SYMPOSIUM Kennis in interactie: Focus op taalgebruik Korte samenvattingen van de PLENAIRE LEZINGEN

Transcriptie

1 SYMPOSIUM Kennis in interactie: Focus op taalgebruik Korte samenvattingen van de PLENAIRE LEZINGEN Wat is het doel van ons onderwijs? Claire Boonstra (Operation Education, Bussum) Voordat we het 'wat' en het 'hoe' van ons onderwijs kunnen invullen moeten we eerst helderheid hebben over het 'waarom' en het 'waartoe'. Ik neem jullie mee naar de fundamenten van ons onderwijssysteem en daagt jullie uit steeds te bevragen waarom we de dingen zo doen zoals we ze doen - inclusief de focus op taalgebruik. De taal is gans het vak. Over het belang van taalgebruik voor leren in de 21e eeuw. Kees de Glopper (Rijksuniversiteit Groningen) Zonder taal geen vak, zonder taal geen leren, althans niet van 21 e -eeuwse vaardigheden. Dat is de strekking van mijn lezing. De titel ervan wijst niet vooruit naar 2032 of een verdere horizon, maar terug naar In dat jaar werd in Gent het genootschap De tael is gansch het volk opgericht. De naam van dit gezelschap was een leus, het motto van de strijd van de Vlaamse beweging voor de emancipatie van de volkstaal. Emancipatie van het volk door emancipatie van de taal, daar draaide het in het toentertijd Franstalige België om. Hier en nu, in het onderwijs in de 21 e eeuw, speelt taal nog steeds een sleutelrol. Vakken en vakoverstijgende leerdomeinen bestaan immers in taal en in tekst. En daarom vormt taalgebruik het paspoort: het instrument dat leerlingen in staat stelt tot leren en hen toegang geeft tot de cultuur van de school en van onze moderne kennissamenleving. Scholen die hun leerlingen vaardig, aardig en waardig willen maken, doen er daarom goed aan taalgebruik centraal te stellen. Op wat daar voor nodig is, zal ik ingaan. Leren in gesprekken tussen kinderen: wat we nu wel en nog niet weten. Jan Berenst (NHL Hogeschool Leeuwarden) Dat gesprekken die kinderen met elkaar voeren, leerzaam kunnen zijn, is bij velen wel bekend. Het begrip samenwerkend leren is dan ook al meer dan 30 jaar ingeburgerd in het onderwijs. In de oudere literatuur hierover vind je dat het een effectieve werkvorm is, als de kinderen in het gespreksgroepje onderling van elkaar afhankelijk zijn, dus als ieder specifieke kennis bezit die nodig is om een taak te volbrengen. Dat vereist natuurlijk bijzondere opdrachtformuleringen en veelal ook expliciete taakverdelingen. Die gesprekken hebben daardoor vaak het karakter van een rollenspel. In recentere literatuur over samen werken aan problemen in kleine groepen, wordt echter uitgegaan van natuurlijke situaties en is ook de manier waarop die gesprekken gevoerd worden, punt van aandacht. Zo is er in de UK door onderzoekers als Barnes, Mercer en Littleton duidelijk gemaakt dat er een vorm van exploratief taalgebruik nodig is, wil dat samen werken door samen te praten in cognitief opzicht nuttig zijn voor de kinderen. In de afgelopen 4 jaar hebben we samen met leerkrachten op dat idee van Barnes c.s. verder gewerkt om te achterhalen wat de kenmerken van gesprekken tussen kinderen zijn, die tot het ontwikkelen van nieuwe kennis leiden en hoe de kinderen daarbij tevens hun taalvaardigheden op een hoger plan kunnen brengen. Daarbij speelt natuurlijk ook de vraag: hoe bewerkstellig je als leerkracht dat er dergelijke leerzame gesprekken gevoerd worden? In deze lezing zal ik typeren wat we op basis van dit onderzoek inmiddels weten over leerzame gesprekken en hoe leerkrachten die kunnen stimuleren. Tenslotte zal ik laten zien hoe onze bevindingen ook zicht geven op het concretiseren van onderwijs dat gericht is op de 21 st century skills.

2 Korte samenvattingen van de WORKSHOPS Interactie en geschiedenisdidactiek. Leerlingen uitdagen tot taaldenkgesprekken bij geschiedenis en andere zaakvakken Resi Damhuis en Eefje van der Zalm (Taaldenkgesprekken.nu; Marnixacademie Utrecht) Hoe zouden ze vroeger die piramides gebouwd hebben, zonder machines? Onderduikers opnemen is eigenlijk zelfmoord! Waarom zou jij als kind meegaan op zo n kruistocht? Dat zijn krachtige kwesties waarmee je leerlingen in de midden- en bovenbouw van de basisschool actief betrokken krijgt bij geschiedenisonderwijs. Krachtige kwesties vormen het hart van taaldenkgesprekken: gesprekken waarin kinderen actief meedoen, meedenken en meepraten. In zulke gesprekken vormen leerlingen kennis en begrip van historische ontwikkelingen, waarmee ze gebeurtenissen van toen kunnen relateren aan heden en toekomst. Zo worden belangrijke doelen van geschiedenisonderwijs bereikt. Tegelijkertijd ontwikkelen kinderen in die gesprekken hun taalvaardigheid en hun denkvaardigheid: daarom noemen we ze taaldenkgesprekken. Hoe werkt zo n krachtige kwestie in een taaldenkgesprek? Hoe doe je dat in je eigen praktijk? In de workshop wordt duidelijk hoe taaldenkgesprekken eruit zien en wat je als leerkracht kunt doen om ze te realiseren. Aan de hand van videovoorbeelden uit geschiedenislessen krijg je greep op de belangrijkste kenmerken. We laten zien waarom ze belangrijk zijn voor actief leren in geschiedenisonderwijs, en ook in andere zaakvakken. Na deze workshop kun je zelf gaan experimenteren met taaldenkgesprekken in je groep: bijvoorbeeld bij het onderwerp Slavenhandel in je geschiedenismethode, bij het windmolenproject in wetenschap en technologie, of bij het thema Trekvogels in je biologieonderwijs. Kennis van interactie: analyseer je eigen lessen Myrte Gosen & Tom Koole (Rijksuniversiteit Groningen) Conversatie-analyse is een veelgebruikte methodologie als het gaat om het bestuderen van onderwijsinteracties. Deze datagestuurde methode wordt door onderzoekers gebruikt om op een systematische manier te beschrijven wat leerkrachten en leerlingen doen in interactie en hoe ze dit doen. Deze technische manier van analyseren levert inzichten op die verder reiken dan het inhoudelijk bekijken van video-opnames en het labellen of beoordelen van de interactie. Zo wordt bijvoorbeeld groepswerk niet gekarakteriseerd als type talk volgens de categorieën van Mercer en collega s, maar wordt onder andere technisch beschreven hoe leerlingen reageren op elkaars voorstellen om vervolgens te beoordelen of dit bijdraagt aan een constructief groepsgesprek. Tijdens deze workshop willen we deelnemers laten kennismaken met deze technische methode van analyseren met als doel op een meer gegronde manier tot een oordeel over videobeelden te komen. We zullen centraal stellen hoe een technische analyse je in staat stelt om een oordeel te vormen over de (on)wenselijkheid van bepaalde vormen van interactie. Op die manier kan de analyse van videobeelden een betere rol spelen bij het in beeld brengen van waardevolle manieren om kinderen te begeleiden in het onderzoekend en ontdekkend leren.

3 Kennisconstructie door gezamenlijk schrijven Anke Herder (NHL Hogeschool/ Rijkuniversiteit Groningen) Samen schrijven binnen onderzoekend leren biedt een schat aan mogelijkheden om schrijfvaardigheid én gezamenlijke kennisconstructie te stimuleren. In de projecten voor onderzoekend leren van het Lectoraat Taalgebruik & Leren werken leerlingen in kleine groepjes aan hun eigen onderzoek. Schrijven blijkt dan op allerlei manieren een rol te spelen, bijvoorbeeld aantekeningen maken, een brief schrijven of bijschriften formuleren voor een poster. In de interactie die ontstaat rond zo n schrijfactiviteit gebruiken leerlingen relevante begrippen, redeneren ze samen over de inhoud en bouwen ze voort op elkaars ideeën. Tijdens deze workshop zoomen we aan de hand van teksten en videofragmenten in op de rijkdom van het samen schrijven. Ruim baan voor argumenteren in de kleuterklas Frans Hiddink (NHL Hogeschool/ Rijksuniversiteit Groningen) In deze workshop, zal je onder de indruk raken van de manier waarop jonge kinderen problemen oplossen wanneer zij samenwerken. Kleuters kunnen al op hele complexe wijzen samen overleggen, waarin ze argumenteren, redeneren, conclusies trekken, samenvatten etc. In deze workshop analyseren we samen de momenten waarop kleuters niet en juist wel complexer problemen bespreken. Zo wordt inzichtelijk hoe je zulk overleg kunt stimuleren in de kleuterklas, zodat het zowel de taal- als de denkontwikkeling van jonge kinderen bevordert. Ook kijken we hoe problemen tot stand komen, wanneer de leerkracht aansluit bij het samenwerkende groepje. De rol van de leerkracht als kinderen samenwerken, blijft een groot vraagstuk. Hoe problemen worden geïnitieerd blijkt grote invloed te hebben op het vervolg van dat begeleidingsgesprek, waarin leerlingen meer of minder ruimte hebben om zelf hun probleem op te lossen. Met behulp van concrete voorbeelden zullen we de variatie in deze gesprekken naar voren laten komen. Dit geeft dan ook inzicht in de leerkrachtstrategieën die het taal- en denken van kleuters in zulke begeleidingsgesprekken bevorderen. In deze workshop maken we onder andere gebruik van video-opnames van kleuters, die in een reële klassensituatie overleggen met elkaar en met de leerkracht rondom Verhalend Ontwerpen. Deze opnames komen uit het onderzoeksproject dat met dit symposium wordt afgerond. Door naar de bovenstaande concrete situaties te kijken, leer je (potentieel) complexe gesprekken beter herkennen in de dagelijkse praktijk en doe je tegelijkertijd ideeën op hoe je het argumenteren van kinderen kunt stimuleren in je kleuterklas. Redeneren over drijven en zinken in groep 7 Stefanie Korenberg, Martine Gijsel, Jantien Smit (Hogeschool Saxion Deventer, Kenniscentrum Onderwijsinnovatie) & Kees de Glopper (Rijksuniversiteit Groningen) Hoe ontwikkelen de redeneringen van taalzwakke (NT2-)basisschoolleerlingen zich tijdens een taalgerichte lessenserie over drijven en zinken? Deze vraag staat centraal in onze workshop. We ontwierpen een lessenserie van 6 lessen over drijven en zinken voor groep 7. In deze lessen stond enerzijds het denken en redeneren over het fenomeen drijven en zinken centraal. Anderzijds richtte de leerkracht zich tijdens de lessen op de taal die nodig is om over dit fenomeen te kunnen redeneren. Door middel van een schriftelijke voor- en natoets en interviewdata van 3 casestudieleerlingen is informatie verzameld over zowel de conceptuele ontwikkeling als de talige ontwikkeling van leerlingen.

4 In deze interactieve workshop zullen we de interviewdata van een van de casestudies gezamenlijk bespreken. Eerst lichten we de rol van mondelinge taal bij Wetenschap en Techniek toe. Vervolgens schetsen we het theoretisch kader en de opzet van ons onderzoek. We laten een transcript zien van de interacties tussen de interviewer en de leerling en bekijken samen met u wat opvalt in de talige ontwikkeling van de leerling. Tot slot krijgt u handreikingen voor het ontwerpen van een taalgerichte W&T-les. Dialogisch lezen, daar leer je van! Maaike Pulles (NHL Hogeschool/ Rijksuniversiteit Groningen) In projecten waarin kinderen onderzoekend leren, zijn teksten een belangrijke bron van informatie om antwoord te vinden om op onderzoeksvragen; kinderen halen informatie uit boeken, tijdschriften en natuurlijk van internet. Wanneer kinderen in groepjes samenwerken, zijn ook die teksten en de informatie uit de teksten onderwerp van gesprekken tussen kinderen. We spreken dan van dialogisch lezen. Er wordt bijvoorbeeld gepraat over welke tekst bruikbaar is, over hoe de tekst gelezen wordt en over de informatie die de kinderen in de tekst lezen en hoe ze die informatie kunnen gebruiken voor hun onderzoek. Ook het lezen zelf is vaak een onderdeel van de gesprekken, en daarmee speelt de tekst zelf ook een belangrijke rol in de interactie en draagt bij aan gezamenlijke kennisconstructie. In de workshop gaan we aan de hand van enkele filmfragmenten uit de projecten voor onderzoekend leren van het Lectoraat Taalgebruik & Leren kijken naar wat dialogisch lezen is en bespreken we waarom dit type gesprek zo leerzaam is. Effectief organiseren van samenwerkend leren Anje Ros (Fontys Hogeschool Kind en Educatie Tilburg; lectoraat Leren en Innoveren) Als een leraar leerlingen in groepjes aan een taak laat werken, betekent dit niet altijd dat leerlingen echt van elkaar leren. Uit opnames van de gesprekken van groepjes leerlingen, blijkt dat ze vaak niet veel verder komen dan het verdelen van taken. In deze workshop ga ik in op de vraag hoe je als leraar het samenwerkend leren zo kan organiseren dat leerlingen goed leren samenwerken en tevens van elkaar leren. Hierbij komen zaken aan de orde zoals het oefenen van samenwerkingsvaardigheden, het belang van een duidelijk doel en een duidelijke opdracht, het geven van feedback op samenwerkingsvaardigheden. Daarnaast ga ik met de deelnemers in gesprek over het stimuleren van een goede dialoog tussen leerlingen, zodat de leerlingen samen kennis ontwikkelen. Tot slot komt de rol van de leraar tijdens het samenwerkend leren aan de orde. Deelnemende leraren kunnen daarbij ervaringen uit eigen praktijk in brengen. De rol van klassikale interactie voor het leren Albert Walsweer (NHL Hogeschool, Leeuwarden) De kwaliteit van interactie in de klas is bepalend voor de kwaliteit van het leren. In een (promotie)onderzoek (Ruimte voor Leren, 2015) is vastgesteld dat leerkrachten en leerlingen tijdens klassikale interactie op vier verschillende manieren hun gesprekken kunnen organiseren, namelijk in een (1) monologisch participatiekader, (2) een beperkt interactief participatiekader, (3) een dialogisch participatiekader en (4) een discussiekader. Ieder type gesprek, of participatiekader, heeft zijn eigen karakteristieke kenmerken en (dus) ook zijn eigen specifieke functie in het proces van kennisconstructie.

5 Tijdens het symposium Kennis in interactie: Focus op taalgebruik zullen de deelnemers op actieve wijze kennis maken met de vier participatiekaders en zal gezamenlijk gediscussieerd worden over de rol van die kaders voor het leren. Hierbij zal de link worden gelegd tussen de verschillende participatiekaders en een aantal bekende leertheorieën. Tenslotte wordt ingegaan op de mogelijkheden om leerkrachten (en hun leerlingen) te ondersteunen bij het maken van de switch van het voeren van traditionele/instructieve gesprekken naar moderne/dialogische gesprekken. Uitdagen tot gesprek: een praktische aanpak om jonge kinderen uit te dagen Eefje van der Zalm en Resi Damhuis (Marnixacademie Utrecht/ Taaldenkgesprekken.nu) Met de meeste kinderen in je groep kun je mooie gesprekjes voeren. Maar niet met allemaal. In de voor- en vroegschoolse educatie (VVE) werken professionals met jonge laagtaalvaardige kinderen (2-6 jaar). Sommige kinderen zeggen nog weinig. Hoe kun je hen uitdagen tot gesprek? Juist de kinderen die in het Nederlands nog heel weinig taalvaardigheid hebben, kunnen met hulp van de professionals stappen maken in hun taalontwikkeling. Op voorwaarde dat ze betrokken worden in goede interactie. Maar wat is goede interactie? Dat laten we in deze workshop zien met voorbeelden uit de praktijk. Er is samen met leerkrachten en pedagogisch medewerkers een aanpak ontwikkeld om juist deze kinderen uit te dagen tot gesprek.