De bajes als erfgoed

Transcriptie

1 DJI Zien Nummer 10 november 2016 Informatief / Gebouwd om morele besmetting tegen te gaan Gegenereerd: De bajes als erfgoed Er is veel te doen om onze gebouwen: er verschijnen boekjes over, er is veel media-aandacht voor. En nu een aantal ervan noodgedwongen door bezuinigingsmaatregelen moet sluiten, roeren ook andere partijen zich over het unieke erfgoed dat gevangenissen vormen. Wat maakt onze gebouwen zo bijzonder? Eigen bouwbureau Wie nu een hypermoderne Nederlandse gevangenis binnenloopt (denk aan Alphen aan den Rijn of Vught), ziet een totaal ander gebouw, een geheel andere inrichting dan bijvoorbeeld de beroemde koepels van Arnhem, Breda en Haarlem. Hoewel de Justitiegebouwen een enorme diversiteit aan stijlen kennen, zit er toch een zekere eenheid in de architectuur van de vormgeving. Dat is geen toeval, maar dat hing ook samen met het feit dat Justitie vanaf 1870 een eigen bouwbureau had onder leiding van een ingenieur-architect in vaste dienst, die de gebouwen zelf ontwierp. Aanvankelijk was dat J.F. Metzelaar ( ), in 1886 opgevolgd door zijn zoon W.C. Metzelaar ( ). Het bouwbureau ging in de jaren op in de Rijksgebouwendienst. Nooit ver weg Tegenwoordig is er in elke gevangenis bij DJI spreken wij liever van penitentiaire inrichtingen, of PI s ruimte om te werken en om te recreëren. De gevangenen van nu werken aan hun sociale contacten, en dát is duidelijk te zien aan de bouw: er zijn niet alleen cellen, maar ook tal van andere ruimtes. En de cellen bevinden zich

2 vaak in vleugels, zodat een overbuurman nooit ver weg zit. Nadenken In de koepelgevangenissen die ruim een eeuw geleden gebouwd werden, was het tegendeel de bedoeling, legt Ros Floor uit: Cultuurwetenschapper Floor bestudeerde voor zijn promotieonderzoek de grote bouwcampagne van justitiële inrichtingen en gerechtsgebouwen tussen 1870 en In die periode schoten deze inrichtingen als de spreekwoordelijke paddenstoelen uit de grond. Deze bouwintensiteit is alleen vergelijkbaar met de hausse aan nieuwbouw van gevangenissen en rechtbanken aan het eind van de twintigste eeuw. Niet nóg crimineler Het toenmalige gevangeniswezen wilde juist vermijden dat ze onderling contact hadden. In de huidige vleugelgevangenissen zit je op pakweg vijf meter van de overkant. In een koepelgevangenis is dat wel andere koek, namelijk 51 meter. Het idee achter opsluiting was ook toen al dat je gedetineerden tijdens hun detentie kon verbeteren. Maar het was niet de bedoeling dat je in een gevangenis kon leren nóg crimineler te worden dan je al was. Dus als je iemand eenzaam opsluit, dan dwing je in feite iemand om 24 uur per dag over zichzelf en over zijn zonden na te denken. Dat zou dan tot inkeer moeten leiden. Het is ook niet voor niets, zegt Floor, dat juist in die tijd de karakteristieke drie koepelgevangenissen zijn gebouwd. In een koepelgevangenis is het moeilijk contact te krijgen met je buurman, omdat die zo ver weg zit. Contact leggen valt dan niet mee. En dat past weer haarfijn bij het idee van de morele besmetting. Het idee achter opsluiting was ook toen al dat je gedetineerden tijdens hun detentie kon verbeteren Floors onderzoek laat zien dat behalve de koepelgevangenissen ook andere inrichtingen duidelijk maken dat de politiek tussen 1870 en 1914 wel raad wist met criminelen, bedelaars, landlopers, misdadige en verwaarloosde jongeren en psychiatrische patiënten. Die bracht men zonder uitzondering het liefst onder in hermetisch gesloten gestichten, omdat hun ongewenste gedrag niet werd getolereerd. Ook hier speelt het voorkomen van onderlinge morele besmetting een rol. Ros Floor is geboren in Vleuten in Na zijn

3 middelbare-schoolopleiding studeerde hij sociologie, dat hij in 1974 afrondde. Later studeerde hij algemene cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit Nederland (tot 2004). Hij publiceerde in 2009 een monografie over vader en zoon Metzelaar. Floor verrichtte promotieonderzoek onder begeleiding van promotor prof. dr. A. van der Woud, aan de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij werkt op dit moment als adviseur kwaliteit, planning en control bij het Landelijk Bureau van de Raad voor de Kinderbescherming te Den Haag. Bouwcampagne In de periode die Floor beschrijft, werden veel gerechtsgebouwen, rijksopvoedingsgestichten, tuchtscholen en andere justitiële inrichtingen gebouwd. Dat was niet zomaar, dat had een duidelijke oorzaak: men wilde het rechtssysteem volgens de Grondwet van 1848 nog verder ontplooien en uitbouwen. Denk hierbij aan de wetten over de inrichting en werkwijze van de rechterlijke organisatie ( ), de invoering van het Wetboek van Strafrecht (1886) en de zogeheten Kinderwetten (inwerkingtreding in 1905) echte mijlpalen in die ontwikkeling. Een andere kijk op resocialisatie Volgens Floor zijn die bouwactiviteiten in verschillende opzichten vergelijkbaar met de justitiële bouwcampagne van een eeuw later. Aan het eind van de twintigste eeuw had je weer een bouwgolf, die ook weer samenhangt met een forse groei van het justitiële domein. Nieuwe en andere wetten, andere vormen van straf, een andere kijk op resocialisatie, om maar iets te noemen. Er zijn steeds meer rechtszaken en de gevangenissen van nu moeten aan heel andere eisen voldoen. Grandeur Het is voor het eerst dat iemand zó gedetailleerd onderzoek heeft gedaan naar de architectuur van met name Nederlandse gerechtsgebouwen, rijksopvoedingsgestichten en tuchtscholen. De belangstelling van Floor kwam niet uit de lucht vallen; die was al gewekt in de periode dat hij zelf nog bij de rechtbank in Breda werkte. Ik kwam daardoor regelmatig in verschillende rechtbanken en was steeds getroffen door hun grandeur. Dat maakte me nieuwsgierig. Ik raakte steeds meer geïnteresseerd in de

4 achtergrond van de verschillen en overeenkomsten tussen die gebouwen. In de justitiegebouwen zag je de ideeën terug die in die tijd heersten over detentie Kijk op architectuur Floor stelde vast dat je in die justitiegebouwen steeds ideeën terugzag die in die tijd heersten over de maatschappelijke rol van de staat, over de rechtspraak, over detentie en heropvoeding. Maar ook over architectuur. Architectuur was in de periode die ik onderzocht toch vooral functioneel. Men speelde leentjebuur bij allerlei bouwstijlen en combineerde naar hartenlust. Dat leverde een bouwvorm, een bouwstijl op die men op dát moment passend vond voor de Justitiegebouwen. Kijk maar eens naar de oude rechtbanken die je nog ziet in Tiel, Zutphen, Breda en Rotterdam. Daar zie je classicistische kenmerken met elementen van de neorenaissance. In de rijksopvoedingsgestichten en de tuchtscholen zie je elementen van de Chaletstijl terug. Dat zijn gebouwen die aan de Zwitserse chaletbouw herinneren, met hun karakteristieke overstekende kappen met veel houtsnijwerk en vaak houten veranda s en vakwerk. Dat werd tussen 1870 en 1910 niet alleen veel toegepast bij villa s en andere gebouwen in een bosrijke omgeving, maar ook in jeugdinrichtingen. Die boden de ruimte om jongeren niet in aparte cellen, maar in groepen van vijftien op te vangen. Van alle tijden Dat gevangenissen geen hotels moeten zijn, is volgens Floor van alle tijden: Dat riep men in de negentiende eeuw ook al. Ook toen mocht het volgens de publieke opinie niet zo zijn dat gedetineerden binnen de gevangenismuren er materieel beter aan toe waren dan de vrije mensen buiten die muren, zo schrijft hij in zijn proefschrift. Afschrikking dus, was het devies. Sommige gebouwen zijn in die tijd dan ook doelbewust met een bepaalde dreigende uitstraling gebouwd. Voorbeelden daarvan zijn de voormalige gevangenis in Groningen, nu in gebruik bij de forensisch psychiatrische kliniek FPC Dr. S. van Mesdag. Het gebouw, kort na 1880 opgeleverd, heeft dreigende hoektorens en heeft daarmee de uitstraling van een vesting waar je niet in, maar ook niet uit kon. Ook vind je dat terug in diverse gerechtsgebouwen, die vaak hun hoofdwerkzaamheden op de eerste etage hadden. Daarmee waren zij niet toevallig letterlijk hoog boven het gewone straatvolk verheven.

5 Gevangenissen mogen geen hotels zijn, dat riep men in de negentiende eeuw ook al Sluiting Hoe karakteristiek en mooi ze ook staan in het Nederlandse straatbeeld, in het Masterplan Gevangeniswezen staat het klip en klaar: voor de drie koepelgevangenissen in Breda, Haarlem en Arnhem is straks geen plaats meer. Floor vindt ze om verschillende redenen interessant en waardevol om te behouden. Het zijn gebouwen als uitdrukking van eind negentiende-eeuwse ideeën over strafrecht en detentie. De verhalen die deze gebouwen vertellen laten ons zien dat er toen over die onderwerpen anders werd gedacht dan nu. Ook door de gebruiksgeschiedenis kleven er verhalen aan. In de oorlogsjaren waren ze berucht vanwege de manier waarop daar mensen van het verzet door de bezetter werden ondervraagd. De koepel in Breda kreeg in de jaren zeventig veel extra publiciteit omdat daar beruchte Duitse oorlogsmisdadigers gevangen zaten. De discussies over hun eventuele vrijlating, en het tijdstip waarop dat eventueel zou moeten gebeuren, werden vaak uiterst emotioneel. Herkenbaar blijven Als de koepelgevangenissen straks een andere bestemming krijgen, gaat Floor verder, dan vind ik het belangrijk dat de verhalen achter deze gebouwen afleesbaar en herkenbaar blijven. Volgens hem kan dat op verschillende manieren: Je zou enkele cellen in hun oorspronkelijke gedaante kunnen handhaven, zodat toekomstige bezoekers zich een beeld van zo'n oude gevangeniscel kunnen vormen. Informatiepanelen, video's en documentatie kunnen de verhalen achter de gebouwen levend houden. Je kunt ook de verblijfsfunctie van deze panden in stand houden. Dat is bijvoorbeeld in Roermond goed gelukt met de zogeheten Bolletjesbajes aan de Pollartstraat, die in 2007 stopte als PI. Daar is nu Hotel Het Arresthuis in gevestigd. Nog steeds komen daar voormalige cipiers op verzoek van de uitbater op bezoek om af en toe rondleidingen te verzorgen. Hergebruik is van alle tijden In de loop der jaren zijn wel vaker gevangenissen gesloten en vervolgens verkocht. Veel kregen een bestemming binnen de hotellerie zoals Almelo, Hoorn en het genoemde Roermond, waar

6 van elke drie cellen een hotelkamer is gemaakt. In de voormalige vrouwengevangenis in Zwolle is nu sterrenrestaurant De Librije gevestigd, aan de Noordsingel in Rotterdam komen woningen en kantoren. Koepels zijn Rijksmonumenten en mogen niet worden gesloopt. Ze lijken moeilijk te herbestemmen, omdat het heel veel kleine ruimten zijn tegenover één grote lege ruimte. Toch gaan er hier en daar stemmen op om ze zoals in De Blokhuispoort in Leeuwarden om te toveren tot goedkope kantoorruimte voor startende ondernemers. Tegen de aanvankelijke verwachting in, is dat gebouw in de Friese hoofdstad helemaal gevuld met kunstenaars, architecten, pottenbakkers: een broedplaats van creativiteit. Ook in Haarlem speelt men al voorzichtig met dat idee. Tekst: Ron van Kaam Beeld: Nils van Houts, Ros Floor