deze parkeeroplossingen moeilijker. 3.3 Toeristische context luchthaven Teuge Luchthaven Teuge is een toeristisch-recreatieve bestemming in de regio. Het nationaal paracentrum en de bedrijven die rondvluchten aanbieden, trekken bezoekers uit het hele land. Ook zijn er luchtvaartgerelateerde evenementen, zoals Wing, Wheels and Goggles en nationale en Europese kampioenschappen in de parachutesport. De luchthaven huisvest tevens twee (prijswinnende) overnachtingsmogelijkheden: de Slaapfabriek en de Vliegtuigsuite. Er zijn concrete plannen voor een Koude Oorlogmuseum aan de oostkant van de luchthaven als aanvulling op de bestaande primaire toeristische producten op de luchthaven. Ook vestigt Yellow Wings Flight Simulator zich op korte termijn op luchthaven Teuge. Naast actieve bezoekers is een groot deel van de bezoekers zogenaamd passief (niet deelnemend aan luchtvaartactiviteiten). Passieve bezoekers komen over het algemeen uit de directe omgeving, zoals de steden Apeldoorn en Deventer. Ze variëren van toevallige passanten, tot vliegtuigspotters of bezoekers die afkomen op de gevestigde horeca. Luchthaven Teuge is als recreatieve bestemming geïntegreerd in de omgeving door middel van het Klompenpad en een nieuw aangelegd fietspad. De gebiedsontwikkeling van de Weteringse Broek als recreatief uitloopgebied kan de luchthaven Teuge verder in de omgeving integreren. Ten noorden van de luchthaven biedt KIJK een historische locatie voor kunstuitingen, zoals muziek, toneel en voordracht. Met TEACH wordt luchthaven Teuge verbonden met onderwijs Teuge maakt deel uit van het toeristisch-recreatieve aanbod op de Veluwe (in ruime zin) en ligt naast de IJsselvallei. 3.4 Samenwerkingen met onderwijs Sinds december 2013 wordt onderwijs en bedrijvigheid op luchthaven Teuge met elkaar verbonden. Het onderwijsproject TEACH (Teuge Experience, Aviation Competence & Hospitality Center) is opgezet om studenten met een luchtvaarttechniek, beveiliging en horeca opleiding van ROC Aventus in Apeldoorn een praktijkplaats te bieden op Teuge. Diverse be- Bron: AMNetherlands.nl 25

99 26 drijven bieden hier al mogelijkheden voor. Voor studenten luchtvaarttechniek bieden bedrijven in de sector Maintenance, Repair & Overhaul kansen op praktijkervaring en de recreatieve sector op luchthaven Teuge doet dat voor horeca studenten. Ook de hogere hotelschool Saxion werkt samen met bedrijven op Teuge.

100 4. ECONOMISCHE BETEKENIS De economische betekenis van luchthaven Teuge kan worden uitgedrukt in termen van werkgelegenheid, toegevoegde waarde en omzet. Naast de directe effecten (banen en toegevoegde waarde bij de op de luchthaven gevestigde bedrijven), zijn er via toelevering en uitbesteding ook indirecte effecten. Beide komen hier aan bod. In het volgende hoofdstuk wordt nog iets specifieker ingegaan op de toeristisch-recreatieve betekenis van luchthaven Teuge. Voor dit hoofdstuk zijn verschillende bronnen gebruikt. In de eerste plaats is gebruik gemaakt van de gegevens over werkgelegenheid en omzet die zijn verzameld in de gesprekken met (bijna alle) de op luchthaven Teuge gevestigde bedrijven. Deze zijn aangevuld met gegevens van het CBS over de toegevoegde waarde per arbeidsjaar. Ook is gebruik gemaakt van gegevens uit het landelijke onderzoek Economische betekenis van General Aviation in Nederland, BCI, Tenslotte hebben we de werkgelegenheidsgegevens vergeleken met een tijdreeks uit de jaarlijkse provinciale werkgelegenheidsenquête (PWE, ook wel aangeduid als LISA-cijfers). 4.1 Directe economische effecten Luchthaven Teuge: Omzet bedrijven ca. 23 mln. Toegevoegde waarde bijna 9 mln. Werkgelegenheid 129 fte Laag = vmbo, midden = havo/vwo/mbo, hoog = hbo/wo Werkgelegenheid (fte) Banen vaste werknemers oproep/freelance Bij de op Teuge gevestigde bedrijven werken, volgens opgave van de bedrijven zelf, 121 vaste medewerkers. Daarnaast zijn er ruim 100 tijdelijke krachten actief. De totale omzet is ongeveer 23 miljoen. Op basis van kentallen van het CBS over de toegevoegde waarde per arbeidsjaar (per sector), wordt de toegevoegde waarde berekend op bijna 9 mln. De totale werkgelegenheid is 129 fte. Er werken vooral veel mensen met een beroep waarvoor een opleiding van gemiddeld niveau is vereist. Daarnaast is er een behoorlijke groep hoogopgeleiden (tabel 2). Tabel 2 Werkgelegenheid luchthaven Teuge (eerste rij in fte, tweede en derde in aantal banen) Opleiding laag midden hoog totaal Bron: gegevensverzameling interviews bedrijven & luchthaven nv In figuur 10 zijn tijdreeksen gepresenteerd van het aantal bedrijven en de werkgelegenheid volgens de PWE-cijfers. Daaruit blijkt dat het aantal bedrijven en de werkgelegenheid de laatste 10 jaar per saldo redelijk constant (figuur 10) is. De PWE heeft overigens 1 april als peildatum en zijn dus inclusief de banen bij Stella Aviation dat in september 2014 failliet is verklaard. Het aantal banen valt in de PWE-cijfers van 2015 daardoor mo- 27

101 aantal bedrijven Werkgelgenheid gelijk lager uit, maar het kan door groei bij andere bedrijven natuurlijk ook hoger uitvallen. De bottom-up telling (in tabel 2) en de PWE-cijfers liggen in dezelfde ordegrootte. Figuur 10: Ontwikkeling aantal bedrijven en werkgelegenheid Bron: PWE, provincie Gelderland, mei 2015 Het grote aantal oproepkrachten en freelancers laat zien dat een deel van de activiteiten op de luchthaven seizoens- en weekendgebonden zijn. Dat geldt ook voor de vliegtuigbewegingen. Naast betaalde banen ook vrijwilligers Naast de betaalde banen is er sprake van de inzet van vrijwilligers, met name rond evenementen. 4.2 Indirecte economische effecten In het eerder geciteerde rapport van BCI over de economische betekenis van de General Aviation in Nederland, wordt gewerkt met een multiplier van 0,5 voor de indirecte werkgelegenheidseffecten van de Nederlandse regionale luchthavens. Voor luchthaven Teuge komt dit neer op een extra werkgelegenheid van 60 fte. Deze banen zijn, op basis van de interviews, met name te vinden in de schoonmaak, evenementenbranche, horecagroothandels, catering en brandstofleveranciers. In de hoofdactiviteit luchtvaart zijn de indirecte economische effecten overigens niet beperkt tot de regio. Gespecialiseerd personeel komt uit het hele land en hardware voornamelijk uit het buitenland. Er zijn dus vanuit regionale optiek ook weglekeffecten. 4.3 Economische betekenis per sector Commerciële GA is economisch gezien het belangrijkste op luchthaven Teuge met een relatief klein aantal vliegtuigbewegingen Luchthaven Teuge kent een zeer gevarieerde luchtvaartgerelateerde bedrijvigheid met verschillende kenmerken in productie, arbeidsintensiteit, vliegtuigbewegingen en recreatieve waarde. De commerciële GA is goed voor een groot deel van de omzet. De toegevoegde waarde van (afgerond) 9 mln. is berekend aan de hand van nationale kentallen van het CBS (2012, recenter is nog niet beschikbaar) voor de branches vervoer door de lucht, overige transportmiddelenindustrie en horeca (tabel 3). Ook hierin is de commerciële GA verreweg de grootste speler. Ook de MRO-sector heeft een relatief hoge toegevoegde waarde per arbeidsjaar. 28

102 Tabel 3 Economische betekenis luchthaven Teuge naar sector Sector omzet werkgelegenheid (FTE) TW/arbeidsjaar Toegevoegde waarde Commerciële GA , Recreatieve GA , Opleiding GA , MRO Horeca , Totaal Bron: bottom-up gegevensverzameling bedrijven & luchthaven nv, CBS (TW/arbeidsjaar) De omzet per sector is ook afgezet tegen de werkgelegenheid. Daaruit blijkt dat op luchthaven Teuge de MRO sector meer arbeidsintensief is en de recreatieve General Aviation bedrijven de hoogste omzet per personeelslid hebben. 4.4 Negatieve externe effecten Luchthaven Teuge heeft naast positieve effecten in termen van banen en toegevoegde waarde onvermijdelijk ook negatieve effecten, zoals geluidsproductie en emissies. Uitgangspunt voor dit rapport is dat de luchthaven opereert binnen de door de politiek vastgestelde normeringen. Het maken van een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) valt buiten het bestek van deze opdracht. Niettemin kan er in het kort wel iets worden gezegd over de economische betekenis van de negatieve externe effecten. In het rapport Geluidsnormen voor Schiphol (CPB 2006), is een overzicht opgenomen van de effecten van geluidhinder op woningwaardes en de waarde van stilte (waarbij zij aangetekend dat de intrinsieke waarde hiervan niet in geld valt uit te drukken). Het CPB citeert een studie van Udo naar de effecten van verkeerslawaai op woningwaardes die afhankelijk van de keuze van een drempelwaarde voor geluid- uitkomt op een waardedaling van 1,7%. Vergelijkbare ordegroottes (rond de 2%) berekenen Baarsma en Van Praag voor de situatie rondom Schiphol, gebruikmakend van een stated preference onderzoek. Het CPB berekent in de genoemde studie op basis van een analyse van transactieprijzen (waarbij is gecorrigeerd voor oppervlak, staat van onderhoud, bouwjaar, verkoopjaar en overige liggingskenmerken) een marginale bate van 1,9% per afname van 1dBa boven de 45dBa. Het aantal getroffen woningen rond Teuge is op het eerste gezicht bescheiden, maar dat neemt natuurlijk niet weg dat de ervaren hinder er wel is en dat het van belang is om die zoveel mogelijk te beperken. In de afgelopen jaren is hier ook al werk van gemaakt, wat heeft geleid tot een afname van het geluid. Het is goed dat parallel aan dit onderzoek tevens is onderzocht hoe de hinder verder kan worden beperkt. Overigens wordt opgemerkt dat luchthaven Teuge reeds decennia lang actief is, wat voor 29

103 (een deel van de) omwonenden impliceert dat een eventueel effect op de waarde van de woning was ingeprijsd bij de aanschaf. Ook is onze inschatting dat het extra negatieve effect van een eventuele groei van het aantal vliegtuigbewegingen, ten opzichte van het huidige niveau of dat uit het recente verleden, op de waarde van de woningen beperkt is. In de Stuurgroep is tevens aandacht gevraagd voor een vergelijking tussen de economische effecten van de ontwikkeling van luchthaven Teuge als luchthaven of een alternatief waarbij juist ruimte wordt geboden aan nietluchtvaartbedrijven. Ook die vraag valt buiten het bestek van de vraagstelling. Wij wijzen er echter op dat de capaciteit voor General Aviation in Nederland beperkt is en met de veranderingen op Lelystad Airport naar verwachting op termijn verder afneemt. Het ligt voor de hand om de capaciteit die op Teuge beschikbaar is en de (publieke) investeringen die hierin in het verleden zijn gedaan, juist te benutten voor luchthavengebonden en verbonden bedrijvigheid. Immers voor die bedrijven heeft Teuge noodzakelijke voorzieningen, die elders niet zomaar voorhanden zijn (start- en landingscapaciteit en luchtruimcapaciteit). Of een op rust en stilte gebaseerde ontwikkeling tot grotere economische effecten, met name in toerisme en recreatie, zou leiden, is niet onderzocht. Duidelijk is dat de huidige activiteiten op Teuge aantrekkingskracht hebben op specifieke doelgroepen. Ook is het aanbod op Teuge complementair aan het op natuur, groen en cultuur gebaseerde aanbod in de omgeving (Veluwe, IJsselvallei) en vormt daarmee, ook voor een deel van de groen georiënteerde recreanten/toeristen, een aanvulling op de mogelijkheden. Er zijn geen indicaties dat het ene type toeristisch product ten koste gaat van het andere product, al zal de perceptie daarvan per recreant verschillen. 30

104 5. TOERISTISCH-RECREATIEVE BETEKENIS Actieve recreanten zijn bezoekers die participeren in de luchtvaart Luchthaven Teuge staat in de Nederlandse luchtvaart vooral bekend als een recreatieve luchthaven. Voor rondvluchten en het parachutespringen trekt de luchthaven mensen uit het hele land aan. We duiden deze groep aan als actieve recreanten. Daarnaast trekt de luchthaven passieve recreanten, veelal woonachtig in de omgeving of daar tijdelijk verblijvend, die voor de sfeer naar luchthaven Teuge komen. In dit hoofdstuk gaan we in op de toeristisch-economische betekenis van de luchthaven. 5.1 Recreatief-toeristische cijfers Bron: vliegles-cadeau.nl Passieve recreanten nemen geen deel van luchtvaartactiviteiten Luchthaven Teuge heeft de meeste recreatieve vliegtuigbewegingen van Nederland en een groot deel van de omzet komt voort uit recreatieve bestedingen. Het Nationaal Paracentrum spant de kroon en heeft aantrekkingskracht in heel Nederland en ook daarbuiten. Naast het beoefenen van de sport door leden, stijgt het aantal eenmalige gebruikers. Daarnaast is luchthaven Teuge de regionale luchthaven waar de meeste rondvluchten plaatsvinden. Beide primaire toeristische producten trekken ook veel passieve recreanten. Het aantal passieve recreanten dat de luchthaven bezoekt om vliegtuigen te spotten of de sfeer te proeven, moet volgens de bedrijven niet worden onderschat. Tabel 4: Overzicht toeristische producten luchthaven Teuge Primair Privévliegen Parachutespringen Rondvluchten Secundair Vliegtuigspotten/sfeer Eten & drinken Winkelen Bron: vliegtuigenspotter.nl Toeristen zijn bezoekers met een overnachting op de luchthaven De toeristische producten uit tabel 4 dragen bij aan het recreatieve aanbod van de regio. In tabel 5 is de toeristisch-recreatieve omzet berekend. De gegevens zijn opgebouwd uit zowel de inventarisatie van bedrijfsgegevens als gegevens van het CBS en BCI, dus een combinatie van bottom-up en top-down gegevensverzameling. Toeristen zijn bezoekers met een hotelovernachting op luchthaven Teuge. Dat kunnen overnachtingen zijn die niet direct zijn gerelateerd aan de luchthavenactiviteiten, maar de luchthaven is wel een belangrijk onderdeel van het onderscheidend vermogen voor de logiesaccommodaties. Dagbezoekers worden onderscheiden in twee categorieën: actieve en passieve bezoekers. Actieve bezoekers komen een van de luchtsporten beoefenen. Overige actieve bezoekers komen met een ander doel luchtvaart bedrijven. Passieve dagbezoekers worden aangetrokken door de atmosfeer of daghoreca op luchthaven Teuge. 31

105 Tabel 5: Indicatie toeristisch-recreatieve cijfers luchthaven Teuge Aantal Uitgave per bezoeker Totale geschatte omzet Toeristen , Dagbezoekers Actief Passief ,40 29, Totaal * 44, Bron: inventarisatie bedrijven & CBS(2015) *BCI(2015) Luchthaven Teuge genereert 7 miljoen aan toeristischrecreatieve inkomsten De bedragen in tabel 5 zijn gebaseerd op de gegevens over de toeristische omzet die de bedrijven in de interviews hebben aangegeven en de aantallen bezoekers (toeristen en dagbezoekers) die zij daarbij aangeven. De aldus opgetelde toeristische omzet bedraagt ruim 7 mln. Bovenstaande bezoekersaantallen zijn, als gemeld, gebaseerd op de gegevens van de bedrijven. Daar zitten bezoekers in het kader van evenementen ten dele in. Bestedingen die ten gunste komen aan externe bedrijven bij evenementen zijn hierin niet opgenomen. Ook leidt het optellen van geschatte bezoekersaantallen van individuele evenementen tot hogere bezoekerscijfers. Echter, daarvan is geen helder beeld beschikbaar. Met andere woorden, de gepresenteerde gegevens liggen aan de onderkant van de feitelijke economische betekenis. Kwalitatief vervult Teuge een complementaire rol in het overwegend op de natuurlijke omgeving gerichte toeristische aanbod op de Veluwe en in de IJsselvallei. 5.2 Rol luchthaven Teuge in toeristische regio Luchthaven Teuge is als toeristische bestemming onderdeel van de toeristische regio Veluwe. Lange tijd was de Veluwe de nummer 1 vakantiebestemming van Nederland. Nu is het gebied voorbijgestreefd door de Noordzeekust. Om deze reden heeft de provincie in het recente Collegeakkoord voor de vigerende bestuursperiode nadrukkelijk de ambitie verwoord om De Veluwe op 1 te krijgen. Luchthaven Teuge kan hierbinnen, zoals hierboven al genoemd, een complementaire rol vervullen. In de eerste plaats doordat de luchthaven andere doelgroepen aanspreekt. In de tweede plaats doordat (een deel van de) verblijfsrecreanten, die in de kern voor de rust en natuur komen, bij een langer verblijf of herhaalbezoek ook wel eens iets anders willen. Een dagje of dagdeel Teuge, al dan niet met rondvlucht of parachutesprong, is dan één van de alternatieven in de omgeving. 32

106 De inbedding van luchthaven Teuge in de routenetwerken vanuit Veluwe en IJsselvallei kan daartoe nog worden versterkt en de bekendheid van de mogelijkheden op Teuge bij recreanten kan worden vergroot. Terecht kan de vraag worden opgeworpen of het geluid van het vliegverkeer van de luchthaven een negatieve invloed heeft en op de primaire toeristische doelgroep van de Veluwe, de rust- en ruimtezoekers. Die vraag is niet direct te beantwoorden. Maar het lijkt erop dat beide markten en doelgroepen goed naast elkaar kunnen bestaan en deels aanvullend voor elkaar zijn. Uit een grofmazige, kwantitatieve analyse blijkt er ook geen negatieve samenhang tussen het aantal vliegbewegingen op Teuge en het aantal overnachtingen op De Veluwe. 33

107 6. TOEKOMSTBEELDEN LUCHTHAVEN TEUGE Op basis van de voorafgaande hoofdstukken wordt geconstateerd dat Teuge een belangrijke luchthaven is voor de General Aviation in Nederland (in 2014 de nummer 2 na Lelystad airport). Teuge faciliteert een breed scala van GA-vluchten, waaronder privé-vluchten, parachutespringen, rondvluchten, luchtfotografie, zakenvluchten, inspectievluchten en zweefvliegen. Met de luchthavenactiviteiten zijn direct. 129 fte verbonden, bestaande uit ongeveer 120 vaste banen (parttime en fulltime bij elkaar) en ca. 100 flexkrachten. Het betreft alle werkgelegenheid bij op Teuge gevestigde bedrijven. De indirecte werkgelegenheid betreft nog ca. 60 fte. Teuge is daarnaast een toeristische trekker met luchtvaartactiviteiten (zoals rondvluchten, parachutespringen), voor passieve recreanten en toeristen in de omgeving en met specifieke evenementen. De horeca faciliteert bedrijven en bezoekers en er kan worden overnacht. Maar hoe ziet het toekomstperspectief voor de luchthaven eruit? Dat komt in dit hoofdstuk aan de orde. Het hoofdstuk begint met een SWOTanalyse, een overzicht van sterke en zwakke punten en kansen en bedreigingen. Vervolgen schetsen we twee ontwikkelingsrichtingen die hierop aansluiten. Daarna gaan we in op de voorwaarden om de toekomstbeelden dichterbij te brengen, waarbij we in het bijzonder aandacht besteden aan de ruimtelijke randvoorwaarden. 6.1 SWOT-analyse luchthaven Teuge In figuur 11 is een overzicht gegeven van de belangrijkste sterke en zwakke punten alsmede van de kansen en bedreigingen voor luchthaven Teuge. In beginsel is de uitgangspositie goed: er is sprake van een moderne regionale luchthaven voor een breed spectrum aan GA-activiteiten. Er is voldoende geluidsruimte en ruimte in het luchtruim en daarbinnen is voorlopig nog groei mogelijk. Uit het parallelle onderzoek naar beperking van de hinder op Teuge blijkt bovendien dat er nog veel mogelijkheden zijn om de ervaren overlast van Teuge te beperken. Voor parachutespringen (marktleider), rondvluchten en luchtfotografie heeft Teuge een belangrijke marktpositie. De moderne faciliteiten maken een groei van Business Aviation mogelijk (al ligt de luchthaven in een daarvoor dunne regio). De luchthaven is verder een toeristisch-recreatieve trekker. Zwakke punten zijn er ook: het aantal vliegtuigbewegingen is gedaald, wat druk zet op de exploitatie. Het is daarmee belangrijk om economisch het draagvlak onder de luchthaven te verbreden, maar dat wordt bemoeilijkt doordat er weinig ruimte voor de vestiging van bedrijven beschikbaar is, in het bijzonder voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Bovendien is een deel van opstallen, in het bijzonder op Teuge West, verouderd en sluit onvoldoende aan op de marktvraag. Daarnaast kan de bekendheid van de 34

108 luchthaven nog wel en impuls gebruiken alsmede de vindbaarheid vanaf de snelwegen. Van minder strategisch belang en niet expliciet in het SWOT-overzicht opgenomen is de parkeerdruk en de kwetsbaarheid van de ontsluiting via De Zanden. Figuur 11: SWOT Analyse luchthaven Teuge Sterktes Centrale ligging in Nederland Voldoende luchtgebruiksruimte en geluidruimte Moderne voorzieningen Sterke positie parachutespringen en rondvluchten Overnachtingsmogelijkheden en horeca Aantrekkingskracht op recreanten Zwaktes Exploitatie staat onder druk Beperkte beschikbaarheid ruimte voor bedrijven Deels verouderde ruimtes Teuge West Bekendheid en vindbaarheid Kansen Groei door overloop Lelystad Groei GA in specifieke segmenten Groeimogelijkheden door beperking hinder / aanpassing gebruik luchtruim Groei door aantrekkelijker toeristisch product Verduurzaming / clean tech Bedreigingen Daling aantal vliegbewegingen Acceptatie door omgeving (license to operate) Positie opleidingsluchtvaart in Nederland De belangrijkste kans zit in de overloop vanuit Lelystad Airport. Tussen nu en is er sprake van afname van de mogelijkheden voor GA op Lelystad Airport met maximaal ca vluchtbewegingen (minder). Teuge is vanwege de centrale ligging, de geluidruimte en mogelijkheden van het luchtruim en de nabijheid tot Lelystad één van de belangrijkste overlooplocaties 6. Daarnaast zijn er kansen op groei in onder meer het parachutespringen (mede onder invloed beperkingen elders, maar ook vanuit kracht aanbieder Teuge), Business Aviation en privé-vluchten. De groeimogelijkheden en belangrijker nog het draagvlak voor de luchthaven in de omgeving, ook wel de license to operate (zie ook bij bedreigingen) kan verder worden versterkt door maatregelen die de hinder beperken (zie het parallelle onderzoek). Er ligt bovendien een kans om in het verlengde van de regionale inzet op cleantech en de algehele trend naar verduurzaming een impuls te geven aan schoner en stiller vliegen op Teu- 6 Zie tevens de passage hierover in hoofdstuk 3 35

109 ge en juist bedrijvigheid aan te trekken die zich daar mede op richt. Ook de toeristische kant van Teuge kan verder worden versterkt. Naast de al aan bod gekomen bedreiging (behoud license to operate ) zijn er twee samenhangende andere bedreigingen: het aantal luchtvaartbewegingen is gedaald door een sterke afname van het aantal lesvluchten. De zwakke positie van de opleidingsluchtvaart in Nederland in vergelijking tot die in het buitenland speelt ook Teuge parten. Meer lesvluchten zijn welkom en denkbaar, maar dat is vooralsnog nog niet heel waarschijnlijk. Op basis van de SWOT-analyse presenteren we in de paragrafen 6.2 en 6.3 nu twee ontwikkelingsrichtingen: 1 Luchthaven Teuge als General Aviation luchthaven & cleantech 2 Luchthaven Teuge als onderscheidende toeristische bestemming Beide ontwikkelingsrichtingen sluiten goed aan op de beleidskaders en doelen van provincie en regio en zijn bovendien goed met elkaar te combineren. Voor beide ontwikkelingsrichtingen geldt dat ze binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal blijven. En voor beide ontwikkelingsrichtingen veronderstellen we dat de luchthaven naast de formele vereisten blijvend de dialoog zoekt met haar omgeving en werk maakt van beperking van hinder waar dat operationeel kan. 6.2 Ontwikkelingsrichting 1: Luchthaven voor General Aviation & cleantech Focus op luchthavengebonden bedrijvigheid met cleantech profiel De eerste ontwikkelingsrichting voorziet uitbreiding van de bedrijvigheid in de luchtvaartsector en zet specifiek in op daaraan gerelateerde cleantech industrie. Nu al wordt er op Teuge gewerkt aan schoner (o.a. vliegen op gas en biobrandstoffen) en stiller (elektrisch) vliegen en die lijn wil de luchthaven uitbouwen. Het past in de economische visie van de Stedendriehoek en luchthaven Teuge kan daarin nog meer als cleantech hotspot gaan dienen. Idealiter ontstaat er op luchthaven Teuge een duurzaam cluster kleine luchtvaart dat als proeftuin dient voor de grote luchtvaart en waarin bedrijven elkaar versterken en samenwerken met de regionale onderwijsinstellingen en met kennisinstellingen en bedrijven van elders. Cleantech bedrijven in de luchtvaart kunnen de General Aviation in Nederland (en daarbuiten) meer gaan voorzien in technologieën voor stiller en schoner vliegen. Luchthaven Teuge groeit in dit ontwikkelingsbeeld uit tot test- en ontwikkellocatie van cleantech in de luchtvaart. Dit betekent ook een verdere uitbreiding van de samenwerking met onderwijs. De overloop van bedrijvigheid vanuit Lelystad Airport is een kans in de ambitie om de bedrijvigheid op luchthaven Teuge te vergroten. Luchthaven Teuge zal binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal de grootste General Aviation luchthaven van Nederland kunnen worden. Bij verduurzaming van luchtvaartactiviteiten is er binnen de huidige milieukaders ruimte voor meer vliegtuigbewegingen. 36

110 Tabel 6 Hoofdlijnen ontwikkelingsbeeld 1 Scenario 1 Luchthavengebonden bedrijven ++ Bedrijven met cleantech profiel ++ Link met onderwijs ++ Commerciële General Aviation ++ Recreatieve General Aviation 0 Opleiding General Aviation + MRO ++ Horeca + Bedrijven die zich vestigen op Teuge moeten luchthaven- of luchtvaartgebonden zijn. Er kan niet expliciet worden geselecteerd op de bijdrage aan het cleantech profiel, maar de luchthaven, de bedrijven en regionale partners kunnen dit toekomstbeeld wel sterk naar buiten benadrukken en op die manier werken aan totstandkoming van dit beeld. In de bijlagen is een samenvatting van de Cleantech Agenda opgenomen In dit ontwikkelingsbeeld is er de potentie voor verdere doorgroei en clustervorming binnen de cleantech regio. Zoals eerder beschreven wordt er al gewerkt aan Clean Tech Aviation (CTA) op luchthaven Teuge. Er zijn raakvlakken met de thema s smart industry, milieu- en geodiensten (expertise van de ingenieursbureaus in de regio), energietransitie en (uiteraard) slimme mobiliteit van de Cleantech Agenda. Via het TEACH-initiatief worden ook de onderwijs- en kennisinstellingen meer verknoopt met de bedrijvigheid op luchthaven Teuge. Samenwerking biedt betere kansen voor innovatie - en daarmee op nieuwe business - en voor verankering van bedrijvigheid in de regio. Niet alleen de directe economische effecten op Teuge kunnen daarmee groter worden, ook de indirecte effecten worden dan groter en slaan meer neer in de regio. Voor een op technologie gebaseerd cluster is het denkbaar dat op elke directe baan er sprake is van 1 tot 2 andere banen (high tech clusters komen soms nog hoger uit). Clustervorming is overigens een langjarig proces, maar er ligt al een goede basis. 6.3 Ontwikkelingsrichting 2: onderscheidende toeristische bestemming De uitbreiding van luchthaven Teuge als toeristische bestemming is het hoofddoel in ontwikkelingsrichting 2. De actieve recreatie krijgt hierin ruimte voor doorgroei (parachutisten, rondvluchten, zweefvliegen, privévluchten) voor zover dat benodigd is. In het verlengde hiervan wordt aandacht en ruimte besteed aan diversificatie van het toeristische product, zoals het Koude Oorlog museum, maar ook luchtvaartgerelateerde evenementen. Ondersteunende sectoren als MRO en horeca zullen meegroeien. De bedrijven die op dit moment belangrijk zijn voor luchthaven Teuge als toeristische bestemming, zoals de rondvluchtbedrijven, parachutebe- 37

111 drijven en horeca, krijgen de ruimte om mee te groeien met de groei van het toeristische totaalproduct luchthaven Teuge. Naast extra primaire toeristische producten zal de toeristische infrastructuur worden verbeterd en wordt luchthaven Teuge verder geïntegreerd in de toeristische regio s Veluwe en IJsselvallei. In deze ontwikkelingsrichting is er een meer regionaal georiënteerde werkgelegenheidsontwikkeling. Tabel 7 Hoofdlijnen scenario 2 Scenario 1 Luchthavengebonden bedrijven + Bedrijven met cleantech profiel + Link met onderwijs + Commerciële General Aviation + Recreatieve General Aviation ++ Opleiding General Aviation + MRO + Horeca Ruimtelijke randvoorwaarden In hoofdstuk 3 is aandacht besteed aan de huidige en toekomstige vraag naar ruimte voor bedrijvigheid op luchthaven Teuge. Die vraag bestaat uit drie onderdelen: Ruimtevraag van zittende gebruikers: 0,3-0,7ha luchthavengebonden, afhankelijk van de mate waarin die op de eigen locatie kunnen uitbreiden; Moderne hangarruimte (0,2-0,4ha) voor vooral privé-vliegers die nu al vestiging op Teuge overwegen; Andere overloop-vraag vanuit Lelystad voor ca. 1-3ha netto, samenhangend met ca vliegbewegingen tot De eerste groep is harde vraag, gebaseerd op de gegevens uit de gesprekken met bedrijven. De precieze omvang is overigens wel afhankelijk van de mate waarin oplossingen op de huidige plek kunnen worden gevonden. Het tweede onderdeel is eveneens hard, omdat hiervoor concrete vragen bij het luchthavenbedrijf zijn neergelegd. Voor een deel zal die vraag mogelijk worden ingevuld door nieuwe ruimtes op Teuge Oost, maar de verwachting is dat er dan nog additionele vraag is. De overloop vanuit Lelystad is minder hard dan de beide andere categorieën. Het betreft een raming die is gebaseerd op het luchthavenbesluit voor Lelystad Airport en de daaruit afgeleide gegevens. In hoofdstuk 3 is betoogd dat er veel onzekerheid is over het tempo en de mate waarin die overloop daadwerkelijk plaats zal vinden. De gehanteerde bandbreedte ( vliegbewegingen tot 2030) is naar onze overtuiging aan te duiden als realistisch conservatief. De ordegroottes passen goed bij de ontwikkelingsrichtingen zoals geschetst in 6.2 en 6.3. Beide richtingen kunnen bovendien goed worden gecombineerd. Kan Teuge die ruimte bieden? 38

112 Figuur 12 Kaart luchtvaartterrein Teuge en mogelijk toekomstige beschikbare ruimte (Teuge West-west als vervangende ruimte voor woningbouwlocatie) 39

113 Vraag-aanbod-confrontatie ruimte De korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte kan mogelijk worden ingevuld door de nog beschikbare ruimte op Teuge Oost, maar als de vraag de 0,2ha te boven gaat is daar geen ruimte meer beschikbaar. Voor het accommoderen van de vraag vanuit de al gevestigde bedrijvigheid plus de vernieuwbouwplannen van enkele gebruikers is een integraal herstructureringsplan voor Teuge-West in combinatie met het bouwrijp maken van het Albertsterrein de aangewezen weg. Er zijn daarbij twee complicerende factoren. In de eerste plaats moet dan het gehele gebied (Teuge-West plus Albertsterrein) worden aangesloten op de baan, anders sluit het aanbod niet aan op de vraag naar luchthavengebonden ruimte. In de tweede plaats vergt een dergelijke (her)ontwikkeling doorlooptijd, met name voor het op elkaar afstemmen van de planvorming. En dat is nodig, want anders lukt het niet of alleen tegen te hoge kosten of teveel verlies aan ruimte om het Albertsterrein aan te sluiten op de baan. Bovendien is de vraag of alle partijen hierop kunnen wachten. Voor de berekende vraag op langere termijn en met oog op schuifruimte en het bieden van ruimte aan gevestigde bedrijven die niet kunnen wachten op de herontwikkeling van Teuge-West/Albertsterrein is er dan nog een behoefte aan voornamelijk luchthavengebonden bedrijvigheid van zo n 1-3 ha netto, te verminderen met het deel dat uiteindelijk een plek kan krijgen binnen de herontwikkeling Teuge-West/Albertsterrein. Voorgestelde ruil passend binnen de ladder duurzame verstedelijking Die ruimte kan worden gevonden door aan de westelijke kant van Teuge West 3 ha bruto bedrijventerrein toe te voegen (zie kaart figuur 12 locatie Teuge West-west) die aan de baan is gelegen. De bedrijventerreinen op Teuge blijven daarmee binnen de capaciteit die in het Regionaal Programma Bedrijventerreinen is afgesproken, omdat de nieuwe hectares in de plaats komen van de grotere woningbouwlocatie die nog als bedrijventerrein in de regionale ruimteboekhouding staat. De nieuwe ruimte creeert luchthavengebonden vestigingsmogelijkheden en is zelfs 2,7ha kleiner dan de in het RPB gereserveerde ruimte. Omdat het hier specifiek om ruimte voor luchthavengebonden bedrijvigheid gaat, die dus niet elders in de regio kan worden geboden en zoals hiervoor is aangetoond ook niet (volledig) binnen de bestaande bedrijventerreinen op Teuge kan worden gerealiseerd, is de voorgestelde ruil (met een netto reductie van bedrijventerrein ten opzichte van het RPB) ook in overeenstemming met de ladder voor duurzame verstedelijking. Prioritering vestigingsmogelijkheden De voorgestelde situatie biedt de luchthaven en de gevestigde bedrijven ontwikkelingsmogelijkheden en continuïteit. Maar ook in die situatie blijft ruimte schaars, is het niet op korte dan wel op langere termijn. Bovendien moet de complexe herstructureringsoperatie op Teuge West worden gerealiseerd. Voor de prioritering van nieuwe bedrijvigheid op luchthaven Teuge is het daarom verstandig een ladder voor duurzame vestigingsmogelijkheden toe te passen. Tabel 8 geeft deze ladder voor duurzame vestigingsmogelijkheden op de luchthaven weer. Daarin wordt de voorkeur gegeven aan GA-bedrijven met een cleantech profiel. De tweede trede bestaat uit toeristische GA-bedrijven. Deze eerste twee treden versterken di- 40

114 rect de twee geschetste ontwikkelingsrichtingen. De derde trede is voor generieke GA-bedrijven, zowel luchthaven- als luchtvaartgebonden. Als laatste is er ruimte voor toeristisch-recreatieve bedrijven die het profiel van de luchthaven versterken. Die laatste categorie wordt bij voorkeur gehuisvest op percelen die niet direct zijn aangesloten op de baan. Tabel 8 Ladder duurzame bedrijfsvestigingen luchthaven Teuge 1 Luchthavengebonden GA-bedrijven versterkend voor cleantech profiel 2 Toeristische luchthavengebonden bedrijven 3 Luchtvaartgerelateerde GA-bedrijven 4 Ondersteunende toeristisch-recreatieve bedrijven die de luchthaven aantoonbaar versterken Deze ladder kan niet afdwingbaar worden geborgd, maar hij kan wel een richtlijn zijn voor het uitwerken van het (her)ontwerp voor Teuge West en West-west en een actieve gedragslijn voor alle betrokkenen. 6.5 Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis Op basis van de twee toekomstperspectieven, de verwachte overloop vanuit Lelystad zoals eerder berekend en de mogelijke autonome ontwikkeling op Teuge, is in tabel 9 een overzicht van het toekomstperspectief geschetst in kwantitatieve en deels kwalitatieve termen. We hanteren daarbij, evenals voor de overloop vanuit Lelystad, een laag en een hoog beeld. Zowel in het lage als in het hoge beeld is er sprake van versterking van het cleantech-profiel en van het toeristisch profiel. BUITEN wijst er nadrukkelijk op dat de (vanuit regionaal economische optiek bescheiden) schaal van de activiteiten op luchthaven Teuge en de (relatief grote) onzekerheid over ordegrootte en snelheid van de overloop vanuit Lelystad maakt dat de cijfers van tabel 9 indicatief zijn. Naast de overloop vanuit Lelystad is er enige autonome groei te verwachten bij de reeds op Teuge gevestigde bedrijven. We ramen die groei in termen van het aantal vluchtbewegingen op per jaar. Meer inspectievluchten (mogelijk van de politie), groei bij de rondvluchten en parachutisten en meer business aviation. Tezamen met de berekende overloop is er dan sprake van tussen de vliegbewegingen. We gaan er daarbij vanuit dat er in 2030 sprake is van schoner en stiller vliegen. De inzet op cleantech moet daar ook aan bijdragen. We verwachten een bescheiden directe werkgelegenheidsgroei (de arbeidsproductiviteit zal ook stijgen) en met name in het hogere beeld een wat groter indirect effect, doordat de bedrijfsactiviteiten op Teuge via de inzet op cleantech kennisintensiever worden en meer in de regio zullen neerslaan. De belangrijkste fysieke aanpassing die nodig is om de mogelijke groei te accommoderen is de herstructurering van Teuge-West in combinatie met een bescheiden uitbreiding van luchthavengebonden bedrijventerrein op 41

115 Teuge-West-west. Tevens dienen de toeristische basisvoorzieningen (wandelpaden, kijkplek, WC s, parkeergelegenheid) te worden verbeterd en ruimte worden geboden (rekening houdend met de in 6.4 geformuleerde ladder) aan toeristische bedrijvigheid die het profiel van de luchthaven versterkt. Daarnaast veronderstellen de beelden een voortgaande inzet op de cleantech agenda en het toeristisch vermarkten van Teuge binnen de regiopromotie. Tabel 9 Overzicht toekomstperspectief, indicatieve cijfers laag-hoog 2030 Huidig (2014/2015) Toekomstig Laag Toekomstig hoog Vluchtbewegingen (afgerond) Overloop Lelystad Autonoom 1) Totaal ) Bezoekers (x 1.000) Omzet ( mln.) (prijzen 2015) Directe werkgelegenheid (fte, afgerond) Indirect werkgelegenheidseffect (fte) ) en meer in regio Bedrijventerreinbehoefte 1 3 (netto ha) Bedrijventerrein t.o.v. RPB (ha netto) -4,7-2,7ha 1) Op basis van de interviews is het aannemelijk dat huidige gebruikers groei in hun activiteiten laten zijn. Als er sprake zou zijn van herstel van de opleidingsmarkt voor piloten, dan kan het aantal vluchten nog sterker stijgen. 2) We nemen aan dat er te zijner tijd schoner en stiller wordt gevlogen 3) Door de inzet op cleantech neemt de multiplier toe (meer samenwerkingsverbanden, meer toelevering en uitbesteding, kennisintensiever) en bovendien landt daarvan een groter deel in de regio. Tot slot Teuge is een belangrijke luchthaven voor de General Aviation. Die sector krijgt in de toekomst elders minder ruimte. In dit onderzoek laten we zien dat Teuge - binnen de randvoorwaarden voor geluid, luchtruimgebruik en ruimte voor bedrijventerreinen- een belangrijke vestigingsplaats voor GAbedrijven kan blijven en kan bijdragen aan versterking van het cleantech profiel van de regio, door zich te richten op die bedrijven die willen bijdragen aan schoner en stiller vliegen. Ook het toeristisch potentieel kan verder worden versterkt. 42

116 Ruimtelijk kan de luchthaven dat faciliteren als een grotere reservering voor een bedrijventerrein voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid waar woningbouw plaats gaat vinden, wordt ingeruild voor een nieuwe, iets kleinere luchthavengebonden locatie Teuge West-west. Parallel hieraan moet worden gewerkt aan integrale (her)ontwikkeling van Teuge West en het Albertsterrein waarbij zoveel mogelijk luchthavengebonden kavels worden gerealiseerd om zittende en nieuwe gebruikers te kunnen faciliteren. Dit vereist een intensief herstructureringsproces in samenspraak met eigenaren en gebruikers, een proces dat mogelijk kan worden gefaciliteerd vanuit de provincie Gelderland. Onderdeel van dit proces kan tevens een onderzoek zijn naar een Ondernemersfonds of Bedrijven InvesteringsZone (BIZ 7 ) op Teuge, om in de toekomst een stevig fundament te leggen onder investeringen die ten goede komen aan de bedrijvigheid op Teuge. 7 Een BIZ vereist instemming van een groot aandeel van de gevestigde bedrijven en pandeigenaren. 43

117 BIJLAGE 1: WOORDENLIJST De onderstaande woordenlijst geeft uitleg van veel gebruikte afkortingen en termen uit dit rapport: Actieve recreant BIZ Cleantech Commerciële GA Horeca Landzijdig Luchthavenbesluit Luchthavengebonden Luchtvaartgerelateerd Luchtzijdig MRO Opleiding GA Overlandvlucht Passieve recreant Primair toeristisch product Recreatieve GA Secundair toer. product Terreinvlucht Toerist Toeristische bestemming Vliegtuigbeweging Bezoeker participerend in luchtvaartactiviteit Bedrijfsinvesteringszone Verzamelnaam voor technologieën die bijdragen aan een schoner milieu en/of zorgen voor energiebesparing Kleine luchtvaart waarin het vliegen een direct commercieel doel heeft Hotel, restaurant, café De ruimte rondom de baan en bijbehorende gebouwen op het luchthaventerrein Beleidsdocument voor ruimtelijke en economische kaders luchtvaartterrein Luchthaven direct benodigd voor operationaliteit bedrijf (luchtvaartactiviteiten) Luchthaven wordt gebruikt voor profilering De luchtvaart (het vliegen) zelf en de infrastructuur (landingsbaan en gebouwen zoals terminal) die daarvoor nodig is Maintenance, repair and overhaul Kleine luchtvaart ten behoeve van het opleiden van piloten Vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing niet op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden Bezoeker niet participerend in luchtvaartactiviteit Product/activiteit dat de hoofdreden is voor een bezoek aan een bestemming Kleine luchtvaart voor recreatieve behoeften Product/activiteit ondersteunend voor het bezoek aan een bestemming Vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden Bezoeker met overnachting op luchthaven Geografische eenheid en bestemming van toerist vanwege haar primaire en secundaire toeristische producten Opstijging of landing van een luchtvaartuig op een luchthaven 44

118 BIJLAGE 2: BEDRIJVENLIJST nr. naam contactpersoon contact sector 1 N.V. Luchthaven Teuge Mevr. M. de Groot nvt Commerciële GA 2 Mission Aviation Fellowship Dhr. A. van Geffen uitgebreid interview Commerciële GA 3 Special Air Services B.V. Dhr. G.J. Woudstra uitgebreid interview Commerciële GA 4 Sky Service Netherlands B.V. Dhr. D. van Vliet telefonisch interview Commerciële GA 5 Slagboom & Peters Luchtfotografie Dhr. J. Slagboom schriftelijk interview Commerciële GA 6 Aerial Media / On Top Mevr. J. Midavaine uitgebreid interview Commerciële GA 7 S.P. Helicopter-Service GmbH Dhr. M. van der Werf telefonisch interview Commerciële GA 8 Nationaal Paracentrum Dhr. E. Boerkamp uitgebreid interview Recreatieve GA 9 Skydive Supplies Dhr. E. Schimmel uitgebreid interview Recreatieve GA 10 The Parachute Case Mevr. T. van Mierlo uitgebreid interview Recreatieve GA 11 Oordt Adventures B.V. Dhr. E. van Oordt telefonisch interview Recreatieve GA 12 Classic Wings Dhr. R. de Man telefonisch interview Recreatieve GA 13 Vliegclub Teuge Dhr. W. Iding uitgebreid interview Recreatieve GA 14 M.A.T.C. Dhr. M. Koffeman schriftelijk interview Opleiding GA 15 TECMAM Benelux Dhr. D. Holman telefonisch interview Opleiding GA 16 SkyUnlimited Dhr. D. Evers uitgebreid interview Opleiding GA 17 Aircraft Maintenance Netherlands Dhr. C. Smit telefonisch interview MRO 18 International Aviation Support Dhr. M. Bras uitgebreid interview MRO 19 Aviation Technics - geen MRO 20 v.d. Bos Aviation Dhr. L. van de Bos uitgebreid interview MRO 21 Aviatiek Dhr. R. Penterman uitgebreid interview MRO 22 Jet Care Dhr. C. Brouwer uitgebreid interview MRO 23 The Hangar Mevr. N. Pott uitgebreid interview Horeca 24 Take-Off Mevr. J. Bierhof uitgebreid interview Horeca 25 De Slaapfabriek Mevr. M. van Prigge uitgebreid interview Horeca 26 Airplane Suite Dhr. B. Thijssen schriftelijk interview Horeca 27 Skydeck Dhr. L. Versteeg uitgebreid interview Horeca 28 Griffioen kamerverhuur Dhr. E. Griffioen uitgebreid interview Horeca 45

119 BIJLAGE 3: CLEANTECH AGENDA Eind 2013 kozen ondernemers, kennisinstellingen en overheden verenigd in de Strategische Board Stedendriehoek voor het begrip Cleantech Regio als gemeenschappelijk profiel voor de regionale economische ontwikkeling, innovatie en (energie)transitie. De Cleantech Regio wil excelleren in het ontwikkelen van nieuwe cleantech bedrijvigheid en het breed toepassen in hun economische sectoren, huishoudens en bedrijfsvoering. Er wordt getracht te produceren en consumeren in een samenleving die economisch en ecologisch in balans is. Energieneutraal, schoon, veilig en circulair, vanuit het principe van herbruikbaarheid van producten en/of grondstoffen. Met het opstellen van de Cleantech Agenda kiest de regio positie, brengt focus aan en zoekt verbindingen, ook nadrukkelijk met omringende regio s in (Oost) Nederland en (Noordwest) Europa. Het motto is delen is het nieuwe vermenigvuldigen. Cleantech Thema s: 1. Smart Industry 2. Duurzaam bouwen 3. Milieu- en geodiensten 4. Water, schoon en beheerst 5. Energietransitie 6. Slimme mobiliteit 7. Houdbare landbouw 8. Hergebruik van grondstoffen In de zomer van 2014 gaf de Strategische Board opdracht tot het opstellen van de Cleantech Agenda. Deze is opgebouwd uit 3 onderdelen: een onderzoek en analyse van de cleantech bedrijvigheid in de Stedendriehoek in de context van Nederland en Europa; een eerste inventarisatie van (voorgenomen en lopende) business cases vanuit de verschillende cleantech thema s; een ordening van ondersteunende projecten en programma s die de (cleantech) bedrijvigheid in de Cleantech Regio maximaal ondersteunen in allerlei facetten. Hoofddoelen In de Cleantech agenda zijn 25 innovatieve business cases opgenomen voor de toepassing van cleantech. Deze komen terug in de 8 thema s (zie linkerkolom). De verwachting is dat dit aantal de komende periode nog verder zal groeien. Hierdoor ontstaat nieuwe bedrijvigheid en perspectief voor bestaande bedrijven. Voor 2020 zijn de ambities: nieuwe, aan cleantech gerelateerde banen en navenante groei van omzet/brp (+50%) ton besparing op de CO2 uitstoot (-10%) ton minder huishoudelijk restafval per jaar (-33%) Huidige betekenis in Nederland Het Centraal Bureau voor Statistiek geeft regelmatig informatie over economische sectoren, zoals de industrie of de landelijke Topgebieden, zoals de creatieve sector. De bedrijven in de cleantech sector vallen echter niet onder een bepaalde sector (SBI) waardoor de omvang moeilijk te bepalen is. Wel zijn studies verricht om een inschatting te kunnen maken van de omvang van de sector. Uitgedrukt in productiewaarde is de cleantech sector in 2009 goed voor een omzet van in totaal bijna 3,9 miljard in Nederland. De toegevoegde waarde die door de sector wordt gegenereerd bedroeg in datzelfde jaar ruim 1,1 miljard. Deze cijfers zijn exclusief de omzet en toegevoegde waarde die wordt gecreëerd als gevolg van de het uitvoeren van energiebesparingsmaatregelen. Volgens studie Economische radar duurzame energiesector 2012 van het CBS was de cleantech sector 46

120 in 2009 goed voor circa fte aan werkgelegenheid. Dit is exclusief de installatie van energiebesparende maatregelen in de gebouwde omgebouwde, zoals isolatie. Ecorys (2010) schat het aantal banen van installatie van energiebesparende maatregelen op à banen. Huidige betekenis in de Stedendriehoek Ter voorbereiding van de Cleantech Agenda is in 2014/2015 een inventarisatie in de Stedendriehoek uitgevoerd. Daarvoor is een lijst van cleantech producenten opgesteld. Deze database omvat bedrijven die hun omzet of een deel ervan realiseren met de verkoop van cleantech producten en diensten. De totale lijst omvat nu 130 bedrijven. Totaal genereren deze bedrijven een omzet van ongeveer 2 miljard euro en geven werk aan personen in de Stedendriehoek. De meeste cleantech producenten behoren tot de sectoren Advisering & Onderzoek en Industrie. Het aantal cleantech bedrijven per sector komt overeen met het profiel van de regio. Uit onderzoek bleek dat de cleantech bedrijven actief zijn binnen alle toepassingsgebieden. De meeste activiteiten hebben betrekking op duurzame materialen & manufacturing, maar veel bedrijven houden zich ook bezig met duurzaam bouwen en duurzame energie. De meeste cleantech producenten bevinden zich in de drie steden Apeldoorn, Deventer en Zutphen. Toch bevinden 37% van de cleantech bedrijven zich buiten de drie grote gemeenten. Figuur 12 Cleantech producenten naar SBI sector in de Stedendriehoek Toekomstige betekenis Thema s als duurzaamheid, circulariteit en schone technologie raken steeds meer ingeburgerd. Dat zien we in een toename aan initiatieven van onderop, zoals de landelijke toename van lokale energiecoöperaties. De cultuur en mindset is aan het veranderen. Een internationale trend is de prominenter wordende rol van steden en burgemeesters. Dan leidt tot meer slagkracht op het lokale en regionale niveau. De maatschappelijke behoefte aan pilots en experimenteerruimtes neemt toe. Mensen zoeken plaatsen om technologie uit te testen en mogelijke toepassingen te onderzoeken: je hebt ervaring nodig om sneller te ontwikkelen. De Stedendriehoek heeft specifieke terreinen en gebouwen die mogelijk geschikt zijn voor dergelijke pilots. Dit biedt vervolgens mogelijkhe- 47

121 den voor opschaling. Lokale overheden kunnen deze pilots entameren. Ook luchthaven Teuge is een zeer geschikte testlocatie. Cleantech op luchthaven Teuge De cleantech ambities van luchthaven Teuge binnen de Cleantech Agenda bouwen voort op de huidige cleantech initiatieven. Een schonere luchtvaart kan gerealiseerd worden door schonere brandstoffen en motoren, maar ook meer duurzame opererende bedrijven op de grond. Beiden komen terug op luchthaven Teuge en doel is om dit de komende jaren uit te bouwen. Schonere brandstoffen in de luchtvaart zijn de meest toegankelijke cleantech initiatieven in deze sector. Er is voor de kleine luchtvaart behoorlijk wat ruimte voor verbetering. Clean Tech Aviation is een initiatief op luchthaven Teuge in samenwerking met BioMCN, Thermogh, TCEGoFour, Newton Clean Energy, Three City Foundation Gelderland en de Technische Universiteit Twente dat zich inzet voor het ontwikkelen van een schonere luchtvaart. Er worden 2 typen schonere brandstoffen ontwikkeld: Luchtvaartbrandstof AVGAS 100CZ, dat het meest gebruikte AVGAS 100LL op termijn zou kunnen vervangen. Het heeft een emissie reductie van 7% en kan onder de marktprijs van regulier AVGAS aangeboden worden. Biobrandstof kerosine Benkero voor straalmotoren van kleinere business jets, vracht- en passagiersvliegtuigen. Luchthaven Teuge is een testlocatie voor deze en andere brandstoffen met certificering als doel. Een aantal motoren op de locatie op Teuge worden ingezet om de brandstoffen intensief te testen voordat het stabiel genoeg is productie op grotere schaal en gebruik. Een stap verder is de ontwikkeling van schonere en/of zuinigere motoren. Diverse bedrijven op luchthaven Teuge hebben motoren vervangen of omgebouwd om schoner en/of zuiniger te vliegen. Special Air Services experimenteert met elektrisch vliegen. De veel relatief korte (rond)vluchten van het bedrijf maakt het elektrisch vliegen een aantrekkelijke investering. Ook zijn er initiatieven om nieuw ontwikkelde motoren en vliegtuigen op Teuge te laten vliegen, bijvoorbeeld bij evenementen. Tot slot hebben veel luchtvaartbedrijven op Teuge een duurzame bedrijfsvoering toegepast of voor ogen met een meer zorgvuldig gebruik van energie. Dit is met name het geval op de nieuwere bedrijfslocaties op de luchthaven. De luchthaven nv is daar een goed voorbeeld van: het nieuwe havengebouw is klimaatneutraal. Het betekent dat het niet bijdraagt aan klimaatverandering in de vorm van CO2 emissies. Het maakt enkel gebruik van hernieuwbare energie. De luchtvaart is een sector waarin duurzame ontwikkelingen langzaam gaan. Zeker voor groot commercieel gebruik is het afhankelijk van grotere innovaties uit het buitenland. Op kleinere schaal kan luchthaven Teuge als ontwikkel- en testlocatie een belangrijke rol spelen. Daarbij moet het voortbouwen op de kracht van de regio op het gebied van energie en techniek en cleantech ambities van de Stedendriehoek. 48

122 BIJLAGE 4: GEGEVENS INTERVIEWS BEDRIJVEN Commerciële GA 1 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 12 / 0 9,1 Commerciële GA 2 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 13 / 0 13 Commerciële GA 3 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 3 / 0 2,5 nvt nvt Commerciële GA 4 Omzet nihil Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Ambitie voor meer naamsbekendheid/groei Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Luchthaven heeft goede uitstraling, medewerking en visie Duurzame bedrijfsvoering Afwachtend in cleantech in de luchtvaart 10% per jaar doorgroei Uitbreidingsruimte aan eigen grond en baan gezocht Ruimtelijke indeling van bedrijven op Teuge problematisch Bereid tot investeringen in cleantech Wel groeiambitie, maar geen zicht op nieuwe opdrachten Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Geen doorgroeiambitie Welwillend voor verkoop van pand (niet aan baan) Modernisering van voorzieningen nodig, deze zijn niet meegegroeid met de luchthaven Meer samenwerking/communicatie Staat welwillend tegen gezamenlijke initiatieven op het gebied van duurzame bedrijfsvoering 49

123 Rondvluchten 1 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 6 / nvt Rondvluchten 2 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 4 / Recreatieve GA 1 Omzet Vaste/flex banen Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 0 / 0 Recreatieve GA 2 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 2 / nb 1,5 Continuering Geen ambitie ruimtelijke uitbreiding Geen gebruik van voorzieningen, maken luchthaven duur Toerisme moet beter gefaciliteerd worden Doorgroei in bepaalde bedrijfsonderdelen Ruimte voor uitbreiding gezocht aan de baan Voorzieningen niveau is zeer goed, luchthaven daardoor duur Toerisme moet beter gefaciliteerd worden Activiteiten voor elektrisch vliegen Ambitie maar afhankelijk van subsidies en certificering van cleantech Continuering Wens om te vernieuwen en deels verkoop van hangars Bepaalde bedrijfsonderdelen niet goed gefaciliteerd op luchthaven Niet de juiste voorzieningen worden gerealiseerd Willen wel meedenken en faciliteren Technologische vooruitgang langzaam vanwege klein belang, moeilijkheden certificering Doorgroei waar mogelijk Ambitie voor eigen pand aan de baan Huidige (commerciële) visie is niet gunstig voor luchtvaarsector waarin het actief is Meer aandacht voor recreanten op luchthaven Teuge Bezig met geluidsreductie toestellen Pas cleantech ambities bij eigen bedrijfsruimte 50

124 Recreatieve GA 3 Omzet Vaste/flex banen Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie nihil nvt Recreatieve GA 4 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 6 / nb 4,5 Recreatieve GA 5 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 5 / 0 3,5 Nvt Recreatieve GA 6 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 7 / 0 6 Vertrek van Teuge, pand al in onderhuur Gezellige recreatieve luchthaven met toeristisch potentieel, maar commerciële leiding Enkel lichte groei op Teuge Locatie op piekmomenten te klein, graag uitbreiden op huidige locatie aan de baan Eventuele beperkingen voor/op de luchthaven zouden problemen veroorzaken Er zijn nog verbeteringen in voorzieningen beschikbaar voor de recreatieve luchtvaart Interesse in aankoop cleantech, indien beschikbaar Geïnvesteerd in relatief stillere en zuinigere motoren Veel doorgroeiambitie, met name ook in het buitenland Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding, pand in onderhuur beschikbaar Teuge West is vitaalste deel van de luchthaven De oudere staat van Teuge West is niet erg voor de bezoekers die het trekt Continuering Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding, bij verhuizing partnerbedrijf wel meeverhuizen Teuge heeft goede naam en locatie Initiatieven voor duurzame bedrijfsruimte 51

125 Opleiding GA 1 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 0 / 6 3 Opleiding GA 2 Omzet nb Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 5 / nb 2,5 nvt Opleiding GA 3 Omzet Nb Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 7 4 Nvt MRO 1 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Geen ambities meer op Teuge niet, te veel restricties Huidige voorzieningen worden niet gebruikt, maar maakt Teuge wel heel duur Ideeën van ondernemers zouden moeten worden gehoord Enkele andere voorzieningen zou gebruiksvriendelijkheid laten toenemen Niet in de technische ontwikkeling Ambities duurzame ontwikkeling van de luchthaven Lichte groei en uitbreiding opleidingen Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Overloop vanuit Lelystad is kans voor bedrijvigheidstoename Doorgroeiambitie waar mogelijk Teuge is gebaat bij meer bedrijvigheid (vanuit Lelystad) Teuge heeft geen realistische visie gebaseerd op trend en behoeften bedrijven Doorgroeiambitie, meer bedrijvigheid benodigd Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Teuge moet met meer achtergrondinformatie/draagvlak beslissingen nemen Informeel meedenken in ontwikkeling cleantech motoren 52

126 MRO 2 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 10 / nb 10 MRO 3 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 8 / 3 8 MRO 4 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Doorgroeiambitie waar mogelijk, afhankelijk van aantal vlieguren op Teuge Mogelijk meer platformoppervlakte nodig, maar niet mogelijk op huidige locatie Teuge moet gebruikers meer faciliteren om het gebruik te laten toenemen Overloop vluchten Lelystad zal ook gepaard gaan met overloop MRO bedrijven Niet in de technische ontwikkeling Mogelijkheden voor meer duurzame bedrijfsvoering Doorgroeiambitie in de vorm van hoger marktaandeel Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Overloop vanuit Lelystad is kans voor bedrijvigheidstoename Ontwikkelingen worden op de voet gevolgd Mogelijkheden voor meer duurzame bedrijfsvoering Continuering, huidige markt op Teuge is verzadigd Teuge zou zich beter kunnen vermarkten en omgeving informeren Teuge is een gezellig terrein om te zitten, zou behouden moeten blijven Er zijn mogelijkheden tot een meer duurzame luchtvaart op Teuge 53

127 MRO 5 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven 4 / 0 2 Doorgroei naar volwaardige grootte Ambitie voor een eigen moderne locatie in de toekomst Kleinschalige luchthaven met veel passievolle ondernemers Luchthaven is wel verouderd en heeft behoefte aan vernieuwing en samenwerking Cleantech ambitie Past binnen de ambitie van het bedrijf Horeca 1 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 2 / 4 4 nvt Horeca 2 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Horeca 3 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Doorgroeiambitie met kleine ruimtelijke uitbreiding Ondernemers op Teuge zijn gebaat bij meer vliegtuigbewegingen Teuge zou toeristische infrastructuur moeten verbeteren Doorgroeiambitie als vergaderlocatie Locatie conform bedrijfsactiviteiten Teuge zou toeristische infrastructuur moeten verbeteren Teuge moet meer in de toeristische regio geïntegreerd moeten worden voor meer bezoekers Interesse bij collectieve duurzame initiatieven Continuering, uitbreiding niet mogelijk door lager aantal vliegtuigbewegingen De schaal waarop Teuge wilt acteren komt niet overeen met haar bedrijven en vraag Het moderniseren op Teuge is moeilijk omdat het afhankelijk is van oude generatie Geen ambitie, cleantech in de luchtvaart is erg ambitieus voor een kleine luchthaven 54

128 Horeca 4 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 12 / Horeca 5 Omzet Vaste/flex banen Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie nihil Horeca 6 Omzet Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 0,5 Nvt Groei van de afgelopen jaren doorzetten Ambitie voor meer (opslag)ruimte Algemene voorzieningen verder verbeteren voor meer klandizie en uitstraling Gebruik van duurzame producten Continuering Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Opzetten extra toeristisch product in gang gezet Teuge moet meer ruimte geven aan ondernemers met nieuwe ideeën Teuge heeft kleinschalig imago, terwijl het een belangrijke positie gaat innemen Cleantech ambitie wordt pas gestalte gegeven bij schonere brandstoffen Continuering Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Meer reuring op Teuge zou bedrijvigheid ten goede komen Teuge zou meer op het gebied van marketing moeten doen 55

129

130

131 BLEKENBRINK advies Minder hinder van Teuge in glijvlucht naar groter draagvlak voor general aviation Onderzoek naar mogelijkheden voor hinderbeperkende maatregelen op en rond luchthaven Teuge Jan van Muyden 6 juli 2015

132 Minder hinder van Teuge in glijvlucht naar groter draagvlak voor general aviation Onderzoek naar mogelijkheden voor hinderbeperkende maatregelen op en rond luchthaven Teuge Jan van Muyden 16 juni 2015 Inhoudsopgave 1. Inleiding Kader onderzoeksvraag Ruimtelijke en maatschappelijke context Onderzoeksopzet Gewenst resultaat 2. Begripsomschrijving 3. Inventarisatie hinderervaring Werkwijze Samenvatting van interviews en deskresearch 4. Mogelijkheden tot hinderbeperking 5. Profilering luchthaven Teuge 6. Met ambitie van optie naar aanbeveling 7. Goede bedoelingen in uitvoering Bronnen Bijlagen Circuit Teuge Control zone Deelen Bedoeling en verantwoordelijkheid Deze notitie is bedoeld om belanghebbende partijen inzicht te bieden in mogelijkheden tot vermindering van het ervaren van vlieghinder in relatie tot luchthaven Teuge. De basis voor deze notitie wordt gevormd door de in hoofdstuk 3 genoteerde opmerkingen van omwonenden en gehinderden, zoals opgetekend tijdens interviews en weergegeven in verslaglegging van eerdere besprekingen. De juistheid van deze informatie staat niet ter discussie. De oplossingsrichtingen (aanbevelingen), zoals beschreven in hoofdstuk 6, zijn bedoeld om in besluitvorming nader uit te werken. Deze aanbevelingen kunnen niet gelezen worden buiten de context en samenhang waarin zij zijn gedaan. Het is aan de belanghebbende en verantwoordelijke partijen verder vorm te geven aan de uitwerking van de aanbevelingen. BLEKENBRINK advies 2

133 1. Inleiding Kader onderzoeksvraag In het kader van het door provincie Gelderland te nemen luchthavenbesluit ontwikkelt luchthaven Teuge een langetermijnvisie voor de ontwikkeling van de luchthaven (Plan van Aanpak Langere termijn ontwikkeling luchthaven Teuge en omgeving, 2014). Het maatschappelijk draagvlag in de omgeving van de luchthaven speelt daarbij een belangrijke rol. Als één van de onderzoeksvragen stelt het Plan van Aanpak: Waar liggen concrete mogelijkheden voor hinderbeperking? Omdat het onderzoek is gericht op het vinden van oplossingen voor specifieke hindersituaties is in dit onderzoek gekozen voor een kwalitatieve benadering. Inzicht krijgen in de aard van de hinderervaringen, waar mogelijk gerelateerd aan locatie en type gebruik vliegtuigen, biedt de basis voor het zoeken naar oplossingen. Dit rapport geeft op basis van deskresearch, gesprekken met gehinderden, met gebruikers van het vliegveld, de luchthavendirectie, de havenmeester, de KLPD en de provincie aan waar de beste kansen voor hinderbeperking liggen. Ruimtelijke en maatschappelijke context Licence to produce Luchthaven Teuge ligt in een relatief landelijk gebied in een stedelijke omgeving. In de iets wijdere omtrek is sprake van een aantrekkelijk en druk bezocht recreatief landschap. Hoewel de luchthaven dit jaar zijn 80-jarig jubileum viert, is de aanwezigheid op deze plaats niet geheel onomstreden. Tegen deze achtergrond hebben luchthaven Teuge en zijn gebruikers de plicht het maatschappelijk draagvlak voor hun gebruiksruimte te verdienen. Evenals bijvoorbeeld de landbouw heeft de luchthaven er belang bij zijn licence to produce te verwerven en te onderhouden. Daar komt bij dat de buitenwereld om de luchthaven heen aanvoelt dat er druk ligt op de ontwikkeling van de luchthaven. Van binnenuit is er de begrijpelijke wenselijkheid om structureel een sluitende exploitatie te hebben. Van buitenaf is er de druk die het gevolg is van de functieverandering van luchthaven Lelystad. Het is aan de luchthaven en zijn gebruikers om er alles aan te doen om het barrière-denken om te zetten in denken in oplossingen. Vertrouwen in elkaar is daarbij van doorslaggevend belang. Wat voor luchthaven wil Teuge zijn? Vertrouwen begint bij een heldere beeldvorming, transparante communicatie en consistent verwachtingenmanagement. Wat voor luchthaven wil Teuge zijn? Hoe maak je dat bekend en wat doe je als de werkelijkheid om welke reden dan ook afwijkt van dat profiel? Zelfs als het om vliegtuigen gaat geldt: vertrouwen komt te voet en gaat te paard. De luchthaven zou er goed aan doen het initiatief te nemen om, samen met gebruikers, een aantal daartoe adequate ambities vast te leggen in een verklaring van uitgangspunten. Om daarin vast te leggen wat voor luchthaven Teuge zou willen zijn, hoe het daar wil komen en hoe het daaromheen een zorgvuldige communicatie wil onderhouden. Profilering als afwegingskader Het profiel, het antwoord op de vraag wat voor luchthaven Teuge zou willen zijn, is ook nodig omdat het richtinggevend is om te bepalen welke van de mogelijke maatregelen in samenhang passend zijn om de gewenste profilering te ondersteunen. In principe zijn er natuurlijk verschillende profielen denkbaar. In dit advies zal voorgesteld worden daaruit een keuze te maken. Onderzoeksopzet 1. In gesprek met (afvaardigingen van) omwonenden en op basis van eerdere inventarisaties wordt bepaald welke gebruiksgedragingen als hinderlijk worden ervaren. De mate van hinder-ervaring wordt daarbij betrokken. 2. In gesprek met afvaardigingen van luchthaven Teuge en zijn gebruikers en op basis van eerdere inventarisatie wordt bepaald welke hinderbeperkende maatregelen genomen zouden kunnen worden. 3. Op basis van een verwerking van de resultaten van de gesprekken onder 1 en 2, worden aanbevelingen voor hindervermijding opgesteld. Daarbij wordt betrokken de effectiviteit van de BLEKENBRINK advies 3

134 maatregelen, de inspanning die deze maatregelen vragen en de mate waarin de maatregelen bijdragen aan de gewenste profilering van luchthaven Teuge. Gewenst resultaat a. Een inventarisatie/beschrijving van vermijdbare hinder. b. Een set zowel door gebruikers, havenmeester, als omwonenden gedragen afspraken teneinde vermijdbare hinder te voorkomen. c. Advies aan de provincie m.b.t. elementen die meegenomen zouden kunnen worden in het te nemen luchthavenbesluit. d. Een gedragscode voor gebruikers van luchthaven Teuge ter voorkoming van vermijdbare hinder. e. Een procedure waarin jaarlijks wordt geëvalueerd in welke mate de gedragscode bijdraagt aan het vermijden van vermijdbare hinder. f. Borging: Een advies aan de CRO over de wijze waarop deze jaarlijks het gebruik van de gedragscode zou kunnen evalueren. 2. Begripsomschrijving Voor de goede orde worden de belangrijkste begrippen binnen het onderwerp hinderbeperking hieronder omschreven: Hinder Door omwonenden ervaren overlast welke (in dit geval) is toe te schrijven aan het gebruik van luchthaven Teuge. Hinderbeperking Structurele vermindering van hinder. Overtreding Overtreding van de Wet Luchtvaart en overige overheidsbepalingen m.b.t. het gebruik van luchthavens en het luchtruim. Vermijdbare hinder Hinder welke door gedrags- of gebruiksaanpassing is te verminderen of te voorkomen. Vermijdbare verstoring Verstoring welke door gedrags- of gebruiksaanpassing is te verminderen of te voorkomen. Verstoring Een door gebruik van luchthaven Teuge veroorzaakte verandering in het ecosysteem. 3. Inventarisatie hinderervaring Werkwijze Er zijn 7 interviews afgenomen met in het totaal 15 gehinderden. Om redenen die hieronder vermeld zijn, worden de namen van de deelnemers niet bekend gemaakt. In de interviews is een aantal veel terugkerende thema s te herkennen. De waarnemingen van de geïnterviewden zijn zo veel mogelijk onder deze thema s samen gevat. De interviews zijn allen afgesloten met de mededeling dat de geïnterviewden geen verslag van hun specifieke interview (ter goedkeuring) zouden ontvangen, maar wel de thematische samenvatting. Deze samenvatting is aan alle geïnterviewden toegezonden met de vraag te beoordelen of er nog aspecten ontbraken. De opmerkingen zijn vervolgens in deze samenvatting verwerkt. Onderstaande samenvatting is gebaseerd op gespreksverslagen en kan dus individuele waarnemingen, indrukken, of opvattingen van geïnterviewden bevatten. Deze zijn niet onderbouwd of gecorrigeerd op basis van aanvullend verworven informatie. Daarnaast is gebruik gemaakt van bestaande gespreksverslagen. BLEKENBRINK advies 4

135 Samenvatting van interviews en deskresearch Onderstaande samenvatting (tot aan H. 4) is volledig gebaseerd op gespreksverslagen en kan dus individuele waarnemingen, indrukken, of opvattingen van geïnterviewden bevatten. Deze zijn niet onderbouwd of gecorrigeerd op basis van aanvullend verworven informatie. De juistheid van deze informatie staat niet ter discussie. Luchtacrobatiek Luchtacrobatiek wordt om verschillende redenen als zeer hinderlijk ervaren. Het in sterkte en toonhoogte sterk wisselende geluid dat gepaard gaat met de figuren die worden gevlogen wordt als zeer doordringend ervaren. Vooral als het toestel daarbij laag komt en weer optrekt klinkt het geluid erg dichtbij en hard. Het horen en zien van de stunts leidt tot angstige gevoelens. De wetenschap dat het ook wel eens mis gaat, maakt het er niet beter op. Die gevallen waarbij in teamverband wordt gestunt, worden als extra hinderlijk en beangstigend ervaren. Bij de uitvoering van de figuren komt het vliegtuig regelmatig te laag. Luchtacrobatiek komt in de wijde omtrek rond Teuge voor, tot in de verder gelegen natuurgebieden (waar het niet hoort, zie KNVvL-richtlijn). Als geen andere activiteit overheerst m.b.t. de luchtacrobatiek een gevoel van onrechtvaardigheid: veel mensen op de grond hebben hinder van een enkeling die zijn hobby uitvoert. Er is behoefte aan het aanwijzen van gebieden waar luchtacrobatiek niet gewenst is. Direct boven het vliegveld is het niet gewenst omdat het daar de toch al aanwezige geluidsbelasting nog versterkt. Kortom: Luchtacrobatiek geeft veel lawaaioverlast, vormt een veiligheidsrisico en leidt tot angst. De vraag rijst of luchtacrobatiek niet gezien moet worden als een risicovol evenement waarvoor alleen onder voorwaarden (geschikte locatie en aanwezige veiligheidsdiensten) toestemming kan worden verleend (vgl. stunts met monstertruck ). Parachutespringen Hoewel het parachutespringen op zich gezien wordt als een attractief schouwspel wordt het omhoog brengen van de springers in de nabije omgeving als de meest hinderlijke activiteit beschouwd. De geluidshinder is lokaal en geldt voor deze locaties vooral in de weekends als voortdurend aanwezig. Deze weekend-hinder wordt dan zeer sterk ervaren en leidt tot kwade reacties. Hoewel de paravluchten worden meegenomen in de totale geluidsbelasting van het vliegveld wordt opgemerkt dat binnen de vastgestelde geluidscontour dit specifieke zeer lokale effect eigenlijk ten onrechte wordt weggemiddeld, m.a.w.: de methode waarop de geluidsruimte wordt vastgelegd en de belasting wordt gemeten, is in dit opzicht eigenlijk niet adequaat. Onderkend wordt dat de paraclub geïnvesteerd heeft in stillere motoren en een zo gunstig mogelijk pad omhoog heeft ontworpen. Onduidelijkheid is er over de vraag wat dat pad is en of het ook altijd wordt gebruikt. Openbaar beschikbare informatie daarover zou welkom zijn. Maar het feit dat met twee toestellen wordt gevlogen betekent dat er op geschikte dagen altijd wel één in de lucht is. Bovendien brengt de capaciteit van de toestellen (nu 15 springers tegen vroeger 8) met zich mee dat de springers in verschillende groepjes worden afgezet, waartoe ze, op hoogte, nog enkele rondjes moeten vliegen. Gevreesd wordt dat door verdringing van zweefvliegen deze situatie zal verslechteren. Warmdraaien en proefdraaien Het warmdraaien of proefdraaien van vliegtuigmotoren op de grond wordt in de zeer nabije omgeving als uiterst hinderlijk ervaren. Het duurt lang en gaat vaak ook op hoog vermogen. Opgemerkt wordt dat het vooral oude (Cessna) toestellen zijn die (verplicht) lang warm moeten draaien. Soms is meer dan 100 db(a) gemeten, wat ruim ligt boven de grenswaarden die gelden op de gevel van gevoelige gebouwen zoals woningen. Bij het warmdraaien van straalmotoren komt daar de geurhinder van kerosinedamp bij. Er wordt op gewezen dat geluidsbelasting van warmdraaien op locatie door een leemte in de wetgeving op geen enkele wijze wordt mee beoordeeld. Na juridische procedures is door zowel het rijk als de provincie in eerste instantie erkend dat de wet- en regelgeving hierin niet voorziet. Inmiddels is duidelijk dat dit warmdraaien onder de landzijdige luchtvaartregelgeving valt en dat het luchthavenbesluit het geëigende instrument is dit te regelen. Het is niet meegenomen in de Lden geluidszone. Fysieke voorzieningen als een grondwal (is er in het verleden geweest, maar is verwijderd), een muur of een inpandige locatie kunnen deze hinder belangrijk verminderen. BLEKENBRINK advies 5

136 Er wordt een waarschuwing afgegeven richting gemeente Voorst m.b.t. de te verwachten onacceptabele geluidsniveaus op de gevels van de nieuw te bouwen woningen in Teuge oost. Fijnstof Fijnstof (inclusief ultra fijnstof) wordt ervaren als een onderbelicht probleem. Omwonenden in de af- en aanvliegroutes rapporteren zwarte ramen en veronderstellen eveneens zwarte longen. Mogelijk is er verband tussen verschillende te gebruiken brandstoffen en de mate van uitstoot van fijnstof. Onduidelijk is of er bij de in gebruik zijnde typen vliegtuigen ook aan de orde is aan katalysatoren te denken. Naast fijnstof ook lood? Zijn er mogelijkheden oude toestellen met bovenmatige uitstoot uit te faseren? Geluid bij landen In het algemeen kunnen de kleinere vliegtuigen die op Teuge vliegen in glijvlucht en zonder vermogen landen. Dat wordt op prijs gesteld. Onduidelijk is wat de voorschriften of mogelijkheden in dit opzicht zijn bij turboprop- en straalvliegtuigen. Door sommige geïnterviewden wordt gerapporteerd dat deze om technische redenen onder (vol) vermogen moeten landen. Hoewel grotere (straal)vliegtuigen landend in glijvlucht aanmerkelijk minder lawaai maken dan bv het parachutevliegtuig, is merkbaar dat er vaak buiten de route en veel te laag wordt gevlogen. Ook gaan vliegtuigen die een eerste landing missen vaak niet via de officiële route terug om opnieuw aan te vliegen. Veel vliegers lossen dit "kort door de bocht" op en komen uit andere richtingen niet in glijvlucht en met meer lawaai over. Laag vliegen Te laag vliegen is een veel voorkomende klacht. Vaak gaat deze gepaard met de machteloosheid om dat formeel aan te tonen. De indruk bestaat dat regelmatig onder de 1000 resp. 500 voet wordt gevlogen. De capaciteit van de (gespecialiseerde) KLPD is te laag, zij kunnen niet overal tegelijk zijn, en de vastgelegde waarnemingen van burgers worden, hoewel technisch niet mis te verstaan, niet als bewijsmateriaal erkend. Dit euvel leidt te vaak tot discussie over de feitelijk gehanteerde vlieghoogte. Het frustreert daarmee gesprekken over vermijdbare hinder en oorzaken daarvan. In alle interviews is aangegeven dat het verplicht stellen van een functionerende transponder, inclusief een procedure voor uitlezen en documenteren van de gegevens (vliegtuigvolgsysteem) een absolute noodzaak is om tot wezenlijke hinderbeperking op vliegveld Teuge te komen. Omwonenden ervaren het als een tekortschietende praktijk dat de KLPD op dit moment alleen maar sancties mag opleggen als zij zelf de overtreding constateert. Opgemerkt wordt dat openbaarheid cq. beschikbaarheid van de gegevens voor betrokken gehinderden cruciaal lijkt voor het treffen van adequate maatregelen om de hinder te beperken. Natuurgebieden De grote investeringen door overheid en particulieren in natuurontwikkeling in de Brummense Landgoederenzone en op de Empese en Tondense heide en het bevochten draagvlak onder omwonenden voor de wateroverlast die dat met zich mee brengt, de profilering van de gemeente Brummen op de toeristische waarde van dit stille en natte gebied, de profilering van de Veluwe als het grootste aaneengesloten natuurgebied van ons land, de beperkende regelgeving voor bewoners van de Natura 2000-gebieden, de toeristische economische waarde van deze gebieden, dit alles wordt in schril contrast ervaren met de wettelijke mogelijkheid dat boven deze gebieden in afwijking met de bebouwde omgeving (min voet) tot op 500 voet gevlogen mag worden en met de toegenomen overlast door frequent vliegverkeer van en naar Teuge. Bijkomend gegeven is dat in deze gebieden het achtergrondgeluid verwaarloosbaar is in tegenstelling tot in de bebouwde omgeving. Een gedragscode die de overheid met de KNVvL is overeengekomen om deze gebieden als to be avoided zone te hanteren (d.w.z. dat er alleen gevlogen mag worden als dat om bijzondere redenen onvermijdelijk is en dàn op minimaal 1000 voet) wordt onvoldoende nageleefd en door bewoners dus als te vrijblijvend ervaren. De sector versterkt dat gevoel door aan te geven dat dit een vrijwillige beperking is en dat deze alleen zou gelden voor leden van de KNVvL. Echter ook de AOPA heeft deze richtlijn omarmd. Het ligt voor de hand dat ook het vliegverkeer rond Teuge de door de overheid, KNVvL en AOPA afgesproken richtlijn gewoon naleeft. Het zou meer voor de hand liggen hier de minimum hoogte juist op te trekken naar 1500 voet. BLEKENBRINK advies 6

137 Rondvluchten Rondvluchten zijn, hoewel zeer lokaal, een belangrijke bron van ergernis. Dezelfde objecten worden vaak bezocht en er bestaat sterk de indruk dat daar ook te laag gevlogen wordt. De sterke toename van rondvluchten naar en over steeds dezelfde locaties en volgens dezelfde patronen, geeft erg veel overlast, zowel qua geluid als qua privacy. Hinder wordt gerapporteerd vanuit omgeving Paleis het Loo, Park Berg en Bos, IJsselfront Deventer, Landgoederen Brummen. Regelmatig gaat dit gepaard met klachten van laag vliegen. Routes Veel piloten houden zich niet aan de voorgeschreven aan- en uitvliegroutes en negeren de bakens die het circuit markeren. Optrekken door motorvliegtuig van zweefvliegtuig gaat vaak erg laag over woningen aan de Lochemsestraat nrs. 7 t/m 16. Circuit Met de baanverlenging is, vooral voor uitvliegend verkeer, een andere situatie ontstaan. In de praktijk komt het, westwaarts uitvliegend, eerder los en heeft dan de neiging eerder af te draaien dan vroeger. Beter: doorvliegen tot baken bij Drostendijk. Ook voor het inkomend verkeer bij (overheersende) westenwind is de situatie veranderd. Waar dit vroeger tussen Twello en t Hartelaer door vloog komt het verkeer nu over de westelijke dorpsrand van Twello. Dit kan nu meer oostelijk al op de baan landen, hetgeen niet aansluit bij het oude circuit ontwerp. Circuit, bebakening en geluidscontour zijn na de baanverlenging niet aangepast. Sommige geïnterviewden zijn van mening dat dit wel zou moeten gebeuren. Aanvliegroute Oost zou iets verder vanaf zuiden kunnen komen en zo Deventer ontlasten. Wel wordt dan over Twello-oost gevlogen. Zorgpunt is dat door verdringing van vliegen elders het aantal vluchten sterk omhoog gaat, om nog maar niet te spreken van het probleem dat ontstaat als er in oostelijke richting opgestegen gaat worden. Voor een figuur van het circuit: zie bijlage. Bakens Bakens zijn, vooral in een hoog maïs gewas, niet altijd goed zichtbaar. De vraag is ook of alle bakens in de goede zichtrichting staan. Er is twijfel of het baken ten zuiden van t Hartelaer goed gericht staat. Wellicht moet de positie van bakens herzien worden als het circuit herontworpen wordt. Verkeer overland Het vliegverkeer overland zou in principe de minste hinder kunnen veroorzaken. Toch zijn hier nog verbeteringen mogelijk. Wanneer dit verkeer, in weerwil met de voornoemde KNVvL-richtlijn, plaatsvindt boven natuurgebieden met weinig tot geen achtergrondgeluid is de impact van een enkel vliegtuig op de kwaliteit van de rustbeleving toch nog aanzienlijk. In principe zouden deze gebieden gemeden moeten worden en zou het goed zijn als dat verkeer zo veel mogelijk de bestaande structuur van rijks- en provinciale wegen volgt, ofwel zich voegt in het al aanwezige achtergrondgeluid. Hoger vliegen (1500 voet) helpt enorm. De waarneming is dat er vaste overlandroutes over natuurgebieden liggen, bijvoorbeeld naar het zuiden via Klarenbeek naar en over de Landgoederen Brummen (Natura 2000). Deze worden als zeer hinderlijk ervaren. Hoewel het antwoord op vragen hierover voortdurend wordt ontweken, tonen registraties en videobeelden duidelijk aan dat er kennelijk ((in)formele?) GPS-coördinaten worden gebruikt die steevast over dit gebied leiden. Die zouden moeten worden aangepast. Spreiding over de windrichting Bij de overheersende westelijke wind is het begrijpelijk dat verreweg het meeste stijgend verkeer in westelijke richting plaats vindt. Dit voelt onevenredig aan. De vraag of suggestie rijst of bij (praktisch) windstil weer niet vaker oostwaarts gevlogen zou kunnen worden. Spreiding over de week Het meeste vliegverkeer vindt, vooral na het stoppen van de vliegschool, plaats in de weekenden en bij mooi weer. Dat zijn ook de perioden waarin de bewoners en recreanten willen genieten van hun omgeving. In het verleden lag er in de berekening van de geluidsbelasting (BKl norm) een factor 5 op het weekendgeluid. Bij de omzetting van Bkl naar Lden valt deze factor weg. Afgezien van het feit dat hiermee de geluidsruimte van de luchthaven wordt verruimd, verdwijnt daarmee ook een prikkel om in BLEKENBRINK advies 7

138 het weekend minder te belasten. Dit zou door de luchthaven opgevangen kunnen worden in de tariefstructuur (veel sterker dan nu het geval is). Openingstijden De ingebruikname van de baanverlichting en de verruiming van de openingstijden tot 23:00 u leiden tot zorg m.b.t. toename van verkeer en hinder daarvan in de avonduren. De hinder van inkomend verkeer m.b.v. de baanverlichting valt tot nu toe mee. Wel is er onduidelijkheid over de te vliegen naderingsroute. De mededeling van de luchthaven dat de baanverlichting alleen voor inkomend verkeer zal worden gebruikt, wordt niet vertrouwd. Gebruik door opstijgend verkeer is al twee keer geconstateerd en wordt als onacceptabel beschouwd. De angst bestaat dat de verruiming van de openingstijden tot uur voor het zakelijke verkeer uiteindelijk ook zal leiden tot het makkelijker toestaan van verruimde openingstijden voor ander vliegverkeer (para s/rondvluchten), waardoor de stillere zomeravonden in het weekend helemaal tot het verleden zullen gaan behoren. Geografisch beeld In het verlengde van de baan: vooral veel verkeer dat niet rechtdoor vliegt, maar al (laag) afdraait en boven woonwijken komt. In de directe omgeving van het veld: warmdraaien of proefdraaien van vliegtuigmotoren. Zeer lokaal nabij vliegveld: zeer langdurige aanwezigheid van paravliegtuigen op vaste locatie (in spiraal omhoog). In wijde omgeving: luchtacrobatiek, soms erg laag, maar telkens in duur beperkt, hoewel er ook opnamen worden gerapporteerd van een duur van drie kwartier. Toeristische hotspots ( t Loo, IJsselfront Deventer, landgoederen): terugkerende rondvluchten. Algemeen in het buitengebied en in natuurgebieden in het bijzonder: laag vliegen (dit mag wettelijk tot 150 m, maar dat wordt juist als te laag ervaren en is bovendien in strijd met de KNvL/AOPA-richtlijn). Apeldoorn: weinig hinder, wellicht m.u.v. t Loo. Communicatie / verwachtingen Veel geïnterviewden kunnen zich voorstellen dat incidenteel overlast niet te voorkomen is bij bijv. een evenement of de oplossing van een tijdelijk probleem. Ergernis kan dan voorkomen worden door dit tijdig te communiceren. Dat zou ook in de omgekeerde richting kunnen gebeuren. Organisatoren van een evenement in de omgeving zouden in een vroegtijdig stadium de luchthaven in kennis kunnen stellen, waarop de luchthaven de gebruikers zou kunnen wijzen op aangepaste routes. Bijvoorbeeld: een stunt in de vorm van filmopnamen van acrobatiek maken boven de IJssel met het IJsselfront op de achtergrond. Zou op zich best een keer kunnen, maar geef daar dan kennis van. Balans Meerdere geïnterviewden geven aan moeite te hebben met de balans (het gebrek aan balans) tussen het aantal hinderende toestellen (gesproken wordt over ca. 5 op een totaal gestationeerd bestand van ca. 30) t.o.v. het aantal gehinderden. Er is daarbij verschil tussen de mate van acceptatie direct rondom het vliegveld ( het is er nu eenmaal ) en de wijdere omgeving, waar het echt anders zou kunnen. Daar komt bij dat vliegplezier en vlieghinder meestal samenvallen met mooi weer in het weekend. Klachtencultuur Gehinderden voelen zich niet altijd even vrij een klacht in te dienen. Vooral onder invloed van de sociale controle houdt men zich stil terwijl er wel de wens is een klacht in te dienen. Men vindt het moeilijk openlijk met buurtgenoten over het indienen van een klacht te spreken. Er is de angst dat het openbaar worden van de identiteit van de klager zal leiden tot represailles, men rapporteert die ook al. Mede door de afwezige handhaving leidt dit tot een gevoel van machteloosheid. Diversen - Sommige vliegtuigen ( o.a. van de vliegschool) zijn erg luidruchtig en zouden uit de vaart moeten worden genomen. Trek hier parallel met het weren van oude diesels uit stedelijke centra. - Het laagvlieggebied langs de IJssel tussen Zutphen en Deventer is weliswaar niet verbonden met luchthaven Teuge, maar wordt wel als zeer hinderlijk ervaren. Het gebied is in trek bij vogelliefhebbers en wordt intensief gebruikt door recreanten. Het is de vraag of een dergelijk gebied met de huidige stand van techniek nog nodig is en zo ja, of het dan in een dergelijk intensief beleefde regio zou moeten liggen. BLEKENBRINK advies 8

139 - Veel geïnterviewden geven aan dat zij liever anoniem willen blijven. Het is op het platteland not done om bezwaar te uiten. Incidenteel ervaren bezwaarmakers dat er hinder op hen gericht wordt. - Vanaf ongeveer 2012 is er een sterke intensivering van het vliegverkeer boven Brummen geconstateerd. Aanvankelijk bleek dit samen te hangen met het verkeer van Stella Aviation tussen Teuge en Maastricht, maar het is onverklaarbaar waarom na de afname van deze vluchten de toegenomen intensiteit van het vliegverkeer boven dit natuurlijke gebied is gebleven. Mogelijkheden tot verbetering Uit de interviews en de deskresearch komen de volgende wensen en opties tot hinderbeperking naar voren: Pas de bepaling van de geluidscontour, de meetmethode en de meetpunten aan de feitelijke omstandigheden op diverse locaties aan. Voorkom dat locatie gebonden piekbelasting (klimpad paravliegtuigen en warmdraaien op de grond) wegvallen in gemiddelden. Tref t.b.v. het warmdraaien voorzieningen in de vorm van fysieke geluidsbarrières, zowel nabij dorp Teuge als ook aan de noordzijde van de baan nabij de Lochemsestraat. Voorkom discussie over locatie en hoogte: ieder vliegtuig een functionerende transponder (m.u.v. zweefvliegtuigen). Installeer t.b.v. omwonenden/gehinderden een gezamenlijke webcam op het vliegveld die kan helpen bij de handhaving (vervalt bij verplichte transponder). De KLPD heeft in het verleden aangegeven niet onwelwillend te staan tegenover een proef op Teuge om de vlieghoogtes te handhaven en sancties op te leggen op basis van de informatie uit een nieuw in te voeren vliegtuigvolgsysteem. Pas inrichting en bebakening circuit aan baanverlenging aan. Vlieg hoger, 1500 voet, als lager niet noodzakelijk is, nooit onder 1000 voet. Vermijd gevoelige gebieden waarover bovendien al afspraken zijn gemaakt (KNVvL/AOPA). Houd bij verkeer over land bestaande wegen infrastructuur aan. Geef de CRO een zwaardere functie in de bewaking van hinderbeperking. Breid de CRO uit met meer omwonenden. Gebruik de tarieven (landingsgelden) veel sterker om sturing te geven aan het wenselijk gebruik van de luchthaven. Doe dat niet door te belonen (dief eigen portemonnee), maar door ongewenst situaties zwaar(der) te belasten. Vraag van iedere vertrekkende vlieger een vliegplan, ook bij luchtacrobatiek. Stel vliegtuigloze zondagen in (wellicht m.u.v. overlandverkeer) Provincie kan dubbel slot hanteren: naast geluidsnorm ook max. aantallen vliegbewegingen vaststellen en op deze wijze bereiken dat de omzetting van dba naar Lden niet een zwaardere belasting met zich mee brengt echt neutraal verloopt. Stel het maximum aantal vliegbewegingen vast op , de ruimte van vóór Start lobby richting Provincie en Rijk t.b.v. het optrekken van de minimumvlieghoogte buiten bebouwde kom (en dus ook boven natuurgebieden) naar 1000 resp voet. De klachtencultuur zou eigenlijk zo moeten zijn dat elke klacht als een gratis advies wordt gezien. Klap het circuit om naar het noorden, verplaats de zweefvliegtuigen naar Deelen, pas de parasport goed in het nieuwe circuit in. Dit alternatief levert wel nieuwe gehinderden op (die daar niet op zitten te wachten), echter in een gebied dat veel dunner bevolkt is en een lagere achtergrondsbelasting heeft. Bovendien is in zo n gebied het landschapstoerisme van belang. Lunchthavenbesluit is in feite ook RO en RO gaat over goed gebruik van schaarse ruimte. Dat is wel buiten de Wet Luchtvaart, maar is wel een kerntaak van de provincie. Laat de provincie in dit opzicht ook buiten haar boekje gaan, visie tonen en aangeven wat wenselijk is: kader stellen. Geef de luchthavendirectie middelen om directief en handhavend op te treden. Maak een overzicht van huisregels voor het vliegen vanaf Teuge. Dat overzicht kan ieder voorjaar opnieuw als opfrisser worden rondgestuurd aan vaste bezoekers en Teuge-based vliegers. Maak, kortom, de instructie permanent. Gezien de uitgebreide landzijdige bevoegdheden van de provincie, ligt het op de weg van de provincie om zelf ook iets aan de geluidhinder te doen. Bijvoorbeeld door de openingstijden in de weekenden aan te passen (bijvoorbeeld op zaterdag van uur en op zondag van uur). Faseer zeer lawaaierige vliegtuigen (oude Cessna s bijv., die ook nog lang moeten warmdraaien) uit. BLEKENBRINK advies 9

140 Te onderzoeken: (bij I&M en/of een adviesbureau) hoe bij het berekenen van een geluidscontour moet worden omgegaan met de specifieke omhoog cirkelende beweging van valschermtoestellen. Proefdraaien valt onder de landzijdige luchtvaartregelgeving, dus het luchthavenbesluit is het geëigende sturingsinstrument. De wetgever beschouwt de geluidsproductie van deze activiteit op jaarbasis echter als dusdanig klein dat dit NIET is meegenomen in het rekenvoorschrift van de Lden-geluidszone. De provincie zal als landzijdig bevoegd gezag dus een andere manier moeten vinden om hierop te sturen (bijvoorbeeld door een grens te stellen aan de piekbelasting voor geluid?). 4. Mogelijkheden tot hinderbeperking De inventarisatie in hoofdstuk 3 geeft een breed en gedetailleerd beeld van wat door omwonenden als hinder wordt ervaren. In de inventarisatie is dat gerubriceerd naar onderwerpen zoals die in de interviews naar voren kwamen. In dit hoofdstuk wordt uitgegaan van een indeling in onderwerpen waarbinnen hinder beperkende maatregelen mogelijk zijn. De belangrijkste zijn: Vlieghoogte Te volgen routes Communicatie Geluidreductie aan de bron Gebruiksruimte en bedrijfstijden Ter voorbereiding op onderstaande mogelijke aanbevelingen (verder opties genoemd) zijn de luchthavendirectie en de havendienst geïnterviewd, een afvaardiging van gebruikers van het veld (3 personen), de provincie Gelderland en de KLPD. Per onderwerp worden opties genoemd die voor hinderbeperking kunnen zorgen. Tenslotte wordt elke optie gewogen op effectiviteit, wenselijkheid en uitvoerbaarheid en wordt bekeken waar daartoe de verantwoordelijkheid ligt. Vlieghoogte Als algemene regel geldt in de general aviation dat boven onbebouwd gebied wordt gevlogen op een hoogte van minimaal 500 voet (150 meter), en in bebouwd gebied op minimaal 1000 voet (300 meter) boven het maaiveld (AGL). Deze minimale vlieghoogte geldt voor alle vormen van kleine luchtvaart, dus ook voor bijzondere soorten vluchten zoals het kunstvliegen. Deze minimale vlieghoogtes zijn vastgesteld om redenen van veiligheid, een toestel in nood moet voldoende hoogte hebben om veilig een gebied voor een noodlanding te kunnen bereiken. Op de grond wordt de vlieghoogte door bewoners en recreanten vooral in verband gebracht met de waarneming van geluid. Daarbij geldt ook het natuurkundige gegeven dat de meetbare geluidssterkte afneemt met het kwadraat van de afstand. De ervaren geluidssterkte neemt minder, maar toch ook af. Evenals bij andere geluidsbeleving (bijvoorbeeld van wegverkeer of industrie) is dan aan de orde de vraag hoe het geluid in kwestie zich verhoudt tot het achtergrondgeluid. In de ruimtelijke ordening wordt op die wijze tegen geluid aan gekeken. Vanuit deze denk- en belevingswijze op de grond, vastgelegd in RO- en milieuwetgeving, is het onbegrijpelijk dat de minimale vlieghoogte boven relatief stille natuur- en landbouwgebieden (onbebouwd) de helft is van de minimale hoogte boven bebouwd gebied, waar achtergrondgeluidsbelasting vele malen hoger is. Vanuit dit perspectief ligt het meer voor de hand om de minimale vlieghoogte boven onbebouwd gebied juist te verhogen naar 1500 voet (450 meter). In de praktijk blijkt dat de meeste vliegers op minimaal 1000 voet (300 meter) vliegen. Een keuze voor een eenduidige minimale vlieghoogte voor zowel het circuit als de onbebouwde omgeving voorkomt misverstanden. Er lijkt draagvlak voor te zijn om dit als algemene (vrijwillige) norm aan te houden. Optie 1 Omwille van het grote gunstige maatschappelijk effect wordt aanbevolen boven onbebouwd gebied een minimale vlieghoogte van 1000 voet (300 meter) aan te houden. BLEKENBRINK advies 10

141 Optie 2 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening en met het oog op de kwaliteit van de leefomgeving in Nederland in algemene zin de minimale vlieghoogte boven onbebouwd gebied te verhogen tot 1000 voet. De circuithoogte is op dit moment 700 voet. Op verscheidene andere velden is dat 1000 voet. Er is veel voor te zeggen om in de dichte nabijheid van Twello de circuithoogte naar 1000 voet te brengen. In het verleden was het relatief grote aantal lesvluchten op Teuge een belangrijk argument voor die 700 voet. Met het sluiten van de vliegschool valt dat argument nu weg. Als de circuithoogte naar 1000 voet wordt gebracht is het verstandig dit ook te betrekken bij de herontwerp van het circuit. Wellicht is het wenselijk het naar het oosten uit te breiden tot voorbij de kom van Twello (vgl. de wijze waarop het circuit van luchthaven Texel om de kleine kern van Midden Eierland heen is gelegd. Optie 3 Voor luchthaven Teuge wordt de circuithoogte vastgesteld op 1000 voet (300 meter). Formeel niet gerelateerd aan luchthaven Teuge is boven de westelijke IJsseluiterwaarden tussen Zutphen en Deventer een landelijk oefengebied voor noodlandingen gesitueerd. Vanuit een goede ruimtelijke ordening is het zeer de vraag of een gebied in het centrum van de Stedendriehoek daarvoor een adequate locatie is. Een betere locatie is gewenst. Optie 4 Regio Stedendriehoek en provincie Gelderland spannen zich er landelijk voor in het oefengebied voor noodlandingen boven de westelijke IJsseluiterwaarden tussen Zutphen en Deventer te verplaatsen. Te volgen routes Het luchtruim blijkt minder vrij dan de gewone burger op de grond denkt. Dat is echter geen reden om niet te zoeken naar mogelijkheden voor verbetering voor de geografische verdeling van het verkeer rondom luchthaven Teuge. Drie onderwerpen bieden aanknopingspunten voor hinderbeperking: Het gebruik van het circuit, het recreatief verkeer in de omgeving van de luchthaven en het verkeer overland. Circuit inclusief aan- en uitvliegroutes Na de baanverlenging in 2007 van 680m tot 1199m is het ontwerp van het circuit inclusief de bebakening op de luchthaven niet of nauwelijks aangepast. Het ligt voor de hand dat een aanmerkelijke verlenging van de baan aanleiding is circuit, aan- en uitvliegroutes te herontwerpen. Ook kan een toenemend maatschappelijk bewustzijn m.b.t. geluidshinderbeperking daartoe aanleiding geven. Tenslotte kan ook optie 4 (circuithoogte van 700 naar 1000 voet brengen) gevolgen hebben voor een optimale vorm en gebruik van het circuit. Eén van de hinderbeperkende inzichten is dat landen in glijvlucht onder een hoek van 3 o (met weinig vermogen) een kansrijke mogelijkheid is. Hoe verhoudt zich dat met de technische wens dan de baan in een lange rechte lijn te benaderen en met een wenselijke circuithoogte van 1000 voet? Is het mogelijk om het circuit via een andere weg te benaderen dan via Sierra? Wat kan dat betekenen voor de geluidshinder van de paratoestellen? Optie 5 Onderzoek of en op welke wijze herontwerp van het circuit, aan- en uitvliegroutes en bebakening kan leiden tot vermindering van geluidshinder. Een suggestie die niet in een optie wordt omgezet is het omklappen van het circuit naar het noorden. Gezien de situering van de zweefvliegsport aan de noordzijde van de baan is dat niet wenselijk, want gevaarlijker. In principe zou het mogelijk zijn in der winterperiode als de zweefvliegsport stil ligt. Omdat in de winter de hinderbeleving rond het veld ook aanmerkelijk minder is, wordt het effect op de hinderbeleving als onvoldoende basis voor een dergelijke ingreep gezien. BLEKENBRINK advies 11

142 Recreatief gebruik omgeving circuit Vanaf Teuge wordt veel recreatief (inclusief luchtacrobatiek) gevlogen, zowel privé als bedrijfsmatig (bijv. rondvluchten). In alle gevallen is dan ook optie 1 van toepassing (minimale vlieghoogte). Recreatief vliegverkeer boven stiltegebieden is weliswaar niet verboden maar wel ongewenst. Het is van belang dat vliegers de ligging van deze natuurbeschermingsgebieden kennen en zich houden aan de gedragscode voor de recreatieve luchtvaart (2007, KNVvL en AOPA), zowel in algemene zin als ook specifiek: zij dienen deze gebieden in principe zo veel mogelijk te vermijden. Hetzelfde geldt voor verzamelingen van mensen en evenementen. Optie 6 Vliegers houden zich aan de gedragscode voor de recreatieve luchtvaart (2007, KNVvL en AOPA), zowel in algemene zin als ook specifiek: zij dienen natuurbeschermingsgebieden in principe zo veel mogelijk te vermijden. Hetzelfde geldt m.b.t. verzamelingen van mensen en evenementen. Luchtacrobatiek Luchtacrobatiek is een vorm van recreatief vliegverkeer die bij veel geïnterviewde gehinderden als ergernis op de eerste plaats komt. Naast sterke geluidshinder wordt ook aangegeven dat het angst veroorzaakt. In sommige gevallen wordt sterk vermoed dat de minimale vlieghoogte van 500 voet niet wordt gerespecteerd. Tenslotte heerst m.b.t. de luchtacrobatiek sterker dan bij elk ander gebruik de opvatting dat het genot van een enkeling in geen verhouding staat tot de hinder en angst bij velen. Optie 7 Provincie gelderland zoekt naar mogelijkheden om voor de luchtacrobatiek landelijk geschikte oefengebieden aan te wijzen. Verkeer over land Verkeer naar en van Teuge, verkeer overland zal zich bij voorkeur langs de kortste weg, een rechte lijn, verplaatsen. In de praktijk doorkruist dergelijk verkeer zowel bebouwd gebied als onbebouwd gebied en natuurgebied. Vanuit de eerder genoemde relatie tussen waargenomen hinder en aanwezig achtergrondgeluid verdient het aanbeveling het verkeer over land zo veel mogelijk te laten samenvallen met het hoofdwegennet. Echter in enkele gevallen is dat in strijd met de beperkingen die liggen op het controlegebied rond vliegveld Deelen (zie bijlage), dat over de A50 richting Arnhem reikt. Hoewel de luchtzijdige kant van de luchtvaart niet onder de invloedssfeer van de Wet op de Ruimtelijke Ordening valt is hier wel degelijk het vraagstuk van ordelijk (afgewogen) gebruik van de schaarse ruimte aan de orde. Dat wil zeggen dat het bij strijdige (gebruiks-) belangen wenselijk is te onderzoeken of nadere afweging niet tot een beter resultaat kan leiden. Optie 8 Ten behoeve van het verkeer overland worden ook voor de langere afstand aanbevolen routes naar en van luchthaven Teuge ontworpen en gepubliceerd. Daarbij wordt zo veel mogelijk uitgegaan van bundeling met het hoofdwegennet. Optie 9 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening verkeersroutes voor de kleine luchtvaart zo te leggen dat zij in principe samenvallen met het hoofdwegennet. Communicatie Communicatie blijkt in vele opzichten een grote rol te spelen. Zowel in de voorlichtende zin naar gebruikers en publiek (o.a. gehinderden), als ook in vaststellende, of ophelderende zin achteraf. Miscommunicatie blijkt een bron van ergernis. Zo is er te vaak misverstand over wat mogelijk of noodzakelijk is, is er onvoldoende verwachtingenmanagement en is er te vaak onenigheid over waar en wanneer er al dan niet formele of vrijwillige regels zijn overtreden. Zo is er een misverstand over zowel de status van de gedragscode voor de recreatieve luchtvaart als de betekenis van de area to be avoided. De gedragscode is een eigen intentie van KNVvL en AOPA en niet een overeenkomst van deze organisaties met de rijksoverheid. De intentie in deze BLEKENBRINK advies 12

143 gedragscode om natuurbeschermingsgebieden, aaneengesloten bebouwing, verzamelingen van mensen en evenementen te vermijden, komt daarmee vrijwel overeen met de status van to be avoided areas., die ook geen wettelijke basis of juridische status heeft. Dat wil echter niet zeggen dat dit voor vliegers een reden is zich niet aan de intenties van de gedragscode of de bedoeling van de area to be avoided te houden. Als we van vliegers op Teuge verwachten dat zij zich houden aan de wenselijke minimale vlieghoogtes, aan- en uitvliegroutes en dat zij de natuurgebieden in de wijde omgeving van Teuge ontzien, dan zal de noodzakelijke informatie vrij toegankelijk moeten zijn en moet de luchthaven bevorderen dat zowel inkomend als uitgaand verkeer daarmee terdege rekening houdt. Bij uitgaand verkeer kan de havendienst vragen een vliegplan te overleggen en bij inkomend verkeer kan de luchthaven de vliegers stimuleren voor aanvang van de vlucht zich te informeren en de gewenste route te bepalen. Voor vliegers die niet bekend zijn met luchthaven Teuge is het zeer de moeite waard de benaderingssituatie en het wenselijk circuitgebruik goed te illustreren met bijv. zowel kaarten als luchtfoto s. Als we van omwonenden willen kunnen verlangen dat zij goed geïnformeerd zijn over het wenselijk gebruik van het luchtruim rond Teuge, dan zal deze informatie ook voor hen goed toegankelijk moeten zijn. Optie 10 Luchthaven Teuge zorgt voor goede openbare beschikbaarheid van alle informatie m.b.t. wenselijke aan- en uitvliegroutes, minimale vlieghoogtes en circuitgebruik. Deze informatie moet voor zowel vliegers als omwonenden goed bereikbaar zijn. Optie 11 De luchthaven stimuleert inkomend verkeer dat onbekend is met de plaatselijke situatie zich voor vertrek goed te informeren over de te volgen routes. Onduidelijkheid of onenigheid over de door een vliegtuig afgelegde route (inclusief de aangehouden hoogte) is een bron van wantrouwen en staat ieder oplossingsgericht denken in de weg. Technisch gezien is deze onduidelijkheid niet nodig. Ieder motorvliegtuig heeft verplicht een transponder aan boord. Op dit moment stelt luchthaven Teuge m.b.v. deze transponder al vast welke vliegtuigen landingsgelden moeten betalen. Vanaf 2020 moet daarmee per individueel motorvliegtuig tijd, plaats en hoogte vast te stellen zijn. Deze gegevens kunnen worden uitgelezen en opgeslagen. Op basis van deze gegevens kunnen vliegers worden aangesproken op ongewenst gedrag. Optie 12 De Provincie leest van alle op luchthaven Teuge vliegende motorvliegtuigen de transpondergegevens uit en legt deze vast. Een nader te bepalen dienst of organisatie vergelijkt deze vluchtgegevens met het wenselijk gebruik van het luchtruim in de omgeving van de luchthaven. De wenselijke minimale vlieghoogtes (opties 1 en 2) liggen boven onbebouwd gebied hoger (minimaal 1500 tot 1000 voet) dan de wettelijk voorgeschreven hoogte (minimaal 500 voet). Bij goede naleving van het wenselijk gedrag zullen er geen overtredingen van de minimale vlieghoogtes plaatsvinden. Toch is het goed om ook een formele stok achter de deur te hebben. In het verleden heeft de KLPD aangegeven niet onwelwillend te staan tegenover een proef op Teuge om de vlieghoogtes te handhaven en sancties op te leggen op basis van de informatie uit een nieuw in te voeren vliegtuigvolgsysteem. Optie 13 Luchthaven Teuge en provincie Gelderland spannen zich in om met de KLPD overeen te komen dat zij op basis van de uitgelezen transpondergegevens bij overtreding van de wettelijke voorschriften tot vervolging over gaan. Omwonenden hebben er begrip voor dat zich omstandigheden kunnen voordoen waaronder gepland of incidenteel wordt afgeweken van het als wenselijk omschreven gebruik van het luchtruim rond Teuge. Gepland bijv. in geval van een manifestatie, incidenteel bijv. in geval van een calamiteit. Ook BLEKENBRINK advies 13

144 hier kan goede communicatie ergernis voorkomen, of wegnemen. In deze gevallen ligt actieve benadering meer voor de hand dan het beschikbaar stellen van informatie. Optie 14 Luchthaven Teuge informeert omwonenden actief bij gepland of incidenteel afwijkend gebruik van het luchtruim rond Teuge. Geluidreductie aan de bron In de directe nabijheid van de luchthaven is warmdraaien en wachten voor take off aan de westelijke kop van de baan een bron van geluidshinder. Aan de oostzijde is daartoe een run-up area met geluidswal aanwezig. Deze ontbreekt aan de westelijke kop van de baan. Een goed ingerichte run-up area stelt bovendien het snellere paravliegtuig in staat wachtende kleinere motorvliegtuigen te passeren, wat op zijn beurt weer leidt tot kortere storende aanwezigheid van dit zwaardere toestel. Optie 15 Luchthaven Teuge legt ook aan de westelijke kop van de baan een run-up area met geluidswal aan. Warmdraaien met instrumentencheck moet niet verward worden met proefdraaien als onderdeel van onderhoud. Proefdraaien geschiedt nabij de onderhoudsplaats, tussen de hangars die de omgeving afschermen voor geluidsoverlast. Vliegtuigen met een afwijkend hoge geluidsproductie dragen bovenmatig bij aan de geluidshinder, zowel op het veld als in de lucht. Op dit moment grijpt het tarievenstelsel van landingsgelden daarop al aan. Het ligt voor de hand om zeer lawaaiige vliegtuigen op termijn uit te faseren. Vergelijk het beleid in sommige grote steden m.b.t. oude dieselauto s. Optie 16 Luchthaven Teuge ontwikkelt een beleid om vliegtuigen met een zeer hoge geluidsproductie op termijn van de luchthaven te weren en zet dit beleid ook om in een uitvoeringsstrategie. In sommige gevallen zal wellicht de geluidsproductie verminderd kunnen worden door een beter dempende uitlaat. Een gecoördineerde aanpak in de vorm van een stimuleringsactie zou daarin een goede rol kunnen spelen. Optie 17 Vliegclub Teuge en de op de luchthaven gevestigde onderhoudsbedrijven nemen het initiatief tot een actie stille uitlaat. Gebruiksruimte en bedrijfstijden Gebruiksruimte De wijziging in de methode van berekening van de geluidsbelasting (van BKl naar Lden) heeft geleid tot een verruiming van de gebruiksruimte voor luchthaven Teuge. Hoewel altijd is gecommuniceerd dat dit een één op één omzetting zou zijn, blijkt in de praktijk dat, door wegvallen van de extra verzwarende vermenigvuldigingsfactor (4x) voor geluidsbelasting in het weekend er in feite een aanmerkelijke verruiming van de gebruiksruimte is ontstaan. Opgemerkt wordt dat voor deze feitelijke verruiming van de gebruiksruimte en dus ook van de geluidsbelasting geen openbare en voor bezwaar en beroep vatbare procedure is gevolgd. Optie 18 Provincie Gelderland neemt in de vaststellingsprocedure voor het luchthavenbesluit de omzetting in de berekeningsmethode van BKl naar Lden alsnog expliciet mee. De provincie neemt in de afweging mee om naast de geluidsruimte ook een maximum aantal vliegbewegingen vast te stellen, het zgn. dubbel slot. BLEKENBRINK advies 14

145 Bedrijfstijden In de weekenden tijdens de zomer, als omwonenden in de wijde omgeving buiten recreëren, wordt geluidshinder het sterkst ervaren. De huidige openingstijden op zaterdag en op zon- en feestdagen houden slechts rekening met een minder vroeg begin van de dag dan op werkdagen. Het resultaat voor recreanten (in tuin en natuur) is dat er in hun vrije dagen altijd gevlogen wordt en dat het nooit stil is. Optie 19 Luchthaven Teuge stelt gedurende de zomerperiode een aantal stille zondagen in, waarop niet met motorvliegtuigen wordt gevlogen. Optie 20 Vanuit haar landzijdige bevoegdheid beperkt de provincie Gelderland de openingstijden in de weekenden tot zaterdags van uur en zondags van uur. Met de ingebruikname van de baanverlichting en de mogelijkheid de openingstijden te verruimen tot 23:00 uur bestaat de mogelijkheid van het toelaten van aan- en uitvliegend verkeer tot 23.:00 uur. Dit leidt tot grote zorg in de nabije omgeving van de luchthaven. Gevreesd wordt dat daarmee de stille zomeravonden tot het verleden gaan behoren. Een beperking tot enkel inkomende vluchten wordt acceptabel geacht. Optie 21 In het luchthavenbesluit wordt vastgelegd dat verruiming van de openingstijden tot 23:00 uur slechts van toepassing is op inkomend verkeer. 5. Profilering luchthaven Teuge Wat voor luchthaven wil Teuge zijn? Voor luchthaven Teuge wordt een ontwikkelingsvisie opgesteld. In het Plan van Aanpak wordt gesproken over een gebalanceerde langere termijn ontwikkeling van vliegveld Teuge en omgeving. In het Plan van Aanpak worden al de volgende speerpunten genoemd: structureel beperken van hinder (voor omwonenden) en verstoring (voor natuurwaarden); bevorderen van duurzaamheid en innovatie (door in de bedrijfsvoering te kiezen voor Clean Techoplossingen, en waar mogelijk een proeftuin te zijn voor vernieuwende luchtvaartontwikkelingen op dit vlak); aanjagen van economie en toerisme in Gelderland, waarbij Teuge een ontmoetingsplaats is voor omwonenden, toeristen en bedrijfsleven. Profileren is onderscheiden, is keuzes maken, is ook aangeven welke ontwikkeling de luchthaven niet als kansrijk ziet. Het is een goed gebruik om daartoe, ter vergelijking, naast het wenselijke profiel één of meer alternatieven te benoemen. In het geval van luchthaven Teuge kan gedacht worden aan een profiel maximale economische groei en een profiel autonome ontwikkeling. Van deze drie profielen kan globaal bekeken worden in welke mate ze kunnen voldoen aan een aantal criteria die relatie hebben met de gebalanceerde langere termijn ontwikkeling van vliegveld Teuge en omgeving: economisch solide, maatschappelijk draagvlak en een consistent stelsel kernkwaliteiten als duurzaam, innovatief en aantrekkelijke gebruikskwaliteit. Profiel wenselijke ontwikkeling Het profiel wenselijke ontwikkeling gaat uit van de meest kansrijke ontwikkelingsrichtingen. Het koppelt een economisch solide bedrijfsvoering aan een zo groot mogelijk maatschappelijk draagvlag en aan aantrekkelijke kwaliteiten voor gebruikers, bedrijven en recreanten. Profiel autonome ontwikkeling Het profiel autonome ontwikkeling heeft de afgelopen jaren aangetoond te balanceren op de grens tussen een sluitende en een negatieve exploitatie. Er is geen ruimte om te investeren in maatregelen die het maatschappelijk draagvlak kunnen vergroten, noch voor investeringen in innovaties en BLEKENBRINK advies 15

146 duurzaamheid. Wel is het vliegveld vanwege zijn schaal en groene uitstraling (omgeving) aantrekkelijk voor gebruikers en bezoekers. Profiel maximale economische groei In het profiel maximale groei wordt de (geluids)gebruiksruimte op de middellange termijn volledig benut. Daarbij wordt in tariefstructuur voor de landingsgelden voornamelijk gestuurd op maximalisatie van de inkomsten. Er wordt niet geïnvesteerd in hinderbeperkende maatregelen. Het maatschappelijk draagvlak is laag en de klachten nemen toe. De luchthaven verliest zijn huidige aantrekkelijkheid van een groen veld met harde baan. Van profiel naar ambitie Luchthaven Teuge ziet het profiel wenselijke ontwikkeling als het meest kansrijke ontwikkelingsprofiel. De luchthaven zou dat uit kunnen dragen door zich met zijn gebruikers achter de volgende ambitie te scharen: Ambitie Luchthaven Teuge wil in Nederland het aantrekkelijkste en relatief stilste veld voor de general aviation zijn, dat kan bogen op een gezonde exploitatie en een groot maatschappelijk draagvlak, waarbij het onderdeel is van een innovatieve omgeving, strevend naar een duurzame bedrijfsvoering. 6. Met ambitie van optie naar aanbeveling In hoofdstuk 4 wordt een 21-tal opties voor hinderbeperking aangegeven, 21 mogelijke aanbevelingen om de ondervonden hinder van luchthaven Teuge te beperken. Deze opties zijn nog niet gewogen op effectiviteit, wenselijkheid en uitvoerbaarheid. Het criterium wenselijkheid hangt nauw samen met wenselijke profiel voor de luchthaven. Het profiel wenselijke ontwikkeling is daarmee voor een belangrijk deel leidend voor de keuze van aanbevelingen. De uit te spreken ambitie straalt ook de gezamenlijke wil uit deze aanbevelingen te omarmen en om te zetten in daden. Hieronder volgen nog eens alle 21 opties. Zij worden elk voorzien van een weging op effectiviteit, proportionaliteit en aansluiting op het wenselijke profiel. Tenslotte wordt nog in een opmerking aangegeven waar het initiatief zou kunnen liggen. BLEKENBRINK advies 16

147 optie effectiviteit proportionaliteit passend bij profiel initiatief 1 Omwille van het grote gunstige maatschappelijk effect wordt aanbevolen boven onbebouwd gebied een minimale vlieghoogte van 1000 voet (300 meter) aan te houden. Effectief omdat de meetbare geluidssterkte afneemt met het kwadraat van de afstand. Weinig moeite, amper kosten, relatief groot effect. Laaghangend fruit Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Luchthaven en zijn gebruikers. 2 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening en met het oog op de kwaliteit van de leefomgeving in Nederland in algemene zin de minimale vlieghoogte boven onbebouwd gebied te verhogen tot 1000 voet. 3 Voor luchthaven Teuge wordt de circuithoogte vastgesteld op 1000 voet (300 meter). 4 Regio Stedendriehoek en provincie Gelderland spannen zich er landelijk voor in het oefengebied voor noodlandingen boven de westelijke IJsseluiterwaarden tussen Zutphen en Deventer te verplaatsen. 5 Onderzoek of en op welke wijze herontwerp van het circuit, aan- en uitvliegroutes en bebakening kan leiden tot vermindering van geluidshinder. Effectief omdat de meetbare geluidssterkte afneemt met het kwadraat van de afstand. Effectief omdat de meetbare geluidssterkte afneemt met het kwadraat van de afstand. Effectief omdat de meetbare geluidssterkte afneemt met het kwadraat van de afstand. Effectief als herontwerp tot stiller circuitgebruik leidt. Lobby van provincie kan effectief zijn in IPO-verband. Resultaat twijfelachtig. Weinig moeite, onderzoekskosten, relatief groot effect. Laaghangend fruit Kost vooral ambtelijke en bestuurlijke inspanning. Amper extra kosten. Onderzoek zeker de moeite waard. Onderzoekskosten onbekend/eenmalig. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Provincie Gelderland neemt hierin het initiatief. Bevoegdheid ligt bij Ministerie van I en M. Bevoegdheid ligt bij Ministerie van I en M. Initiatief luchthaven Teuge i.s.m. provincie Gelderland. Regio Stedendriehoek en provincie Gelderland, zo nodig in IPO- verband Luchthaven Teuge. BLEKENBRINK advies 17

148 6 Vliegers houden zich aan de gedragscode voor de recreatieve luchtvaart (2007, KNVvL en AOPA), zowel in algemene zin als ook specifiek: zij dienen natuurbeschermingsgebieden in principe zo veel mogelijk te vermijden. Hetzelfde geldt m.b.t. verzamelingen van mensen en evenementen. 7 Provincie gelderland zoekt naar mogelijkheden om voor de luchtacrobatiek landelijk geschikte oefengebieden aan te wijzen. 8 Ten behoeve van het verkeer overland worden ook voor de langere afstand aanbevolen routes naar en van luchthaven Teuge ontworpen en gepubliceerd. Daarbij wordt zo veel mogelijk uitgegaan van bundeling met het hoofdwegennet. Effectief voor stiltebeleving in natuurgebieden Effectief omdat het beoefenaren van luchtacrobatiek uitnodigt naar een geschiktere locatie te gaan. Effectief door samenvallen vliegtuiggeluid met geluid wegverkeer. Weinig moeite, groot effect. Kosten zie optie 12 Kost veel inspanning en overleg. Eénmalige inspanning met mogelijkerwijs een groot nuttig effect. Zeer lage slaagkans in overleg met bevoegd gezag Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Groot maatschappelijk draagvlak. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Individuele vliegers. Provincie gelderland i.s.m. IPO. Provincie gelderland 9 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening verkeersroutes voor de kleine luchtvaart zo te leggen dat zij in principe samenvallen met het hoofdwegennet. 10 Luchthaven Teuge zorgt voor goede openbare beschikbaarheid van alle informatie m.b.t. wenselijke aan- en uitvliegroutes, minimale vlieghoogtes en circuitgebruik. Deze informatie moet voor zowel vliegers als omwonenden goed bereikbaar zijn. 11 De luchthaven stimuleert inkomend verkeer dat onbekend is met de plaatselijke situatie zich voor vertrek goed te informeren over de te volgen routes Mogelijk effectief als het lukt resultaat van optie 8 nationaal te verzilveren. Effectief als hulpmiddel voor gedragsverandering. Effectief als hulpmiddel voor gedragsverandering. Eénmalige inspanning, agenderen in bestaand overleg. Eénmalige investering in goed ontsloten informatie, met groot effect op eenduidigheid naar vliegers en omwonenden. Eénmalige inspanning, wel onderhouden. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Zeer belangrijk voor draagvlak. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Provincie Gelderland, zo nodig in IPOverband. Luchthaven Teuge. Luchthaven Teuge. BLEKENBRINK advies 18

149 12 De Provincie leest van alle op luchthaven Teuge vliegende motorvliegtuigen de transpondergegevens uit en legt deze vast. De havendienst (of andere nader te bepalen dienst of organisatie) vergelijkt deze vluchtgegevens met het wenselijk gebruik van het luchtruim in de omgeving van de luchthaven. Effectief als hulpmiddel voor gedragsverandering. Kost éénmalige investering in uitleesapparatuur, maar is van essentieel belang ter voorkoming van discussie. Kosten zijn de moeite waard. Past in profiel. Zeer belangrijk voor draagvlak. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Luchthaven Teuge. 13 Luchthaven Teuge en provincie Gelderland spannen zich in om met de KLPD overeen te komen dat zij op basis van de uitgelezen transpondergegevens bij overtreding van de wettelijke voorschriften tot vervolging overgaan. 14 Luchthaven Teuge informeert omwonenden actief bij gepland of incidenteel afwijkend gebruik van het luchtruim rond Teuge. 15 Luchthaven Teuge legt ook aan de westelijke kop van de baan een run-up area met geluidswal aan. 16 Luchthaven Teuge ontwikkelt een beleid om vliegtuigen met een zeer hoge geluidsproductie op termijn van de luchthaven te weren en zet dit beleid ook om in een uitvoeringsstrategie. 17 Vliegclub Teuge en de op de luchthaven gevestigde onderhoudsbedrijven nemen het initiatief tot een actie stille uitlaat. Zeer effectief in vergelijking met heterdaadjes. Effectief in verwachtingenmanagement. Effectieve bestrijding aan de bron. Effectieve bestrijding aan de bron. Effectieve bestrijding aan de bron. Te automatiseren, weinig extra werk tegenover een gunstig effect. Kleine moeite, veel goodwill. Eénmalige investering. Kan in low budget en met sponsoring. Binnen tarievenstelsel kosten neutraal. Inspanning staat in verhouding tot resultaat. Sponsoring via Clean Tech Regio? Past in profiel. Extra belangrijk voor maatschappelijk draagvlak. Past in profiel. Extra belangrijk voor maatschappelijk draagvlak. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven. Past in profiel. Sluit aan bij ambitie van relatief stilste luchthaven met plusje voor innovatie.. Luchthaven Teuge.i.s.m. provincie Gelderland. Luchthaven Teuge. Luchthaven Teuge. Luchthaven Teuge. Vliegclub i.s.m. onderhoudsbedrijven. BLEKENBRINK advies 19

150 18 a. Provincie Gelderland neemt in de vaststellingsprocedure voor het luchthavenbesluit de omzetting in de berekeningsmethode van BKl naar Lden alsnog expliciet mee. b. De provincie neemt in de afweging mee om naast de geluidsruimte ook een maximum aantal vliegbewegingen vast te stellen, het zgn. dubbel slot. 19 Luchthaven Teuge stelt gedurende de zomerperiode een aantal stille zondagen in, waarop niet met motorvliegtuigen wordt gevlogen. 20 Vanuit haar landzijdige bevoegdheid beperkt de provincie Gelderland de openingstijden in de weekenden tot zaterdags van uur en zondags van uur. 21 In het luchthavenbesluit wordt vastgelegd dat verruiming van de openingstijden tot 23:00 uur slechts van toepassing is op inkomend verkeer. a. Effectief omdat het gevoel van onrecht weggenomen wordt b. Effectief omdat het als compensatie wordt gezien voor oude weegfactor 4 onder BKl, Effectief door periodiek totaal voorkomen geluidshinder. Matig effectief in combinatie met verhoging van vlieghoogten. Weinig effectief omdat gebruik al beperkt is tot 1 vliegbeweging per half uur. a. Kan aparte gerechtelijke procedure voorkomen. b. contraproductief en buitenproportioneel omdat dit geen stimulans is voor beleid naar stillere vliegtuigen. Hoge kosten (inkomstenderving) luchthaven Teuge. Geen draagvlak onder gebruikers. Inkomstenderving luchthaven Teuge. Geen draagvlak onder gebruikers. Te zware maatregel met absolute werking voor een incidenteel gebruik. a. Extra belangrijk voor maatschappelijk draagvlak. b. Strijdig met profiel (solide bedrijfsvoering) en ambitie innovatie en duurzame ontwikkeling. Strijdig met solide bedrijfsvoering. Past bij relatief stilste luchthaven. Strijdig met solide bedrijfsvoering. Past bij relatief stilste luchthaven. Strijdig met solide bedrijfsvoering. Past bij relatief stilste luchthaven. Provincie Gelderland. Initiatief luchthaven Teuge. Provincie Gelderland. Provincie Gelderland. BLEKENBRINK advies 20

151 Alle 21 opties overwegende lijken de opties 18b, 19 en 20 onvoldoende te voldoen aan de criteria om tot aanbeveling te worden verheven. Van optie 21 is dat twijfelachtig gezien de mate van proportionaliteit. Optie 21 wordt in aangepaste vorm als aanbeveling geformuleerd. De afweging leidt tot de volgende aanbevelingen voor hinderbeperkende maatregelen: Aanbevelingen Aanbeveling 1 Omwille van het grote gunstige maatschappelijk effect wordt aanbevolen boven onbebouwd gebied een minimale vlieghoogte van 1000 voet (300 meter) aan te houden. Aanbeveling 2 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening en met het oog op de kwaliteit van de leefomgeving in Nederland in algemene zin de minimale vlieghoogte boven onbebouwd gebied te verhogen tot 1000 voet. Aanbeveling 3 Voor luchthaven Teuge wordt de circuithoogte vastgesteld op 1000 voet (300 meter). Aanbeveling 4 Regio Stedendriehoek en provincie Gelderland spannen zich er landelijk voor in het oefengebied voor noodlandingen boven de westelijke IJsseluiterwaarden tussen Zutphen en Deventer te verplaatsen. Aanbeveling 5 Onderzoek of en op welke wijze herontwerp van het circuit, aan- en uitvliegroutes en bebakening kan leiden tot vermindering van geluidshinder. Aanbeveling 6 Vliegers houden zich aan de gedragscode voor de recreatieve luchtvaart (2007, KNVvL en AOPA), zowel in algemene zin als ook specifiek: zij dienen natuurbeschermingsgebieden in principe zo veel mogelijk te vermijden. Hetzelfde geldt m.b.t. verzamelingen van mensen en evenementen. Aanbeveling 7 Provincie gelderland zoekt naar mogelijkheden om voor de luchtacrobatiek landelijk geschikte oefengebieden aan te wijzen. Aanbeveling 8 Ten behoeve van het verkeer overland worden ook voor de langere afstand aanbevolen routes naar en van luchthaven Teuge ontworpen en gepubliceerd. Daarbij wordt zo veel mogelijk uitgegaan van bundeling met het hoofdwegennet. Aanbeveling 9 De provincie Gelderland besteedt in het te nemen luchthavenbesluit aandacht aan de noodzaak om vanuit een goede ruimtelijke ordening verkeersroutes voor de kleine luchtvaart zo te leggen dat zij in principe samenvallen met het hoofdwegennet. Aanbeveling 10 Luchthaven Teuge zorgt voor goede openbare beschikbaarheid van alle informatie m.b.t. wenselijke aan- en uitvliegroutes, minimale vlieghoogtes en circuitgebruik. Deze informatie moet voor zowel vliegers als omwonenden goed bereikbaar zijn. Aanbeveling 11 De luchthaven stimuleert inkomend verkeer dat onbekend is met de plaatselijke situatie zich voor vertrek goed te informeren over de te volgen routes BLEKENBRINK advies 21

152 Aanbeveling 12 De Provincie leest van alle op luchthaven Teuge vliegende motorvliegtuigen de transpondergegevens uit en legt deze vast. De havendienst (of andere nader te bepalen dienst of organisatie) vergelijkt deze vluchtgegevens met het wenselijk gebruik van het luchtruim in de omgeving van de luchthaven. Aanbeveling 13 Luchthaven Teuge en provincie Gelderland spannen zich in om met de KLPD overeen te komen dat zij op basis van de uitgelezen transpondergegevens bij overtreding van de wettelijke voorschriften tot vervolging overgaan. Aanbeveling 14 Luchthaven Teuge informeert omwonenden actief bij gepland of incidenteel afwijkend gebruik van het luchtruim rond Teuge. Aanbeveling 15 Luchthaven Teuge legt ook aan de westelijke kop van de baan een run-up area met geluidswal aan. Aanbeveling 16 Luchthaven Teuge ontwikkelt een beleid om vliegtuigen met een zeer hoge geluidsproductie op termijn van de luchthaven te weren en zet dit beleid ook om in een uitvoeringsstrategie. Aanbeveling 17 Vliegclub Teuge en de op de luchthaven gevestigde onderhoudsbedrijven nemen het initiatief tot een actie stille uitlaat. Aanbeveling 18 Provincie Gelderland neemt in de vaststellingsprocedure voor het luchthavenbesluit de omzetting in de berekeningsmethode van BKl naar Lden alsnog expliciet mee. Aanbeveling 19 In het luchthavenbesluit wordt vastgelegd dat verruiming van de openingstijden tot 23:00 uur in algemene zin slechts van toepassing is op inkomend verkeer en bij uitzondering op uitgaand verkeer. 7. Goede bedoelingen in uitvoering Van besluitvorming naar uitvoering De aanbevelingen verschillen sterk in de wijze waarop en het tempo waarin zij uitgevoerd zouden kunnen worden. Waar de éne aanbeveling slechts een informatieve aanpassing op de website van luchthaven Teuge vraagt, moet voor de andere aanbeveling een langdurig overlegcircuit worden doorlopen op bestuurlijk en rijks niveau. Bij de besluitvorming gaat het er om richting te kiezen en processen ter uitvoering in gang te zetten. Vrijwillig maar niet vrijblijvend De aanbevelingen die betrekking hebben op minimale vlieghoogten, te volgen routes en gebieden waarvan het wenselijk is die te ontzien, hebben uiteindelijk allemaal te maken met het gedrag van individuele vliegers. Bovendien vragen de meeste van die aanbevelingen meer dan wat wettelijk is verankerd. In de interviews onder gehinderden is regelmatig naar voren gekomen dat de wettelijke basis en dus de grondslag voor handhavend optreden tegen in dit kader als ongewenst ervaren vlieggedrag ontbreekt. Dat betekent dat er een beroep gedaan moet worden op de vrijwillige medewerking van de vliegers op luchthaven Teuge. Gehinderden ervaren dat als een te zwakke basis. Luchthaven Teuge en zijn gebruikers hebben echter een welbegrepen eigenbelang bij een groot maatschappelijk draagvlak voor het gebruik van de luchthaven. Het gaat er hier om een licence to produce te verwerven en te onderhouden. Dat is niet vrijblijvend. Doe je dat niet goed, dan is het BLEKENBRINK advies 22

153 resultaat een slecht maatschappelijk draagvlak en blijvende stroom van klachten, in strijd met de ambitie van de luchthaven en zijn gebruikers. De uitdaging is de ambitie van de gemeenschap Luchthaven Teuge en zijn gebruikers over te brengen op de individuele gebruikers. Implementatie wenselijk gebruiksgedrag Een goed vertrekpunt voor de ontwikkeling van het gewenste gebruiksgedrag rond luchthaven Teuge is de gedragscode voor de Recreatieve Kleine Luchtvaart Verantwoord vliegen, van de KNVvL en de AOPA. Voor de situatie rond Teuge zou deze gedragscode in lijn met de aanbevelingen aangevuld moeten worden met de gewenste minimale vlieghoogten, te volgen routes en de gebieden waarvan het wenselijk is die te ontzien. Als daarmee de basis voor maatschappelijk verantwoord vliegen rond Teuge gelegd is dienen zich de volgende processtappen aan: Informeren Luchthaven Teuge informeert via de website de vliegers. Publiceert daar de gedragscode Verantwoord vliegen inclusief de aanvulling m.b.t. Teuge. Geeft ook aan dat vliegers door op Teuge te vliegen aangeven kennis te hebben genomen van deze informatie. Monitoren Van alle op luchthaven Teuge vliegende motorvliegtuigen worden de transpondergegevens uitgelezen. Deze worden geanalyseerd op afwijkingen van het gewenste vlieggedrag. Terugkoppelen Waar de uitgelezen vluchtgegevens afwijken van het gewenste vlieggedrag wordt de betreffende vlieger door de havendienst daarop aangesproken. Openbaar maken Op of via de website van luchthaven Teuge is per maand te zien hoeveel (absoluut en in %) afwijkingen van het gewenste vlieggedrag er zijn geconstateerd, ingedeeld naar de aard van de voorschriften. Belonen en straffen De beoordeling van het vlieggedrag wordt in het openbaar getoond in de vorm van vlaggen in de kleuren van het stoplicht. Vliegers die zich aan de gedragscode houden worden daarvoor beloond met een groene vlag, vliegers die dat niet doen (incidenteel of veelvuldig) worden daarvoor gestraft met een gele respectievelijk rode vlag. Dit wordt per jaar op of via de website van luchthaven Teuge bekend gemaakt. Vrijwillig of verplicht? Al eerder is gesteld dat verschillende aanbevelingen betrekking hebben op vlieggedrag dat niet wettelijk verankerd is. Handhaving door de KLPD is in die gevallen dus niet aan de orde. Gehinderden vinden dat een zwakke basis voor verbetering. Geef de luchthaven instrumenten om goed gedrag af te kunnen dwingen is een geluid dat in de interviews onder gehinderden meerdere keren naar voren kwam. De vraag is of dat echt nodig is. Evenzo is het de vraag of het veel toevoegt. Ook met handhavingsmaatregelen zal blijken dat 100% wenselijk gedrag niet gehaald zal worden. Zou 85% niet al een mooi resultaat zijn? Ook hier geldt weer het criterium proportionaliteit: Hoeveel extra kosten en moeite is het waard om de laatste 15% resultaat te behalen? Een verplicht model Toch is het goed om een mogelijkheid van handhaving van vrijwillige toepassing van de gedragscode voor Teuge onder ogen te zien. De luchthaven heeft in feite één middel om daarin te sturen en dat is het tarievenstelsel voor landingsgelden. In geval dat vrijwillige hantering van de gedragscode tot onvoldoende resultaat leidt is het in principe mogelijk in de tarieven te differentiëren tussen de goeden en de kwaden. Een mogelijkheid daartoe is dat vliegers op Teuge toetreden tot een vereniging van gebruikers van luchthaven Teuge. Voorwaarde voor lidmaatschap is dat de leden de gedragscode onderschrijven en naleven. Leden die de gedragscode niet naleven, hetgeen zal blijken uit de monitoring, worden (al dan niet tijdelijk of voor een jaar) geroyeerd. Voor de leden van deze vereniging rekent de luchthaven de bestaande tarieven. Voor niet-leden worden de tarieven aanmerkelijk verhoogd. Vliegers van buiten die op Teuge vliegen kunnen zich voor aankomst als lid aanmelden onder onderschrijving van de gedragscode voor luchthaven Teuge. BLEKENBRINK advies 23

154 Borging van nieuw beleid De implementatie van die aanbevelingen die voor rekening van de luchthaven en zijn gebruikers komen, de mate waarin de vliegers de gedragscode voor Teuge hanteren en de mate waarin de luchthaven daartoe zijn communicatie voert, is geen éénmalige activiteit. Het gaat er immers om de licence to produce te verwerven en te onderhouden. Zowel om de verantwoordelijke partijen scherp te houden als ook om omwonenden daarbij te betrekken verdient het aanbeveling de Commissie Regionaal Overleg Teuge (CRO) hierop te laten toezien. Dit leidt tot een aanvullende aanbeveling: Aanbeveling 20 Jaarlijks evalueert de CRO Teuge de mate waarin de vliegers de gedragscode voor Teuge hanteren en de wijze waarop de luchthaven daarover zijn communicatie voert. De CRO betrekt bij deze evaluatie de aanbevelingen uit deze rapportage alsmede de wijze waarop de implementatie wordt uitgevoerd. Bronnen Kort verslag gesprek gehinderden met piloten en hun organisaties, , Platform Vlieghinder Teuge Concept-verslag van overleg tussen omwonenden en gebruikers van luchthaven Teuge, op 28 januari 2014, GJ van Eijk Inventarisatie General Aviation Nederland, Platform Nederlandse Luchtvaart, Lelystad, 2008 Verantwoord Vliegen, Gedragscode voor de Recreatieve Kleine Luchtvaart, KNVvL en AOPA, 2007 In het totaal 12 interviews met in het totaal 22 personen, februari-mei 2015 Dennis Vianen, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, schriftelijke mededeling m.b.t. area tob e avoided, juli VAC.pdf (Deventer/Teuge visual approach chart) (control zone Deelen) BLEKENBRINK advies 24

155 Bijlagen Circuit Teuge BLEKENBRINK advies 25