Handboek. Schapenhouderij

Transcriptie

1 Handboek Schapenhouderij

2 Colofon Uitgever Praktijkonderzoek Veehouderij Postbus 2176, 8203 AD Lelystad Telefoon Fax Internet Redactie en fotografie Praktijkonderzoek Veehouderij Praktijkonderzoek Veehouderij Het is verboden zonder schriftelijke toestemming van de uitgever deze uitgave of delen van deze uitgave te kopiëren, te vermenigvuldigen, digitaal om te zetten of op een andere wijze beschikbaar te stellen. Aansprakelijkheid Het Praktijkonderzoek Veehouderij aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen Bestellen ISSN Eerste druk 2001/oplage 1000 Prijs 42,50 Losse nummers zijn schriftelijk, telefonisch, per of via de website te bestellen bij de uitgever.

3 Handboek Schapenhouderij Januari 2002

4 Voorwoord Voor u ligt het Handboek Schapenhouderij van het Praktijkonderzoek Veehouderij. Het handboek is voortgekomen uit een initiatief van de vakgroep LTO Schapen- en geitenhouderij, deels gefinancierd door het Centraal Bureau Slachtveediensten (CBS). De aanleiding tot het produceren van een handboek is het beperkte kennisnetwerk van de sector schapenhouderij. De kennis komt daardoor fragmentarisch of amper beschikbaar. Bovendien zijn de bestaande boekwerken inmiddels al een aantal jaren oud. Tot 1996 werd in het Handboek voor de Rundveehouderij in beperkte mate aandacht geschonken aan de schapenhouderij. Dit handboek is inmiddels vervangen door het Handboek Melkveehouderij, waarin de schapenhouderij zeer beperkt aan de orde komt. Maar ook schapenhouders hebben blijvend behoefte aan inzicht in de beschikbare en actuele kennis. Er zijn dus redenen genoeg om voor de schapenhouderij een eigen handboek in het leven te roepen. Naast de schapenhouders heeft ook het landbouwonderwijs behoefte aan recente kennis. Afgeleide doelgroepen zijn bedrijfsleven, voorlichting en beleidsinstanties. De informatie in het handboek is een synthese van wetenschappelijk en praktisch onderzoek, de praktijk en literatuur. De nadruk ligt op de praktische toepassing, hier en daar aangevuld met achtergrondinformatie. Het merendeel van het handboek is geschreven door medewerkers van het PV. Daarnaast hebben Sjraar van Beek (Landschapsbeheer De Wassum) het hoofdstuk Natuurtechnisch begrazingsbeheer en Thea Huisman van Dienstencentrum Schapen en Geitenhouderij (DSG) het hoofdstuk Veeverbetering geschreven. We zijn naar mijn beleving erin geslaagd een breed scala aan onderwerpen voor u in dit handboek te behandelen, wat geresulteerd heeft in een goed naslagwerk. Mocht u vragen of opmerkingen hebben dan horen we dit graag. Deze eerste druk wordt hopelijk gevolgd door nieuwe uitgaven waarin zonodig verbeteringen worden doorgevoerd. Graag wil ik iedereen bedanken die een bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van het handboek. In het bijzonder de referenten die tijd hebben willen vrijmaken om teksten van de auteurs kritisch onder de loep te nemen. Jetta Heeres-van der Tol Projectmanager Vleesvee, Schapen en Geiten

5 Inhoudsopgave Voorwoord 1 Inleiding Productie, afzet en consumptie Marktsituaties Economische bedrijfsresultaten Grasland Bodem en waterhuishouding Bemesting grasland en grondonderzoek Beweiding Beweidingssystemen Maaien Graslandverzorging Graslandverbetering Voederwinning en bewaring Ruwvoer Winnen en inkuilen Opslag hooi Uithalen en voeren Huisvesting Staltypen Stalinrichting Voer- en mestopslag Huisvestingskosten Bedrijfsmanagement Bedrijfsomvang Bedrijfseconomische kengetallen Opbrengsten Toegerekende kosten Niet-toegerekende kosten Netto-bedrijfsresultaat

6 5.3 Technische en economische kengetallen Arbeidsbehoefte Regelgeving Milieuvergunning Identificatie en registratie Destructiewet Landbouwhuisdieren Besluit dierenvervoer Ingrepenbesluit Ooipremie Subsidieregeling zeldzame landbouwhuisdieren Sociale voorzieningen en verzekeringen Veeverbetering Typische Nederlandse schapenrassen Vleeslammoederdieren Vleeslamvaderdieren Buitenlandse rassen hobbymatig gehouden in Nederland Fokprogramma Fokmethoden Fokdoel Exterieurbeoordeling en erfelijke gebreken Fokregistratie Voortplanting en vruchrbaarheid Voeding en voedermiddelen Voeding ooien Voeding rond het dekken Voeding tijdens de dracht Voeding tijdens de zoogperiode Voeding jonge fokooien Voeding lammeren Biestperiode Opfoklammeren Vleeslammeren Intensieve mestsystemen Voeding fokrammen Voeding melkschapen Voedermiddelen

7 8 Gezondheidszorg Checklist en attentiekalender Bedrijfsisolatie Diagnosestelling Diergeneesmiddelen Diergeneesmiddelenwet Logboek Verantwoord gebruik diergeneesmiddelen Lammen Geboorte Diarree Verstoten en overwennen Lijfbieden Abortus Voedingsstoornissen Vergiftigingen Klauwen Bacteriën en virussen Inwendige parasieten Uitwendige parasieten Georganiseerde ziektebestrijding Productiesystemen Afzet vleesschapen Gangbare schapenhouderij Jaarrondproductie Natuurtechnisch begrazingsbeheer Landschapstypes en schapen Methodes van aanpak Verhouding terreineigenaar-schapenhouder Schapenhouderij ten dienste van de natuur Voeding en gezondheid in de natuur Begrazingsplanning Bedrijfseconomische opzet Dijkbeheer Waterschappen Vergoedingen Kwaliteitsbeoordeling

8 11.4 Zorgvuldig beheer Biologische schapenhouderij Huisvesting Voeding Teelt voedergewassen Bemesting Gezondheidszorg Omschakeling Melkschapenhouderij Productiesysteem Melkproductie Melkwinning en melkverwerking Producten en afzet Wet- en regelgeving Wolproductie Scheren Wolopbrengsten Bijlagen Bijlage 1: Formulier ruwvoeronderzoek Adressenlijst

9 1 Inleiding 1

10 Inleiding De schapenhouderij in Nederland is de afgelopen decennia steeds aan verandering onderhevig geweest. Dit hangt uiteraard samen met de steeds veranderende omgeving. Wat blijft is dat de schapenhouderij door de geringe economische betekenis tot de kleine takken wordt gerekend. Qua omvang is de schapenhouderij in de 80-er en begin 90-er jaren duidelijk in betekenis toegenomen en daarmee een belangrijke tweede tak geworden; deze ontwikkeling is echter op zijn retour. Ontwikkeling schapenstapel De schapensector is sinds de introductie van de ooipremie (1980) en de invoering van de superheffing (1984) in omvang toegenomen. In 1984 bedroeg het totaal aantal schapen bij de landbouwtelling ruim , gehouden op maar liefst bedrijven. Daarna is het aantal schapen en schapenbedrijven fors uitgebreid tot ruim schapen en bedrijven. De uitbreiding vond met name plaats op bedrijven die al schapen hadden. De gemiddelde bedrijfsgrootte nam van 1984 naar 1992 toe van 39 naar 77 schapen. Na 1992 is de schapenstapel weer geleidelijk gekrompen tot ruim 1,3 miljoen in 2000 (zie figuur 1.1), waarvan ruim ooien. Figuur 1.1 Ontwikkeling van de schapenstapel over de jaren schapen ooien

11 Oorzaken voor deze krimp zijn de achterblijvende rentabiliteit en het mestbeleid. De mestwetgeving heeft ertoe bijgedragen dat de intensievere (melk)veebedrijven hun schapen afstoten. In 1993 is door het LEI en het voormalige IKC-Veehouderij berekend dat afhankelijk van het te voeren milieubeleid de Nederlandse schapenhouderij rekening moet houden met een inkrimping tot á ooien in het jaar Positief is het recente resultaat van lang overleg tussen overheid en LTO-Nederland over de invulling van de nieuwe mestwet voor schapen. Over enkele jaren tellen schapen niet meer mee in de aanvoernormen en de mestafzetcontracten. Was dit wel het geval geweest dan zou op de melkveebedrijven circa een derde van de schapenstapel verdwijnen. Wel blijven de schapen in Minas; voor de meer extensieve melkvee-, schapen- en akkerbouwbedrijven is dit geen probleem. Deze uitkomst is een steun in de rug voor de sector waarmee ze hopelijk voor een verdere drastische inkrimping van de schapenstapel bespaard blijft. Het aantal schapenbedrijven en de verdeling van de schapenstapel over Nederland in de landbouwtelling is weergegeven in tabel 1.1. Tabel 1.1 Aantal schapen en bedrijven met schapen verdeeld over Nederland in 2000 Aantal Aantal bedrijven schapen totaal > 150 schapen/bedrijf aantal % Nederland Groningen Friesland ,8 Drenthe ,5 Overijssel Flevoland ,9 Gelderland ,3 Utrecht ,1 Noord-Holland ,7 Zuid-Holland ,2 Zeeland ,7 Noord-Brabant ,5 Limburg ,4 De meeste schapen komen voor in de provincies Friesland, Gelderland en Noord- en Zuid- Holland. In 2000 waren er in totaal bedrijven met meer dan 150 schapen. Dit is bijna 12% van het totaal aantal schapenbedrijven. De grotere bedrijven komen relatief vrij veel voor in het noorden en in Zeeland. 3

12 Bijna 48% van het totaal aantal schapen werd in 2000 gehouden op de grotere bedrijven (> 150 schapen). De gemiddelde koppelgrootte is op die bedrijven 300 schapen, vergelijkbaar met circa 150 ooien met lammeren en rammen. De andere 52% bevindt zich op de overige bedrijven, met gemiddeld 44 schapen oftewel circa 20 ooien. Verdeling schapenstapel over bedrijfstype en bedrijfsgrootte Om wat meer inzicht te krijgen in de omvang van de bedrijven en bijbehorende aantallen is de bedrijfsomvang uitgedrukt in aantal schapen/bedrijf, opgedeeld in zes klassen. Uit figuur 1.2 blijkt dat het aantal bedrijven in alle bedrijfsgrootteklassen is teruggelopen. In het topjaar 1992 waren er 827 bedrijven met meer dan 300 schapen en 1037 bedrijven met 200 t/m 299 schapen Op deze bedrijven bevond zich 35% van de stapel. In 1999 waren er 690 bedrijven met meer dan 300 schapen (gemiddeld 516 schapen waarvan 259 ooien) en 691 bedrijven met 200 t/m 299 schapen. Totaal bevond zich 37% van de stapel op deze bedrijven. Naar verwachting zijn circa 300 bedrijven voor hun inkomen daadwerkelijk afhankelijk van de schapenhouderij. Figuur 1.2 Aantal bedrijven met schapen, ingedeeld naar bedrijfsgrootte (bron: CBS/LEI) t/m t/m t/m t/m t/m en meer 4

13 In de tabellen 1.2 en 1.3 is een splitsing gemaakt in bedrijfstype, naar aantallen schapen en schapenbedrijven. Dat de schapenhouderij een grondgebonden sector is, blijkt uit dat 80% van de schapen op graasdierbedrijven worden gehouden. Hiervan komt bijna 30% op melkveebedrijven voor, 16% op schapen- en rundvee/schapenbedrijven en 31% op overige graasdierbedrijven. In 2000 werd ruim 16% van de schapen op gespecialiseerde schapenbedrijven gehouden. In 1992 was dit nog 25%. In 2000 viel ruim 5,5% van de bedrijven met schapen onder de gespecialiseerde schapenbedrijven. In 1992 was dit nog bijna 11%. Over de hele linie loopt het aantal bedrijven met schapen per bedrijfstype terug. Opvallend is dat het aantal schapen en aantal bedrijven met schapen gekoppeld aan overige graasdierbedrijven de afgelopen jaren niet is gedaald. Tabel 1.2 Aantallen geregistreerde schapen in Nederland gerelateerd aan bedrijfstype (x 1.000) Totaal 1.951,9 % 1.307,6 % Akkerbouwbedrijven 82,5 4,2 54,2 4,1 Tuinbouwbedrijven 15,7 0,8 10,5 0,8 Blijvende teeltbedrijven 5,9 0,3 3,8 0,3 Graasdierbedrijven 1.546,6 80, ,5 81,8 sterk gespec. Melkveebedrijven 487,3 25,0 315,0 24,1 gespec. melkveebedrijf 178,3 9,0 55,3 4,2 overige melkveebedrijven 26,1 1,3 13,9 1,1 overige rundveebedrijven 49,1 2,5 10,0 0,8 rundvee/schapenbedrijven 122,0 6,3 28,1 2,1 schapenbedrijven 377,2 19,3 185,1 15,2 overige graasdierbedrijven 296,3 15,2 410,3 31,4 Hokdierbedrijven 114,1 5,8 56,2 4,3 Gewassencombinaties 16,4 0,8 10,4 0,8 Veeteeltcombinaties 81,8 4,2 37,0 2,8 Gewassen/veeteeltcombinaties 70,9 3,6 66,1 5,1 Bron: CBS 5

14 Tabel 1.3 Aantal geregistreerde bedrijven met schapen gerelateerd aan bedrijfstype Totaal % % Akkerbouwbedrijven , ,2 Tuinbouwbedrijven 507 2, ,0 Blijvende teeltbedrijven 162 0, ,7 sterk gespec. melkveebedrijven , ,1 gespec. melkveebedrijven , ,3 overige melkveebedrijven , ,2 overige rundveebedrijven 524 2, ,4 rundvee/schapenbedrijven 805 2, ,2 schapenbedrijven , ,6 overige graasdierbedrijven , ,3 Hokdierbedrijven , ,4 Gewassencombinaties 285 1, ,1 Veeteeltcombinaties , ,9 Gewassen/veeteeltcombinaties 979 3, ,6 Bron : CBS 1.1 Productie, afzet en consumptie De ontwikkeling van de bruto eigen productie (BEP), dat wat de eigen veestapel heeft geproduceerd (slachtingen plus levende export minus levende import), staat weergegeven in tabel 1.4 uitgedrukt in geslacht gewicht. Deze gegevens zijn inclusief geitenvlees, echter dit is een gering aandeel. De bruto eigen productie lag de afgelopen jaren rond de 20 tot ton geslacht gewicht. In vergelijking met andere sectoren is dit gering. Ter illustratie in de varkens-, pluimvee- en rundersector is de BEP resp , en ton. De invoer van levende dieren en vlees(waren) is binnen de schapen- en geitensector de laatste jaren aanzienlijk. In figuur 1.3 is de levende in- en uitvoer en het aantal slachtingen weergegeven. In 2000 werden levende dieren geïmporteerd, in 1999 was dit zelfs De uitvoer van levende dieren is nog groter, respectievelijk en De invoer van vlees(waren) is de laatste 3 jaren zo n ton geslacht gewicht. De export van vlees(waren) is hier ongeveer de helft van. 6

15 Tabel 1.4 Ontwikkeling van de bruto eigen productie, in- en uitvoer van schapen- en geitenvlees en de Nederlandse consumptie ( x ton geslacht gewicht) Bruto eigen product 31,3 22,1 19,4 22,6 23,3 Invoer levend 0,6 4,6 7,1 10,2 7,4 Uitvoer levend 14,8 11,0 10,6 15,8 12,1 Productie uit slachtingen 17,1 15,8 16,0 17,0 18,5 Invoer vlees en vleeswaren 4,5 7,5 10,3 7,9 9,0 Uitvoer vlees en vleeswaren 6,3 3,5 4,3 3,3 4,3 Nederlands verbruik Totaal 15,2 19,7 22,0 21,6 23,2 Per hoofd (kg) 1,0 1,3 1,4 1,4 1,5 Zelfvoorzieningsgraad (%) Bron: PVE In grote lijnen was in 1999 en 2000 de totale invoer van levende dieren en vlees(waren) vergelijkbaar met de totale uitvoer, uitgedrukt in geslacht gewicht. In de 80-er en begin 90-er jaren was de uitvoer aanzienlijk groter dan de invoer. De zelfvoorzieningsgraad was in % (tabel 1.4). De laatste jaren is dit sterk gedaald. In de 80-er jaren was de graad een factor 2 tot 3 hoger. Het verbruik was toen veel lager. De consumptie is van Figuur 1.3 Aantal levende in- en uitvoer van schapen en geiten en aantal slachtingen ( x 1000 dieren) (Bron: PVE) invoer levend uitvoer levend slachtingen

16 1980 tot 2000 gestegen van 0,6 naar 1,5 kg, een toename van 150%. De laatste jaren bestaat 2-7% van de slachtingen uit geiten. Van het aantal schapenslachtingen bestaat circa 80% uit lammeren. Het verbruik van lams- en schapenvlees is in de laatste jaren iets gestegen. Bij het verbruik in Nederland spelen de allochtonen een zeer belangrijke rol. Uit een rapport van de PVE uit 1998 naar de rol van etnische minderheden in de aankopen van vlees komt naar voren dat ongeveer 90% van het huishoudelijk verbruik van lams- en schapenvlees in ons land voor rekening komt van allochtonen. Het huishoudelijk verbruik maakt iets meer dan 70% uit van het totale lams- en schapenvleesverbruik. De overige 30% bestaat uit het buitenhuishoudelijk verbruik. Hiervan vindt 90% plaats in restaurants en 10% in instellingen en bedrijven. Daarnaast neemt de belangstelling voor lamsvleesconsumptie bij speciale gelegenheden bij een groeiende groep Nederlanders toe. Vooral de restaurants profiteren daarvan. 1.2 Marktsituaties In de figuren 1.4 en 1.5 staan de landen die een rol van betekenis spelen bij de invoer en uitvoer van levende dieren en vlees over de jaren De levende uitvoer is voor een groot deel gericht op Italië en Frankrijk. De levende import komt hoofdzakelijk uit het Verenigd Koninkrijk en voor een gering deel uit Frankrijk. De invoer van schapen- en geitenvlees over de jaren komt voor het grootste deel uit Nieuw Zeeland, gevolgd door België en Luxemburg, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. De vleesuitvoer (circa de helft van de invoer) gaat met name naar Frankrijk, België en Luxemburg, Italië en Duitsland. Het aandeel van een bepaald land in de import of export kan van jaar tot jaar variëren, afhankelijk van de marktsituaties. Zo is in 2000 meer naar Frankrijk geëxporteerd door de afgenomen druk vanuit het Verenigd Koninkrijk op de Franse markt. Prijsontwikkeling lamsvlees De PVE stelt wekelijks de slachterijnotering (gld/kg geslacht gewicht) voor lammeren vast aan de hand van meldingen van een aantal slachterijen over de aan de leveranciers uitbetaalde prijzen. Daarnaast publiceren de verschillende veemarkten wekelijks prijzen voor slachtlammeren en -schapen. Sinds eind jaren 80 bestaat een classificatiesysteem voor het beoordelen van karkassen. Hiervan wordt slechts op bescheiden schaal gebruik gemaakt. Een prijswaarneming op basis van classificatie is daardoor niet mogelijk. De prijs komt in het algemeenheid tot stand op basis van de ontwikkeling van vraag en aanbod op nationaal en internationaal niveau. Ontwikkelingen op de Franse markt zijn daarbij voor ons land veelal van grote betekenis, omdat dit land de belangrijkste impor- 8

17 Figuur 1.4 Procentueel aandeel van landen bij de levende uitvoer en invoer ( ) Uitvoer 8,2 3,5 Italie 7,1 42,7 Frankrijk 38,6 Spanje Griekenland overig 1,1 3,8 13,7 2,6 78,8 Invoer Frankrijk Spanje VK Duitsland overig Figuur 1.5 Procentueel aandeel van landen bij de uitvoer en invoer van vlees ( ) Uitvoer Invoer 3, ,6 10,2 17,8 27,5 Italie Frankrijk B&L VK Duitsland overig Italie Frankrijk Spanje B&L VK Duitsland Nw. Zeeland overig teur is binnen de EU en ook voor ons land een belangrijke afnemer vormt. De prijs schommelt de laatste 10 jaar tussen de ƒ 7,40 en ƒ 8,--- met een enkele uitschieter naar boven in 1997 en In deze jaren bleef het aanbod van lamsvlees op de EU-markt vanuit het Verenigd Koninkrijk enigszins achter, waardoor de prijs in ons land hoger uit kwam (zie figuur1.6). Het verloop van de prijzen gedurende het jaar is seizoensmatig (zie figuur 1.7). De prijspiek in maart/april komt voort uit het lagere aanbod in deze periode en de grotere vraag door Pasen. In 1999 was de markt ronduit slecht. Extra aanbod van het Verenigd Koninkrijk en Ierland drukte zwaar op de Noord-Europese markt. De malaise in de Britse schapenhouderij bracht de schapenhouders ertoe de ooilammeren aan te houden in de hoop op betere tijden. Na een paar slechte jaren werden in 1999 veel ooien voor de slacht aangeboden. Met name de Franse markt had te maken met een ruim aanbod van Britse lammeren, maar ook in Nederland, België en Duitsland was dit het geval. Het jaar 2000 laat gelukkig prijsherstel zien. Door het lagere aanbod van het Verenigd Koninkrijk en Ierland is in de Noord-Europese landen weer een evenwichtiger marktsituatie ontstaan. De afname in pro- 9

18 Figuur 1.6 Marktprijs van lammeren in voorgaande jaren (guldens per kg geslacht gewicht, incl. btw) 9 8,8 8,6 8,4 8,2 8 7,8 7,6 7,4 7, ' ' ' marktprijs ductie in het Verenigd Koninkrijk en Ierland wordt veroorzaakt door de slechte rentabiliteit in 1999 en de intrede van Agenda 2000, waarmee de extensivering wordt gestimuleerd door premieregelingen. Eind oktober, begin november 2000 ontpopte zich de BSE-angst in Frankrijk wat vooral in Frankrijk zelf maar ook in Duitsland en in de zuidelijke EU-lidstaten een behoorlijk negatief Figuur 1.7 Prijsverloop slachtlammeren in vierwekelijkse perioden (guldens per kg geslacht gewicht, incl. btw), in de jaren 1998 t/m

19 effect had op de rundvleesconsumptie. Dit resulteerde in een verschuiving naar andere vleessoorten waaronder lamsvlees. 1.3 Economische bedrijfsresultaten Geld verdienen in de schapenhouderij blijft moeilijk. Geleidelijk aan daalden de vleesprijzen en daarmee de opbrengsten. Met ongeveer gelijkblijvende kosten daalden het saldo en de arbeidsopbrengst. Vanaf het boekjaar 1989/ 90 is de arbeidsopbrengst (excl. ooipremie) regelmatig negatief met 1994/ 95 als dieptepunt. De ooipremie moet in de 90-er jaren ervoor zorgen dat het arbeidsinkomen niet negatief wordt. In 1996/ 97 wordt nog een recordopbrengst genoteerd als gevolg van de hoge opbrengstprijzen voor de vleeslammeren. Helaas blijft het financieel eindresultaat in de schapenhouderij slechts een bijverdienste. Met de stijgende kosten als gevolg van de mestwetgeving, I & R en gezondheidszorg (o.a. scrapie) zal het beeld ook de komende jaren niet rooskleuriger worden. In 1998 is het LEI om financiële redenen gestopt met de deeladministratie (Delas). Vervolgens heeft DLV het enige jaren voor haar rekening genomen, maar stopte er uiteindelijk ook mee. Nu komen de financiële cijfers van het Bedrijven Informatie Net (BIN) van het LEI. In tegenstelling tot Delas werkt het BIN met werkelijk betaalde kosten en berekent het een saldo per ooi. Delas werkte veel met normbedragen. Het verschil in benadering van delas en BIN komt vooral tot uiting in de voerkosten. Deze zijn bij BIN veel lager omdat de kosten van de eigen ruwvoerproductie nu niet worden meegenomen, maar alleen de werkelijk betaalde kosten in de vorm van krachtvoer. Figuur 1.8 Financiële resultaten in de schapenhouderij volgens Delas (t/m 1997) en BIN (LEI) /91 92/93 94/95 96/97 98/99 00/01 opbrengsten totale kosten t/m '97 toegerekende kosten v.a. '98 arbeidsopbrengst t/m '97 saldo v.a. '98 ooipremie 11

20 2 Grasland 13

21 Grasland Grasland is de basis voor de schapenhouderij. Schapen weiden een groot deel van het jaar. Gras is het hoofdvoedsel voor schapen. Het is daarom belangrijk om ruime aandacht te besteden aan de productie en het gebruik van gras. Daarbij spelen vele factoren een rol, zoals grondsoort, waterhuishouding, bemesting, graslandgebruik en graslandverbetering. In dit hoofdstuk wordt aan deze factoren ruime aandacht besteed. 2.1 Bodem en waterhuishouding De samenstelling van de grond en de grondwaterstand hebben invloed op de waterhuishouding. Een zandige grond in combinatie met een diepe grondwaterstand leidt gemakkelijk tot een vochttekort voor een goede grasproductie. Op klei- of veengrond met een hoge grondwaterstand is er risico voor wateroverlast, vertrapping en als gevolg daarvan minder goede grassen en een lagere opbrengst. Voor schapen is het risico van vertrapping van de grasmat iets minder groot dan bij rundvee. Toch is een goede ontwatering en vochtvoorziening van het grasland nodig voor een goede grasproductie en efficiënte benutting van de stikstofbemesting. Tevens geeft het minder kans op parasitaire besmetting (o.a. van leverbot) bij het vee. Ook de botanische samenstelling van de grasmat kan een aanwijzing geven over de waterhuishouding van een perceel. Bepaalde grassen of kruiden komen specifiek voor op droge gronden en andere planten vooral op vochtige plaatsen. Dergelijke planten noemt men indicatoren. Droogte-indicatoren zijn o.a. veldbeemdgras, gewoon struisgras, duizendblad, zachte ooievaarsbek, gewoon biggekruid. Vochtindicatoren zijn: geknikte vossestaart, mannagras, rietgras, liesgras, zeggesoorten, gele boterbloem, dotterbloem. Een goede waterhuishouding is erg belangrijk voor de gebruiksmogelijkheden van een perceel. Met slootpeilverlaging, drainage of greppels is wateroverlast te verminderen of te voorkomen. Verhoging van de grondwaterstand en kunstmatige beregening kan schade door droogte beperken. Ook slecht doorlatende lagen in de bodem kunnen de vochtvoorziening van een grasmat nadelig beïnvloeden. Verbetering van de bodem door bijvoorbeeld (diep)woelen kan bijdragen om dit probleem te verhelpen. 2.2 Bemesting grasland en grondonderzoek Een goed bemestingsplan is de basis voor goed graslandgebruik. In dit hoofdstuk is het bemestingsadvies voor grasland op beknopte wijze weergegeven. Speciale aandacht wordt geschonken aan aspecten die direct verband houden met de schapenhouderij. Meer algemene informatie over bemesting van grasland en voedergewassen is te lezen in de "Adviesbasis Bemesting Grasland en Voedergewassen" (PR, 1998). 15

22 De bemestingsadviezen voor grasland zijn gebaseerd op grondonderzoek. Het doel van grondonderzoek is het verkrijgen van inzicht in de bemestingstoestand van de bodem. Het verdient aanbeveling om ieder perceel grasland eenmaal in de 4 jaar te laten onderzoeken. Het is gebruikelijk om grondmonsters in het voorjaar of najaar te nemen. Voor een goede vergelijking is het aan te bevelen een vast tijdstip aan te houden. In bijzondere situaties, zoals bij herinzaai, kan het nodig zijn om vaker te meten. Momenteel worden in het grondonderzoek van grasland de volgende analyses verricht: zuurgraad, organische stof, lutum, fosfor, kalium, magnesium, natrium, koper en kobalt. Deze analyses worden verricht in een grondmonster dat gestoken is tot een diepte van 5 cm. Sinds 1993 kan aanvullend het stikstofleverend vermogen (NLV) van de bodem bepaald worden. Deze analyse wordt echter verricht in een grondmonster tot een diepte van 20 cm. Bij grondonderzoek voorafgaand aan het ploegen van grasland is het verstandig om de (toekomstige) zodelaag te bemonsteren; dus bijvoorbeeld bij een ploegdiepte van 25 cm, de laag van 15 tot 25 cm. Zuurgraad Een goede zuurgraad (ph) van de bodem is gewenst voor de beschikbaarheid van plantvoedende stoffen, de wortelgroei en de botanische samenstelling van de grasmat. De gewenste ph voor grasland op zand, klei en löss ligt tussen de 4,8 en 5,5. Op veengrond ligt de gewenste ph tussen de 4,6 en 5,2. Voor grasland met witte klaver is de streefwaarde van de ph minimaal 5,5. Indien de ph onder het gewenste niveau ligt, is het nodig een reparatiebekalking uit te voeren. De hoogte van de benodigde kalkgift is afhankelijk van de gewenste ph-stijging en de kalkfactor van de grond. De kalkfactor is de hoeveelheid kalk, uitgedrukt in zuurbindende waarde z.b.w., per 10 cm bouwvoor, die noodzakelijk is om de ph met 0,1 te verhogen. Naarmate het organische stofgehalte van de grond hoger is, neemt de kalkfactor toe. Giften groter dan 2000 kg z.b.w. per ha bij herfsttoediening en 1000 kg z.b.w. per ha bij voorjaarstoediening moeten op blijvend grasland in twee keer worden gegeven. In het algemeen geldt dat jaarlijks 50 kg z.b.w. per ha uitspoelt. Het verdient aanbeveling om bijvoorbeeld eens in de 3 jaar een onderhoudsbekalking uit voeren met een daarvoor geschikte meststof. Bij graslandverbetering moet de kalk na het ploe-gen worden ge-strooid en ingewerkt. Alleen wanneer de oude zode een ph-kcl heeft lager dan 4,0 is een extra kalkgift van ± 1000 kg z.b.w. per ha vóór het ploegen gewenst. Dit bevordert een goede vertering van de oude zode. Bij uitsluitend frezen moet de kalk vóór het frezen worden gestrooid. Stikstof Stikstof is, naar hoeveelheid gemeten, het belangrijkste element in de plantenvoeding. De 16

23 stikstofvoorziening bepaalt in belangrijke mate de groeisnelheid en de opbrengst van grasland. Het huidige advies voor grasland is gebaseerd op het stikstofleverend vermogen (NLV) van de bodem. Het stikstofleverend vermogen varieert van 50 kg per ha per jaar op zeer schrale gronden tot 300 kg per ha per jaar op ontwaterde veengronden. Naarmate de bodem meer stikstof levert is de geadviseerde bemesting lager (tabel 2.1). Bij licht of sterk droogtegevoelige gronden is de drogestofopbrengst lager en kan men volstaan met lagere stikstofgiften. Tabel 2.1 Maximale stikstofjaargift in relatie tot stikstofleverend vermogen (NLV) en droogteschade NLV (kg/ha/jaar) Maximale stikstofjaargift (kg/ha/jaar) bij geen licht sterk droogteschade droogtegevoelig droogtegevoelig De weergegeven adviezen zijn maximale adviezen en relevant voor percelen met een maximale ruwvoerproductie. Hierbij hoort de maximum stikstofjaargift. Er zijn echter veel situaties waarin volstaan kan worden met een lagere stikstofbemesting. Dit geldt met name als de gewenste ruwvoerproductie op een lager niveau ligt. Bovendien zullen in toenemende mate de MINAS-normen bepalend zijn voor de stikstofjaargift op grasland. Specifiek voor de schapenhouderij zijn er eveneens situaties waarin de maximale jaargift niet noodzakelijk of niet toegestaan is, zoals bij het gebruik van dijken. Ook bij gebruik van grasland met een afwijkende botanische samenstelling is het mogelijk dat de optimale stikstofgiften lager kunnen zijn. In het algemeen zullen de stikstofjaargiften in de schapenhouderij niet hoger zijn dan 200 tot 250 kg per ha. Advies per snede Het stikstofadvies is een advies per snede. De geadviseerde stikstofbemesting is afhankelijk van de beoogde snede-opbrengst en het tijdstip van het seizoen. Naarmate de verwachte snede-opbrengst hoger is, is de stikstofgift ook hoger. Het zwaartepunt van de stikstofbemesting ligt in de eerste snede. Vervolgens kan de tweede snede volstaan met 17

24 een lagere stikstofbemesting, door de nawerking van de eerder gegeven stikstof. Voor de resterende sneden is de bemesting per snede vrijwel gelijk of vindt een geringe afbouw naar het einde van het seizoen plaats. Bijvoorbeeld: bij een jaargift van 230 kg per ha (tabel 2.2) varieert de maximale stikstofgift voor de eerste snede van 35 tot 86 kg per ha, afhankelijk van het gebruik. De geadviseerde hoeveelheden stikstof betreffen de stikstof uit kunstmest en de werkzame stikstof uit drijfmest. In het voorjaar kan op goed ontwaterde percelen bemest worden indien de temperatuursom 180 o C is bereikt. Op minder goed ontwaterde percelen is uitstel van bemesting tot een temperatuursom van 280 o C verantwoord. Het perceel moet altijd goed berijdbaar zijn. De temperatuursom is niet van toepassing op het gebruik van dierlijke mest. Het is raadzaam na 15 september geen stikstof meer te verstrekken. Het gras profiteert er dan onvoldoende van, waardoor stikstof verloren gaat. Bovendien neemt de kans op vorstschade na een te late bemesting toe. Door te vroeg te stoppen met de stikstofbemesting kan de grasgroei sterk teruglopen waardoor men het vee eerder moet opstallen. Bovendien verhoogt vroeg stoppen de kans op kroonroest in het gras. Tabel 2.2 De stikstofgift per snede (kg N/ha) in relatie tot gebruik en tijdstip van het seizoen bij een verwachte jaargift van 230 kg of 300 kg stikstof per ha per jaar. Gebruik Snede 1 Snede 2 Mei/Juni Juli Aug. Sept. Jaargift 230 kg N/ha Zeer licht weiden < Licht weiden < Weiden < Licht maaien < Maaien < Zwaar maaien > Jaargift 300 kg N/ha Zeer licht weiden < Licht weiden < Weiden < Licht maaien < Maaien < Zwaar maaien >

25 Correcties op het advies Het advies is vooral een richtlijn voor bemesting onder "normale" omstandigheden. In de praktijk moet hiervan om diverse redenen afgeweken worden. Hieronder volgen enkele situaties waarin de adviesgift aangepast dient te worden. In de praktijk komt het regelmatig voor dat een snede lichter geweid of gemaaid wordt dan waarvoor was bemest. De snede is dan te zwaar bemest met stikstof. Ongeveer een kwart van de hoeveelheid te veel gegeven stikstof komt ten goede aan de volgende snede. De gift voor de volgende snede kan met dit deel worden gekort. Bij vochttekort profiteert gras minder van de beschikbare stikstof en is bemesting minder rendabel. Tijdens het seizoen kan men op twee manieren rekening houden met droogte, namelijk achteraf en vooraf. Achteraf betekent corrigeren voor een te zware bemesting; vooraf rekening houden met droogte betekent kiezen voor een lichtere opbrengst. Dit is van toepassing als door droogte de streefopbrengst van de vorige snede niet is gehaald en de vochtvoorziening nog niet verbeterd is. Indien de eerste snede is gemaaid (opbrengstklasse > 2500 kg droge stof) moet de adviesgift voor de volgende snede met 10 kg stikstof worden verhoogd. Gras/klaver Het stikstofadvies voor gras- en klaverweiden wijkt af van het normale advies, wanneer men op jaarbasis een klaveraandeel van 30% wil bereiken. Een stikstofgift voor de eerste snede is raadzaam om de productie van gras te stimuleren. De stikstofbinding door de klaver is dan nog maar beperkt van omvang. Als adviesgift geldt voor de eerste snede een maximum van 100 kg stikstof, inclusief de werkzame stikstof uit organische mest. De tweede en volgende sneden behoeven geen stikstofbemesting; de klavergroei en binding van luchtstikstof zijn dan gewoonlijk voldoende op gang gekomen. Standweiden Het stikstofadvies voor standweiden wijkt af van het normale advies. De eerste snede wordt in het voorjaar bemest volgens het advies voor een lichte weidesnede. Na de eerste snede is op basis van de adviezen voor weidesneden de stikstofgift per ha per dag vastgesteld. Daarna kan men om de 3 à 4 weken stikstof bijstrooien. De hoeveelheid is te berekenen met de normen in tabel 2.3. Voor een maaisnede op de standweide heeft het tot ongeveer 2 weken voor de verwachte maaidatum nog zin om bij te bemesten. Tabel 2.3 Stikstofgift bij standweiden bij een verwachte jaargift van 230 kg of 300 kg stikstof per ha per jaar Kg N/ha Kg N/ha per dag Jaargift snede 1 april/mei juni juli aug. sept ,8 1,4 1,3 0,7 0, ,3 1,8 1,6 0,9 0,9 19

26 Fosfaat Fosfaat is zowel voor de grasgroei als voor de gezondheid en de productie van het vee van belang. De fosfaatbemesting is afhankelijk van het P-AL getal en het gebruik van het grasland (tabel 2.4). Fosfaatbemesting heeft een relatief grote invloed op de groei van de eerste snede. Daarom is de gift voor de eerste snede onafhankelijk van het gebruik. In de latere sneden is de gift gericht op het compenseren van de fosfaatonttrekking. Tabel 2.4 Richtlijn voor fosfaatbemesting op grasland Waardering Eerste snede Volgende sneden Aantal P-AL getal jaren weiden maaien (per snede) > 2500 < 2500 kg ds/ha kg ds/ha Laag Vrij laag Voldoende Ruim voldoende Hoog * *De volgende jaren volgens het advies bij ruim voldoende. Het is niet noodzakelijk dat men de giften na de eerste snede apart geeft. Zij kunnen eventueel gecombineerd worden tot één gift, bij voorkeur voor een maaisnede toegediend. Kali Kali is belangrijk voor de groei van het gras. Voor het vee bevat gras steeds voldoende kali. Een te hoge kalibemesting kan leiden tot te lage natrium-, magnesium- of calciumgehalten van het gras. Een optimale kalivoorziening is belangrijk voor het handhaven van klaver in gras/klaverpercelen. Kenmerkend voor kaligebrek zijn de dode stippen op het blad van klaver in combinatie met vergeling. De kalibemesting is afhankelijk van het kaligetal (K-getal) en het graslandgebruik (tabellen 2.5 en 2.6). 20

27 Tabel 2.5 Waardering kalitoestand en richtlijn voor kalibemesting op grasland op zanden dalgrond Waardering Eerste snede Volgende sneden Aantal K-getal jaren Weiden maaien maaien weiden maaien licht normaal (per snede) < 2500 > 2500 Laag Voldoende Ruim vol-doen-de * Hoog ** Zeer hoog ** * volgende jaren volgens "voldoende" **volgende jaren volgens "ruim voldoende" Tabel 2.6 Waardering kalitoestand en richtlijn voor kalibemesting op grasland op zeeklei, rivierklei, veen en löss in kg K 2 O per ha Waardering Eerste snede Volgende sneden Aantal K-getal jaren Weiden maaien maaien weiden maaien licht normaal (per snede) < 2500 > 2500 Laag Voldoende Ruim vol-doen-de * Hoog ** Zeer hoog ** * volgende jaren volgens "voldoende" **volgende jaren volgens "ruim voldoende" Overige elementen Naast de hoofdelementen stikstof, fosfaat en kali die vooral belangrijk zijn voor de groei van gras zijn er adviezen voor magnesium, natrium, koper, kobalt en zwavel. De laatste 21

28 adviezen zijn vooral van belang voor de diergezondheid. Daarnaast zijn er nog elementen, zoals bijvoorbeeld selenium, die van belang zijn voor de diergezondheid, maar waarvoor geen bemestingsadvies geldt. Eventuele tekorten kunnen door de voeding opgelost worden. Magnesium Te lage magnesiumgehalten kunnen bijdragen aan het optreden van kopziekte bij melkgevende ooien. Het risico is groter bij hoge gehalten aan kalium en ruw eiwit in het opgenomen gras. Alleen voor zand en loss geldt een bemestingsadvies op basis van grondonderzoek. Het is niet zinvol om bij hoge magnesiumtoestanden nog extra magnesium te verstrekken, bijvoorbeeld in de vorm van magnesamon (MAS). Het risico bestaat dan zelfs dat de calciumvoorziening van het gras in gevaar komt. Op klei en veen is de magnesiumtoestand van de bodem geen goede maat voor het magnesiumgehalte in gras. Als uit grasonderzoek blijkt dat de magnesiumgehalten te laag zijn, kan een bemesting van 50 kg MgO per ha zinvol zijn. In het algemeen geldt echter dat op zure gronden de magnesiumopname van gras slecht is. Natrium Het natriumadvies voor grasland is gericht op de gezondheid van rundvee. De geadviseerde bemesting is afhankelijk van de natrium- en de kalitoestand van de bodem en de grondsoort. Indien geen kali in de vorm van een minerale meststof behoeft te worden gestrooid, is het advies de vereiste hoeveelheid natrium als natriumnitraat of landbouwzout te geven. Op percelen waar het calciumgehalte van het gras niet hoog is (in het algemeen op zandgrond) verdient landbouwzout de voorkeur boven natriumnitraat, omdat natriumnitraat het calciumgehalte van het gras verlaagt. Wanneer wel een kalibemesting nodig is naast de natriumbemesting, wordt geadviseerd kalizouten met een laag kaligehalte te gebruiken. Tot op 50 km langs de kust bevat grond normaal voldoende natrium door neerslag van zout water. Koper Bij een lage kopertoestand in de bodem kan kopergebrek optreden. Maar kopergebrek kan ook voorkomen als gevolg van hoge eiwit- en zwavelgehalten in het gras. Kopergebrek is vooral bekend bij lammeren van Flevolanders en Noordhollanders. Bij schapen, en met name bij Texelaars, bestaat het gevaar van kopervergiftiging. Een kopergehalte in de bodem van meer dan 20 mg per kg grond wordt als gevaarlijk aangemerkt. Indien het noodzakelijk is om een koperbemesting uit te voeren (tabel 2.7) dan mogen schapen pas een half jaar later ingeschaard worden op het betreffende perceel. Varkensmest bevatte in de 70-er jaren hoge kopergehalten. Sindsdien zijn de kopergehalten in voer van mestvarkens bijna met een factor 10 verlaagd. 22

29 Tabel 2.7 Advies voor de koperbemesting op grasland Waardering Cu-gehalte grond Bemesting mg/kg (kg Cu/ha) Laag < 2,0 3 Vrij laag 2,0-4,9 3 Goed 5,0-9,9 0 Hoog 10,0 0 Tabel 2.8 Advies voor de kobaltbemesting op grasland Waardering Cu-gehalte grond Bemesting mg/kg (kg Cu/ha) Laag < 0,10 0,5 Vrij laag 0,10-0,29 0,3 Goed > 0,29 0,0 Kobalt Kobalt vormt een essentieel onderdeel van vitamine B12. Gebreksverschijnselen komen vooral voor op zandgrond. De geadviseerde bemesting is afhankelijk van de kobalttoestand van de bodem (tabel 2.8). Zwavel Er is momenteel geen advies voor zwavelbemesting op grasland. De zwavelvoorziening van gras kan bepaald worden door de stikstof/zwavelverhouding in vers gras. Ligt de stikstof/zwavelverhouding boven de 12, dan is er een grote kans op opbrengstdervingen. De kans op zwaveltekort is vooral aanwezig op relatief droge en humusarme zand- en kleigrond in het noorden en oosten van Nederland. Onder deze omstandigheden kan men overwegen om in het voorjaar 25 tot 35 kg zwavel per ha te bemesten. Gebruik van dierlijke mest Mest van dierlijke oorsprong bevat diverse voedingsstoffen in anorganische en organische vormen. De samenstelling van de belangrijkste dierlijke meststoffen is weergegeven in tabel 2.9. Het is zeer belangrijk om bij de bemesting van grasland rekening te houden met de toegediende dierlijke mest. De voedingstoffen hieruit kunnen in mindering worden gebracht op de hoeveelheid kunstmest. Om optimaal gebruik te maken van dierlijke mest 23

30 is het aan te bevelen de mest te laten analyseren. Indien geen analyses aanwezig zijn, kunnen de cijfers uit tabel 2.9 gebruikt worden. De werking van dierlijke mest wordt uitgedrukt door middel van werkingscoëfficiënten. De werkingscoëfficiënt voor stikstof geeft bijvoor-beeld aan welk deel van het totale stikstofgift van dierlijke mest net zo goed werkt als stikstof uit kunstmest. Als het stikstofgehalte van de mest bekend is, kan dus met de werkingscoëfficiënt worden uitgerekend met hoeveel kunstmeststikstof de toegediende mest overeenkomt. Voor de berekening van de stikstofwerking van dierlijke mest wordt de hoeveelheid stikstof onderscheiden in twee fracties: minerale stikstof (Nm) en organische stikstof (Norg). De minerale stikstof is veel sneller voor de plant beschikbaar dan de organische stikstof. Anderzijds kan door ammoniakvervluchtiging minerale stikstof verloren gaan. Daarom gelden voor deze twee fracties afzonderlijke werkingscoëfficiënten: Wm en Worg. De stikstofwerking van organische mest is als volgt te berekenen: Stikstofwerking = Wm x Nm + Worg x Norg. De stikstofwerking van de mest is afhankelijk van de toedieningsmethode (tabel 2.10). In de tabel wordt daarom onderscheid gemaakt naar de methode van toediening. De T-som is niet van toepassing op het uitrijden van dierlijke mest. Dierlijke mest kan na afloop van het uitrijverbod worden uitgereden zodra de draagkracht van de grond dit toelaat. Door de relatief lange nawerking is het raadzaam om na 15 augustus geen dierlijke mest meer toe te dienen met de zodenbemester of zodeninjecteur. Bij gebruik van de sleepvoetenmachine of de sleufkoutermachine kan wel langer dierlijke mest worden toegediend (15 september), voor zover dat is toegestaan. Tabel 2.9 Gemiddelde samenstelling van organische meststoffen in kg per 1000 kg product Droge Org. N- Nm Norg P 2 O 5 K 2 O MgO Na 2 O Stof stof totaal Dunne mest Rundvee ,9 2,6 2,3 1,8 6,8 1,3 0,8 Vleesvarkens ,2 4,2 3,0 4,2 7,2 1,8 0,9 Zeugen ,2 2,5 1,7 3,0 4,3 1,1 0,6 Vaste mest Rundvee grupstal ,9 1,6 5,3 3,8 7,4 2,1 0,9 Varkens (stro) ,5 1,5 6,0 9,0 3,5 2,5 1,0 Schapen ,6 2,0 6,6 4,2 16,0 2,8 2,3 Geiten ,5 2,6 5,9 5,2 10,6 3,5 1,9 24

31 Tabel 2.10 Stikstofwerkingscoëfficiënten in % van Nm en Norg van dunne rundvee- en varkensmest Toedieningsmethode Snede na toediening tot. Zodebemester of Wm injectie vóór 1e snede Worg Zodebemester of Wm injectie na 1e snede Worg Inregenen of Wm verregenen Worg Sleepvoeten Wm < 12 m 3 /ha Worg Sleepvoeten Wm > 12 m 3 /ha Worg Bij de berekening van de stikstofwerking van vaste mest wordt geen onderscheid gemaakt tussen minerale en organische stikstof, maar gaat men uit van het totale stikstofgehalte (tabel 2.11). Opmerking: De cijfers geven de werking bij de eerste snede na toediening. Voor elke groeimaand na die eerste snede treedt een nawerking op die overeenkomt met 5% van de hoeveelheid stikstof in de mest. De spreiding in de cijfers houdt verband met de spreiding in de toedieningverliezen (m.n. ammoniakvervluchtiging). Bij kleine verliezen dient men de hoogste cijfers aan te houden. Tabel 2.11 Stikstofwerkingscoëfficiënten van Ntotaal van vaste mest bij bovengrondse toediening Jaargetijde Werkingscoëfficiënt (%) Voorjaar/zomer Najaar 5-10 Ook de hoeveelheid fosfaat en kali in dierlijke mest wordt niet altijd direct en volledig benut. De fosfaat- en kaliwerking van dunne mest en vaste mest is weergegeven in tabel