Dutch Delta Solutions. Innovatiecontract Deltatechnologie

Transcriptie

1 Dutch Delta Solutions Innovatiecontract Deltatechnologie

2 Colofon Samenstelling Ad hoc werkgroep innovatiecontract : Jelke-Jan de With, De With/Taskforce Deltatechnologie Jana Steenbergen-Kajabová, Grontmij/Taskforce Deltatechnologie Paul van Dijk, van Oord/Taskforce Deltatechnologie Olga Clevering, Ministerie van Infrastructuur en Milieu Felix Wolf, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Rijkswaterstaat Bram Rosenbrand, Unie van Waterschappen Rik van den Bosch, Wageningen UR Sonja Karstens, Deltares/ Netwerk Deltatechnologie Met bijdragen van Ingrid Das, Boskalis/Taskforce Deltatechnologie Marjolein van Wijngaarden, ARCADIS Frank Goossensen, Arcadis/ NL Ingenieurs Peter van der Linde, Boskalis Hendrik Postma, Boskalis Stefan Aarninkhof, Boskalis Arjan van der Weck, Boskalis Mark Lindo, van Oord Gerrit Jan van de Pol, GMB Bas Reedijk, BAM Pieter Bergmeijer, Tidal Test Centre Henk Nieboer, Witteveen + Bos Waldo Molendijk, Lievensen Roel Posthoorn, Natuurmonumenten Ivo van der Linden, NWP Leendert van Damme, Ministerie van Economische Zaken Anne Reitsma, Ministerie van Economische Zaken Roeland Allewijn, Rijkswaterstaat Hans de Vries, Rijkswaterstaat Sjaak de Wit, Rijkswaterstaat Stefan Kuks, Unie van Waterschappen Corné Nijburg, Water Governance Centre Maarten Smits, Deltares Jurjen van Deen, Deltares Bonne van der Veen, Deltares Maya Sule, Deltares Lucas Janssen, Deltares Cees van de Guchte, Deltares Michiel Blind, Deltares Harry Baayen Caroline van der Salm, Wageningen UR Dorothee van Tol, Wageningen UR Martin Scholten, Wageningen UR Chris Bremmer, TNO Bart van den Hurk, NWO/ KNMI Nick van de Giesen, TU Delft Louis de Quelerij, TU Delft/ Centre of Expertise Deltatechnologie Marc Bierkens, NWO/Universiteit van Utrecht Eindredactie Sonja Karstens, Deltares/ Netwerk Deltatechnologie 2

3 Managementsamenvatting Doel van het innovatiecontract is om een gezamenlijke ambitie met commitment uit te spreken en innovatierichtingen neer te zetten. Tevens is het doel om mensen te enthousiasmeren om initiatieven op te pakken in de Topsector Water en om te participeren in projecten die in het contract staan genoemd. In het contract geven we een gezamenlijke visie en strategie voor de thema s waar we samen op willen innoveren. De ambitie die bedrijven, overheden en kennisinstellingen bij elkaar brengt is verdubbeling van de export van de watersector in 2020 en het vinden en toepassen van innovatieve oplossingen voor de opgaven voor een leefbare delta in Nederland. Deltagebieden zijn dankzij hun gunstige ligging welvarend, rijk in natuurlijke hulpbronnen en hebben een hoge biodiversiteit. De helft van de wereldbevolking leeft in de Delta s. Deze gebieden zijn kwetsbaar voor overstromingen, door zeespiegelstijging, bodemdaling, pieken in waterafvoer uit het achterland en perioden van watertekorten. De Nederlandse Deltatechnologiesector biedt oplossingen voor de risico s van het wonen in de Delta. Het gaat om technische en niet-technische oplossingen om het water te weren, benutten van energie uit water, beheren van het beschikbare zoetwater en tegengaan van verzilting en zorgen voor voldoende water voor de gebruiksfuncties landbouw, recreatie, scheepvaart, industrie, energievoorziening, natuur en drinkwater. Verder worden oplossingen geboden voor kostenefficiënt en betrouwbaar bouwen in Delta s, waaronder beheer van kunstwerken. In de sector is de overheid dominant als afnemer. Daarnaast kunnen ook de watergebruikers als afnemer worden gezien. De overheid mist het behalen van een concurrentievoordeel als prikkel voor innovatie. De overheid handelt vanuit een groot maatschappelijk belang en binnen een politieke context. Dit betekent dat er weinig ruimte is voor innovaties met groot risico op falen in praktijksituaties. Daarnaast heeft de overheid de plicht om veiligheid tegen de hoogste normen te leveren op een efficiënte manier. Dat vormt een motief om te zoeken naar nieuwe oplossingen, die betere resultaten leveren, goedkoper zijn en meer duurzaam zijn ten opzichte van traditionele methoden. Voordeel dat de sector heeft voor innovatie is dat de overheid met het HWBP en het Deltaprogramma een lange termijn perspectief biedt. Dat biedt de ruimte om te anticiperen en om verschillende innovaties op pilotniveau te ontwikkelen en te testen voordat ze toegepast worden in waterkeringen of het watersysteem. Door de samenwerking in de topsector water prikkelen overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven elkaar tot vernieuwing en tot het tegengaan van de versnippering in de drie punten van de driehoek. Voor het innovatiecontract zijn de innovatieontwikkelingen en innovaties geclusterd in vier innovatiethema s: Waterveiligheid Waterbeheer Duurzame aanleg, beheer en onderhoud Ecologisch ontwerpen Deze vier aspecten van Deltatechnologie maken het leven in de Delta mogelijk. Om innovaties in deze thema s te ontwikkelen en toe te passen in Nederland en internationaal zijn ontwikkelingen nodig op vier gebieden. Er is systeemkennis nodig over het functioneren van water- en bodemsystemen. Dit is voor de overheid van belang voor haar verantwoordelijk voor waterveiligheid en inrichting van het watersysteem. Voor het bedrijfsleven is systeemkennis nodig om inzicht te hebben in de werking van de innovaties die zij voorstellen en deze te kunnen toetsen in de praktijk. Het tweede dat nodig is dat kennis doorstroomt van hoogwaardig onderzoek naar de praktijk, zowel in het onderwijs als in het toepassen van nieuwe inzichten in de werkpraktijk. Daarvoor zijn nieuwe vormen van publiek 3

4 private samenwerking nodig, ook op het gebied van onderwijs. Veel innovaties in de Deltatechnologie zijn verbonden met ICT en sensortechnologie. Technieken voor monitoring, analyseren van grote hoeveelheden data, ondersteunende technieken zoals apps, visualisatietechniek, gaming maken het werken aan een Leefbare Delta efficiënter en de kwaliteit van de gegevens beter. Verder is om de samenwerking tussen actoren uit kennis, bedrijfsleven en overheid te versterken een goede governance nodig. Daarbij gaat om governance van innovatie zoals nieuwe financiële en bestuurlijke arrangementen die het innoveren in de driehoek verder gestalte geven en om het verdelen van de risico s voor het ontwikkelen van innovaties tussen overheid en bedrijfsleven, zodat er geen obstakel ontstaat. Verder zijn er procesinnovaties nodig om de markt vroegtijdig te betrekken bij het bedenken van oplossingen voor de vraag van de overheid. Om de ambitie te verwezenlijken van verdubbeling van de export op het gebied van deltatechnologie kennis en innovaties in 2020 zijn drie stappen nodig om de kansen die er liggen ook daadwerkelijk te verzilveren. De eerste stap is Nederland in te zetten als proeftuin. Er is ruimte nodig in uitvoeringsprojecten om innovaties in experimentele setting toe te passen. Om tot die proeftuinen te komen moeten we nieuwe samenwerkingsvormen ontwikkelen. We moeten met elkaar de ruimte creëren: fysiek, bestuurlijk, in processen voor besluitvorming en uitvoering, financieel en in tijd. Onderdelen daarvan zijn goed opdrachtgeverschap, leren vooropstellen, risicomanagement en zorgen voor opschaling van innovaties, zodat het niet bij een enkele toepassing blijft. Een tweede stap is dat we Europa als springplank gebruiken. De EU richt zich sterk op het verbeteren van het innovatieve vermogen in Europa. De EU werkt veelal aan dezelfde obstakels als waar de Deltatechnologie sector mee te maken heeft, zoals nog onvoldoende kennisdoorstroming van fundamenteel onderzoek naar nieuwe toepassing en hoe innovatieve MKB bedrijven betrokken kunnen worden bij het oplossen van maatschappelijke uitdagingen. We sluiten daarom zoveel mogelijk aan bij en maken ook qua financiering optimaal gebruik van Europese programma s, zoals het European Innovation Partnership on Water, Horizon2020 en Joint Programming Initiatives. De derde stap is dat we, om in het buitenland succesvol te zijn in het exporteren van onze kennis en oplossingen, meer gezamenlijk moeten optrekken. De Dutch Delta Approach met lange termijn perspectief en aandacht voor oplossingen die op korte termijn al toegepast kunnen worden trekt internationaal de aandacht. We moeten samen de sleutel vinden dat we als bedrijven elkaar versterken in plaats van tegen elkaar te tenderen. Nederland investeert ook in het versterken van de governance in het buitenland, wat op termijn moet leiden tot een betere planning en visie en financiën in landen in de Delta s en daarmee investeringen in waterveiligheid en waterbeheer in de kwetsbare Delta s. Het ontwikkelen en testen van innovaties kost geld. De doelstelling van het topsectorenbeleid is dat de investeringen van het bedrijfsleven in R&D worden vergroot. Het bedrijfsleven ontvangt een TKI-toeslag van 25% op de middelen die geïnvesteerd worden bij een kennisinstelling. Waar we in de Deltatechnologiesector naar zoeken is naar een voortdurende wisselwerking met de overheid als eindgebruiker om tot innovaties te komen. Als de overheid meer innovaties gaat inkopen, krijgt de thuismarkt een stimulans voor het ontwikkelen van innovaties. Het kabinet zet er op in om 2,5% van het overheidsbrede inkoopbudget te besteden aan innovatiegericht inkopen. Ook alternatieven die structurele verankering van innovatiegericht inkopen als doel hebben, worden verkend. Om innovaties te kunnen ontwikkelen zijn vanuit de overheid maar ook vanuit het bedrijfsleven investeringen nodig. De bedragen die in het innovatiecontract worden genoemd zijn inspanningsverplichtingen, het zijn geen harde toezeggingen. Voor 2014 brengen overheden 26,2-26,6 M Euro, bedrijfsleven 20,1-20,5 M Euro en kennisinstellingen 11,2 M Euro in om nieuwe innovaties te ontwikkelen en toe te passen voor een Leefbare Delta in Nederland en internationaal. Voor 2015 brengen overheden 45,8-50,8 M Euro, bedrijfsleven 22,4-26,4 M Euro en kennisinstellingen 9,8 M Euro in. In totaal is de verwachte investering in ,5-58,3 M Euro en in ,0-87,0 M Euro. 4

5 Managementsamenvatting... 3 Voorwoord Ambitie en Doelen Een Innovatiecontract: wat en waarom? Uitgangspunten Leeswijzer De deltatechnologiesector nader beschouwd Een wereldwijde uitdaging van formaat Wat is deltatechnologie? Deltatechnologie als Nederlands exportproduct De deltatechnologiesector in Nederland Innovatiethema s Overzicht Waterveiligheid Waterbeheer Duurzame aanleg, beheer en onderhoud Ecologisch ontwerpen Belangrijke relaties Het fundament voor innovaties Inleiding Systeemkennis Human Capital en kennisdoorstroming naar de praktijk Data, modellering, ICT & monitoring Governance Hoe gaan we kansen in het buitenland verzilveren? Inleiding Nederland als proeftuin Europa als springplank De wereld in! Financiën en commitments Bijlagen Bijlage 1: Update innovatieprogramma s innovatiecontract Building with Nature Flood Control Leven met Zout Energiedijken Digitale Delta Duurzame deltasteden Bijlage 2: Ondersteuningsmogelijkheden vanuit Topsector Water

6 Voorwoord Dit innovatiecontract is een product van de driehoek bedrijfsleven, kennisinstituten en overheid. Deze driehoek heeft elkaar nodig, de Deltatechnologiesector kan alleen goed functioneren als de drie punten van de driehoek met elkaar samenwerken. Samenwerken is ook elkaar uitdagen, zaken ter discussie stellen en lef tonen. Het maken van dit innovatiecontract heeft tot de nodige discussie geleid, en daarmee bijgedragen om ons, de Deltatechnologiesector, eens goed te bezinnen over het nut en de noodzaak van een innovatiecontract. De naam innovatiecontract geeft ons inziens een verkeerde indruk van dit document. Je kunt innovatie niet afdwingen. Ook is er niet echt sprake van een contract omdat de bedragen die in dit contract genoemd worden niet juridisch bindend zijn. Het Kernteam Deltatechnologie ziet het innovatiecontract meer als een intentieovereenkomst waarbij de partijen in de gouden driehoek samen koers bepalen om de eerder genoemde ambitie van verdubbeling van de omzet in 2020 te halen. Met dit contract willen we onze gezamenlijke ambities en intenties vastleggen: we willen eigenlijk een gezamenlijk perspectief voor de Gouden Driehoek bieden. Het innovatiecontract is daarom opgesteld door een grote groep vertegenwoordigers vanuit de driehoek, die scherpe discussies gevoerd hebben over innovatie, samenwerking en uitdagingen. Wij vonden het inspirerend om op deze manier met elkaar aan de slag te gaan. Peter van der Linde, voorzitter Kernteam Deltatechnologie 6

7 1 Ambitie en Doelen Een Innovatiecontract: wat en waarom? Aanleiding tot dit innovatiecontract Het Ministerie van Economische Zaken heeft gevraagd om een update van het Innovatiecontract voor met daarin weergegeven aan welke inhoudelijke thema s de komende twee jaar gewerkt gaat worden door welke partijen met welke inzet. Ambitie Bedrijven, overheden en kennisinstellingen in de Deltatechnologie vinden elkaar in de eerder uitgesproken ambitie van het Topteam Water om in 2020 tot een verdubbeling van de export van de Nederlandse watersector te komen. Dit innovatiecontract is een eerste stap in het concretiseren van de route waarlangs we deze ambitie willen bewerkstellingen. Dit doen we door gezamenlijk noodzakelijke en kansrijke innovaties PetervanderLinde(Boskalis/ VerenigingvanWaterbouwers): We moetenproberenmetelkaareen omgevingtecreërenwaarinjeruimte schept.dankrijgjedeinnovatievanzelf. op het gebied van deltatechnologie te signaleren, definiëren, ontwikkelen en uit te voeren. Met elkaar werken we daarmee aan oplossingen die nationaal en internationaal gevraagd worden om een leefbare delta te bewerkstellingen. Hierbij gaat het om vraagstukken op het gebied van waterveiligheid, zoetwaterbeschikbaarheid, waterbeheer, en klimaatadaptief en duurzaam inrichten van de delta zowel op het land als in het water. Van de sector voor de sector Met dit Innovatiecontract wil het Kernteam Deltatechnologie van Topsector Water laten zien dat ze onderkent dat overheid, bedrijven en kennisinstellingen ondanks dat ze ieder een eigen belang hebben wel hetzelfde doel nastreven: een leefbare delta. Ook onderkennen ze dat ze elkaar nodig hebben om dat doel te bereiken. De doelstelling van de drie partijen uit gouden driehoek met dit Innovatiecontract is om hierin hun gezamenlijke visie, ambitie en strategie op het gebied van innovatie vast te leggen en richting te geven aan hun handelen. Daarbij geldt de kanttekening en het voorbehoud dat in veel gevallen slechts sprake kan zijn van een inspanningsverplichting en niet van een resultaatsverplichting. Daarnaast kan het Innovatiecontract nieuwe deelnemers inspireren, enthousiasmeren en verleiden tot het starten van nieuwe samenwerkingsprojecten of het deelnemen aan bestaande projecten. Daarom is een beschrijving van de uitdagingen, de StefanKuks(UnievanWaterschappen): Ditinnovatie-contractbiedtwatmij betreftechteenkaderomgezamenlijke projectentegaandoen. samenwerkingsvormen en de (nationale en internationale) financieringsmogelijkheden voor deze doelgroep opgenomen. Doel van dit Innovatiecontract Gelet op het bovenstaande heeft het Innovatiecontract als doel: Gezamenlijke ambitie en commitments uitspreken en innovatierichtingen neer zetten Enthousiasmeren van potentiële initiatiefnemers en / of deelnemers. 7

8 Belangen Voor het bedrijfsleven geeft het innovatiecontract mogelijkheden voor vroegtijdige betrokkenheid en medebepaling van de kennisagenda. Ook biedt het innovatiecontract een kader voor de toeslagtoekenning op precompetitief onderzoek uitgevoerd binnen het Topconsortium voor Kennis en Innovatie (TKI) en andere stimuleringsregelingen. De PPS 1 projecten die daarvoor aangedragen worden moeten aansluiten op de thema s die genoemd zijn in het innovatiecontract. Daarnaast laat het innovatiecontract onderwerpen zien waar de overheid de komende jaren in geïnteresseerd is en GerritJanvandePol(GMB/MKB): IkvindhetbelangrijkomMKBers vanuitconcreteprojecten structureleraantelatensluitenbij dekennisontwikkeling. waar dus een potentiële markt voor is, in ieder geval binnen Nederland. Door zelf kennis op te doen door directe betrokkenheid bij onderzoek kan het bedrijfsleven een eigen portfolio opbouwen van projecten in de thuismarkt om daarmee de exportpositie (demo + ervaring) te versterken. Voor de overheid is het belangrijk om de beleidsopgaven op te nemen in het innovatiecontract en te vertalen in innovatiebehoeften en kennisvragen (die vervolgens door bedrijfsleven en kennisinstellingen worden aangepakt). Het gaat daarbij om de gehele beleidscyclus: van verkennen via begrijpen en beslissen naar ingrijpen en beheren. Het gaat daarbij niet alleen om innovatieve technische maatregelen, maar ook om innovaties in beslissings- en beheerondersteunend instrumentarium en governance. Het Innovatiecontract is voor de overheid bedoeld om te laten zien welke inzet het heeft in de topsector water.daarnaast dient dit innovatiecontract ter rechtvaardiging en verantwoording van de besteding van publieke onderzoeksmiddelen. Voor de kennisinstellingen geeft het innovatiecontract richting aan het meerjarige onderzoek. Het draagt bij aan het waarborgen van de toepassing van kennis (zowel door overheid als bedrijfsleven). Het is daarnaast ook een legitimering voor de inzet van onderzoeksmiddelen waarbij de vraagsturing een belangrijke rol speelt. Voor universiteiten en hogescholen is het ook van belang dat door betrokkenheid bij het Topsector Water programma en de contacten met bedrijven en overheden de studie voor studenten aantrekkelijker wordt en daarmee een wervend karakter heeft voor de instroom. 1.2 Uitgangspunten Een aantal uitgangspunten van het innovatiecontract 2014/2015 ten opzichte van 2012/2013 op een rij gezet: Verbeteren relatie Innovatiecontract en TKI-toeslagregeling In het innovatiecontract 2012/2013 stonden 6 business cases centraal: Building with Nature, Flood Control, Leven met Zout, Energiedijken, Digitale Delta en Duurzame Deltasteden. Het voordeel van de werkwijze met de business cases was dat het Innovatiecontract een duidelijke focus had. Echter bij de TKI toeslag ronde die volgde heeft alleen Building with Nature aanspraak gemaakt op de toeslag. De andere business cases leken niet in aanmerking te komen. Ook zijn er tijdens de TKI toeslag ronde twee projecten ingediend die geen rol speelden in het innovatiecontract 2012/2013. De samenhang tussen het innovatiecontract en de TKI toeslag was dus zeer beperkt, dat willen we dit keer verbeteren door te zorgen voor een kader dat maximaal ruimte biedt voor het ontwikkelen van publiekprivate financiering van innovatieprojecten. Inspirerend kader in plaats van concrete invulling De voortgang van de zes business cases uit het Innovatiecontract 2012/2013 staat beschreven in Bijlage 1. De afgelopen twee jaar is gebleken hoe lastig het is om de business 1 PPS = Publiek-private samenwerking met in kind en in cash-bijdrage van de private sector. Er is ook PPP = Publiek-private programmering zonder in kind of cash bijdragen zoals gedefinieerd door de expertgroep spelregels van het Ministerie van Economische Zaken (EZ) 8

9 cases een stap verder te brengen. Gezien de ervaringen met het verloop van de business cases geloven we niet (meer) in het vooraf opschrijven wat er precies gaat of moet gaan gebeuren, hoe dat moet gebeuren en op welke gebieden innovaties zeker succesvol zullen zijn. We geloven wel dat de potentie en het zelforganiserend vermogen van de deltatechnologiesector groot genoeg is om met nieuwe ideeën, concepten en oplossingen te komen als wij zorgen voor een kader dat ruimte biedt maar ook inspireert door een aantal succesvolle PPSen in de etalage te zetten. De term business case is in dit contract sowieso vermeden. In de afgelopen periode is gebleken dat het geen goede term is. Het gaat meer om kennis- en innovatieprogramma s. Hier wordt de trits innovatiethemainnovatieprogramma-innovatieproject gebruikt. Financiering: zoektocht op maat noodzakelijk Bij de meeste business cases die in bijlage 1 beschreven zijn komt naar voren dat het rondkrijgen van de financiering en onduidelijkheid over de regels belangrijke oorzaken zijn van de beperkte voortgang. Gelukkig zijn er een aantal successen te melden: het commitment van ruim 2 Miljoen Euro per jaar (cash + in-kind) van private partijen en kennisinstellingen binnen EcoShape voor Building with Nature, ook voor de komende jaren; de samenwerkingsovereenkomst van 5,5 Miljoen Euro per jaar voor Digitale Delta en de EFRO subsidie voor Energiedijken. In het Innovatiecontract van stond ook dat we het model van Building with Nature en Flood Control willen gebruiken voor andere innovatieprogramma s. Building with Nature en Flood Control waren inspirerende innovatieprogramma s waarin de driehoek avant la lettre met elkaar aan de slag was. Het nieuwe bedrijfslevenbeleid van de rijksoverheid kent minder subsidiemogelijkheden dan voorheen. De overheid probeert het ondernemerschap en de innovatie nu vooral te stimuleren met kredieten, garanties en fiscale voordelen. Hiermee is een geheel nieuwe situatie ontstaan. Uit ervaringen van de afgelopen twee jaar blijkt dat het model dat eerder in Building with Nature en Flood Control gehanteerd werd niet in de huidige constellatie kopieerbaar is (zie ook bijlage met de voortgang van de business cases). Het is duidelijk geworden dat een zoektocht op maat naar financiering voor elk innovatieprogramma/ innovatieproject noodzakelijk is waarbij koppeling aan bestaande uitvoeringsprogramma s en -projecten een vereiste is. Integrale benadering: Strategische kennisvragen ook in innovatiecontract In het innovatiecontract waren de strategische kennisvragen niet opgenomen. Het gaat hierbij vooral om fysische en ecologische kennis van watersystemen, over de invloed van veranderende omgevingsfactoren en maatschappelijke ontwikkelingen en gevolgen van ingrepen. Dit zijn vragen die aan de basis liggen van besluitvorming, uitvoering en innovatie. Deze vragen worden veelal niet in PPS beantwoord, maar via publiek-private programmering (PPP). Bij PPS gaat het veelal om innovatie ondersteunende kennis in projecten. Een deel van de middelen van NWO en Deltares worden voor PPP ingezet. Voor het Innovatiecontract is besloten te kiezen voor een integrale benadering door zowel PPS als PPP mee te nemen, omdat we duidelijk willen laten zien dat onze ambities voor een Leefbare Delta niet zonder een goede kennisbasis verwezenlijkt kunnen worden. 1.3 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt een beeld van de deltatechnologiesector geschetst: wat zijn de uitdagingen waar we voor staan, waar speelt deltatechnologie op in en hoe kunnen we de Nederlandse deltatechnologiesector karakteriseren? In hoofdstuk 3 wordt vervolgens aangegeven op welke innovatiethema s we als sector willen focussen. Daarbij worden ook inspirerende voorbeeldprojecten gegeven om concreet te maken waar we als sector aan werken en waar we de komende jaren aan willen werken. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens ingegaan op het fundament dat nodig is om te komen tot innovaties: systeemkennis, Human Capital, data/model/ ICT ontwikkelingen en governance. 9

10 In hoofdstuk 5 komt onze strategie om de kansen in het buitenland te verzilveren en wat daar voor nodig is aan de orde. In hoofdstuk 6 worden de financiën en het commitment van de verschillende partijen bij de verschillende thema s weergegeven. Voor mensen die geïnteresseerd zijn in de voortgang van de business cases uit het Innovatiecontract is in bijlage 1 een update van de business cases opgenomen. Voor mensen die aan de slag willen met de Deltatechnologie sector in de Topsector Water komen in bijlage 2 kort een aantal ondersteuningsmogelijkheden voor innovatie vanuit Topsector Water aan de orde. 10

11 2 De deltatechnologiesector nader beschouwd 2.1 Een wereldwijde uitdaging van formaat De helft van de wereldbevolking leeft op dit moment in delta s, kust- en riviergebieden. En naar verwachting zal dit percentage in 2050 zelfs oplopen tot 70 procent. Delta s hebben een enorm potentieel, maar zijn tegelijkertijd ook kwetsbaar. Doordat steeds meer mensen in deze gebieden komen te leven, en er steeds meer economische activiteiten plaatsvinden, neemt de druk op delta s toe. Deltagebieden zijn door een gunstige geografische ligging welvarend, rijk in natuurlijke hulpbronnen, en hebben een hoge biodiversiteit. De meeste grote havensteden wereldwijd liggen in Delta s. De zeeën nabij de kust kenmerken zich door een intensieve economische activiteit (de Noordzee is één van de meest intensief gebruikte zeeën ter wereld). Tegelijkertijd staan delta s en de aangrenzende zeeën zwaar onder druk door de grote competitie voor natuurlijke hulpbronnen, ruimte en energie. Daarnaast is er risico op overstroming, bodemdaling, droogte en verzilting. Daarom en vanwege de effecten van klimaatverandering op waterveiligheid (zeespiegelstijging en extreme neerslag) en waterbeschikbaarheid is verdere verduurzaming van het gebruik van delta s noodzakelijk. Er wonen wereldwijd ongeveer 100 miljoen tot 1 miljard mensen in gebieden die blootgesteld worden aan overstromingen die vaker dan eens in de 100 jaar voorkomen. Dit betekent dat bijna iedere generatie in deze gebieden met één of meerdere overstromingen vanuit zee of rivieren wordt geconfronteerd. Door de toenemende bevolking en bedrijvigheid, door zeespiegelstijging, veranderende rivierafvoeren en toename van neerslag en bodemdaling zullen in de komende twee generaties zowel het aantal blootgestelde mensen als de financiële gevolgen van een enkele overstroming in deze gebieden verdubbelen 2,3. Waterveiligheid is daarmee een belangrijk maatschappelijk thema en staat als er slachtoffers vallen bij overstromingen ook sterk in de belangstelling van de media en dus het grote publiek. Wereldwijd leven circa 780 miljoen mensen zonder veilig drinkwater. Landen met waterproblemen ondervinden ernstige ziekten, misoogsten, armoede en beperkte kansen op economische groei. De oorzaken van waterproblemen lopen uiteen. Ook al regent het in sommige gebieden genoeg, dat regenwater wordt lang niet altijd opgeslagen als buffervoorraad voor droge periodes. Dit laatste geldt ook voor Nederland. Ook nemen, door klimaatverandering, periodes van extreem droogte toe. Dit terwijl wereldwijd het waterverbruik stijgt en door de daaruit voortkomende overexploitatie rivierafvoeren onder ecologische kritische waarden komen en het grondwaterpeil persistent daalt. Ook raken waterbronnen vervuild en zorgt klimaatverandering periodiek voor extreme droogte. Omdat deltagebieden bestaan uit slappe ondergrond en sedimentaire afzettingen met wisselende grondwaterniveau s is het bouwen in deze gebieden een uitdaging. Daarnaast leiden het ontwateren van veengronden en overmatig onttrekken van grondwater tot bodemdaling, wat weer leidt tot een vergroot overstromingsrisico en schade aan gebouwen. Door al deze uitdagingen neemt ook de wereldwijde vraag naar kennis en nieuwe oplossingen op het gebied water, ondergrond én deltabeheer toe. Technologische doorbraken en vernieuwingen zijn nodig om het leven en werken in delta s, kust- en riviergebieden veilig, schoon en duurzaam maken tegen aanvaardbare kosten. 2 OECD, ranking of the world s cities most exposed to coastal flooding today and in the future, Environment Working Paper No. 1 (ENV/WKP(2007)1), United Nations University, 2004, 11

12 2.2 Wat is deltatechnologie? Om bovenstaande uitdagingen het hoofd te kunnen bieden staan in deltatechnologie staan de volgende onderwerpen centraal: Buiten de deur houden van (ongewenst) water. Het gaat hierbij om waterkeringen (dammen, dijken en sluizen), stormvloedkeringen en andere hoogwaardige elementen die ons beschermen tegen het water. Aspecten op het gebied van veiligheid, natuur en economische ontwikkelingsmogelijkheden moeten meegenomen worden om tot duurzame en kosteneffectieve oplossingen te kunnen komen. Gebruik van het watersysteem en de beheervragen die dit oproept. Hierbij kun je denken aan het op elkaar afstemmen van onderdelen en functies van de waterinfrastructuur zoals havens, kanalen en rivieren (onderdelen) en landbouw, wonen, natuur, energieopwekking (hydropower, biomassa, koeling), recreatie, vervoer over water (functies). Het zorgen voor water van de juiste hoeveelheid en kwaliteit voor alle gebruiksfuncties inclusief landbouw en natuur. Herstel en bescherming van aquatische en waterafhankelijke terrestrische ecosystemen door het treffen van inrichtingsmaatregelen en verduurzaming van gebruik van zoete, zoute en estuariene wateren. Betrouwbaar en kostenefficiënt bouwen om wonen en werken in deze gebieden mogelijk te maken. Maar ook de inrichting en ruimtelijke planning in de delta in relatie tot waterveiligheid en waterbeheer vraagt de nodige aandacht. Ook landaanwinningen, havenontwikkeling en grondverbeteringen vallen hieronder. 2.3 Deltatechnologie als Nederlands exportproduct Nederland is één van de veiligste en meest leefbare dichtbevolkte deltagebieden in de wereld. Een prestatie die niet alleen gebaseerd is op onze internationale zeer gewaardeerde technologische kennis en kunde van waterbouw, maar tevens onze kennis van landbouw, natuur en landschap. Daarnaast heeft Nederland een unieke governance structuur op het terrein van waterbeheer. Deze ontwikkelingen zijn sterk gevoed door de historische lessen van overstromingen. Nederland is ook het enige land ter wereld waarbij het politieke draagvlak voor een lange termijn visie (100 jaar) op de waterproblematiek wettelijk is verankerd in de Deltawet. Het is dus niet zo vreemd dat andere landen geïnteresseerd zijn in de kennis en kunde van Nederland op het gebied van deltatechnologie. Er zijn volop kansen voor groei op het gebied van deltatechnologie gezien onze grote naamsbekendheid als Nederland op dit vlak en aangezien de wereldmarkt ook sterk groeit 4,5,6. Mondiale groeikansen zijn aanwezig als gevolg van klimaatverandering en groei van de bevolking en de economieën in deltagebieden. De stijging van het zeewaterniveau en de benodigde adaptatiekosten zorgen voor een extra vraagimpuls. De kansen liggen vooral rond de thema s veiligheid en leefbaarheid en in het bijzonder op het snijvlak van die twee. Deze thema s volgen uit een analyse van de ontwikkelingen in de internationale markt en uit de kansen die de spelers voor het cluster zien 7. 4 Boer en Croon, 2011, Topteam Water, discussiedocument nav analyse van (sub)clusters voor de Topsector Water 5 Global Water Intelligence (GWI), Global Water Market Media Analytics Ltd., United Kingdom. 6 NWP, 2010, Visie Water 2020, Den Haag 7 Panteia/Blueconomy, 2010, Het Nederlandse Deltatechnologie-cluster, economische waarde, internationale concurrentiekracht en arbeidsmarktperspectieven, Zoetermeer/Zaltbommel. 12

13 2.4 De deltatechnologiesector in Nederland Deltatechnologie is bij uitstek een sector waar de driehoek overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen duidelijk een gezamenlijk belang heeft. Iedereen heeft hetzelfde doel: een leefbare delta. Dat biedt een unieke en ideale voedingsbodem om samen te werken aan innovaties die helpen dat doel te bereiken. De bescherming tegen hoog water en de bewaking van de waterkwaliteit en waterkwantiteit zijn in veel landen primair publieke taken. In Nederland zijn Rijkswaterstaat en de waterschappen, maar ook provincies en gemeenten grotendeels verantwoordelijk voor de investeringen in de Nederlandse waterprojecten, met een jaarlijkse omvang van 7 tot 8 miljard Euro (Advies Topteam Water, juni 2011; red. noot: dit getal is Topsector Water breed dus inclusief watertechnologie)). Publieke partijen zijn daarmee de grootste vrager en afnemer van innovaties. Aan de ene kant is dit voor de overheid een gouden kans om haar maatschappelijke doelen te bereiken en de concurrentiepositie van het bedrijfsleven te versterken door uit te dagen tot innovatie, maar aan de andere kant ontbreken omdat het hier een overheidsmarkt betreft vaak één of meerdere innovatiedrijfveren die in sectoren met private afnemers en consumentenmarkten (zoals chemie en landbouw) wel voorkomen, bijvoorbeeld het verkrijgen van een concurrentie-voordeel. Nederlandse ingenieurs- en adviesbureaus, (water)bouwers en universiteiten en kennisinstellingen leveren diensten die wereldwijd bijdragen aan een leefbare delta. Veel MKB bedrijven zijn meer gericht op de Nederlandse en Europese markt. Aan zowel de kant van de overheid als aan de kant van het bedrijfsleven en bij de kennisinstellingen is er een noodzaak tot coördinatie, omdat de sector uit een groot aantal verschillende partijen bestaat. De afgelopen jaren is een verdere samenwerking bereikt, aan de kant van het bedrijfsleven met de Taskforce Deltatechnologie en aan de kant van de overheden in de koplopers waar waterschappen samenwerken met RWS en innovatievragen formuleren voor kennisinstellingen en bedrijfsleven. Verder hebben de kennisinstellingen Deltares en Wageningen UR een samenwerkingsconvenant getekend met als doel intensief van elkaars sterke kanten gebruik te maken en de opbouw van strategische kennis af te stemmen. De sector heeft een aantal kenmerken die innovatie bevorderen: Grote omvang van de nationale markt. De overheid heeft daardoor veel sturingsmogelijkheden. Door de omvang van de investeringen kan de overheid, als zij de markt te prikkelt tot innovatie, een groot effect sorteren. De overheid moet rekening houden met meerdere belangen. Dat is een stimulans voor innovaties die niet alleen het doel van veiligheid, maar ook andere doelen, zoals recreatie en natuur, dienen. Innovatie vindt vaak plaats op het grensvlak van disciplines en schijnbaar tegengestelde belangen. Daarbij speelt aan de andere kant ook dat voor het toepassen van andere concepten ook partijen uit andere sectoren moeten worden betrokken, zoals de landbouw, natuurbeheerders, gemeenten wat het proces niet altijd eenvoudig maakt. In de watersector heeft de overheid een lange termijn perspectief: het Hoogwaterbeschermingsprogramma en Deltaprogramma, met een stip op de horizon voor lange termijn, bieden ruimte voor het uitdenken en uitproberen van andere benaderingen. 13

14 Uitgelicht: Deltaprogramma aanjager voor innovatie Het Deltaprogramma focust op de korte en de lange termijn opgave om ons land veilig en economisch aantrekkelijk te houden. Daarbij worden ambitieuze doelen gesteld. De werkwijze en de aanpak is in zichzelf innovatief en een exportproduct. Het Deltaprogramma wil de inhoudelijke doelen voor waterveiligheid en zoetwatervoorziening bereiken met efficiënte, innovatieve oplossingen. Het Deltaprogramma heeft daarom actief de samenwerking met het bedrijfsleven en kennisinstellingen opgezocht binnen de Topsector Water, om bij te dragen aan het realiseren van de ambitie van de topsector: kennis, kunde naar kassa. De Topsector Water heeft met het Deltaprogramma een belangrijke thuismarkt, met name voor de clusters deltatechnologie en watertechnologie. De innovaties die deze clusters ontwikkelen, zijn niet alleen waardevol voor het Deltaprogramma, maar ook voor de internationale concurrentiepositie van de sector. Over en weer wordt samengewerkt om elkaar te versterken. Voor het Deltaprogramma zijn met name twee typen innovaties van belang: technische innovaties en procesmatige & beleidsmatige innovaties. Dit biedt vele kansen voor concrete toepassingen van innovaties en vervult een verbindende functie in relatie tot het buitenland. Wim Kuijken, Deltacommissaris Daarnaast zijn er in Nederland ook een aantal factoren die innovatie nog wel eens in de weg staan: Waterveiligheid en watermanagement hebben een groot maatschappelijk belang, vanwege het mogelijke aantal slachtoffers en economische schade bij overstromingen. Rijkswaterstaat en de waterschappen hebben de professionele en publieke plicht om veiligheid tegen de hoogste normen te leveren. Hierdoor wordt vaak gefocust op technieken die zich ruimschoots bewezen hebben. Dat innovatie plaatsvindt binnen het kader van publieke taken geeft weinig ruimte voor trial and error. De burger verwacht een efficiënte overheid. Dat maakt de ruimte voor bestuurders beperkt om te investeren in technieken die zich nog niet bewezen hebben en dus het risico in zich hebben te mislukken. De sector bestaat zowel aan overheidszijde als aan bedrijfsleven zijde uit meerdere kleinere en grote organisaties met een verscheidenheid aan organisatorische culturen, werkwijzen, perspectieven, regelingen en belangen. Vaak wordt gezegd dat de deltatechnologiesector versnipperd is omdat er zo n grote verscheidenheid aan gremia is, die vaak (vrijwel) hetzelfde beogen. Dat betekent dat het er veel uitwisseling op sector niveau nodig is en er tijd verstrijkt voordat een behoefte aan innovatie op grotere schaal wordt onderschreven en succesvolle verspreiding van innovatieve ideeën en praktijken zal plaatsvinden. Het vormen van consortia waarbij partners uit de gouden driehoek met elkaar leren werken en gezamenlijk aan een onderzoeks/innovatieagenda werken is een belangrijk middel om het nadeel van de diversiteitsfactor om te buigen in een voordeel (namelijk snellere uitwisseling van ideeën en ontwikkeling van een gemeenschappelijk denkraam). Validatie van kennis en innovatie op prototypeschaal door toepassing bij concrete projecten op de thuismarkt is een onmisbare schakel. Voor het toepassen van nieuwe concepten is vaak een uitgebreid communicatietraject met belanghebbenden nodig. Flankerend onderzoek (voorspellen, meten en terugkoppelen) in samenwerking met opdrachtgevers tijdens de uitvoering is nodig voor de kennisontwikkeling. Bij toepassing van de innovatie op prototype schaal in het veld is vaak veel geld gemoeid. Dat maakt het testen van een innovatie lastig. De betrokken bedrijven (aannemers, baggeraars, ingenieurs- en adviesbureaus) opereren in een markt met lage marges en beschikken meestal niet (zoals producenten in de maakindustrie) over een omvangrijke strategische kas voor Onderzoek en Ontwikkeling. Zij zijn wel bereid om menskracht beschikbaar te stellen (in kind) voor innovatieprojecten. 14

15 3 Innovatiethema s 3.1 Overzicht In het innovatiecontract vormden drie thema s op de achtergrond een kader waarbinnen consortia met concrete en gefocuste business cases aan het werk waren: Eco-engineering Waterveiligheid en slimme dijken Leefbare Delta Op deze thema-indeling is nogal wat kritiek op gekomen vanuit diverse hoeken. Eén van de belangrijkste kritiekpunten was de terechte constatering dat Leefbare delta meer de overkoepelende doelstelling dan een apart thema was. Daarbij komt dat in het voorjaar van 2013 door het Programmabureau in opdracht van het Kernteam Deltatechnologie een uitvraag is gedaan voor kennisvragen. Het Programmabureau heeft daarbij zowel de vragen geïnventariseerd voor de kennisbasis van de sector als innovatieondersteunende kennis. In dit hoofdstuk gaat het met name om innovatieondersteunende kennis, dit wil zeggen kennis die nodig is om innovatieve projecten uit te kunnen voeren. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de benodigde basiskennis, d.w.z. de kennis die nodig is om te kunnen anticiperen op nieuwe ontwikkelingen, uitdagingen en benodigde ingrepen. Wat betreft innovatieondersteunende kennis zijn drie nieuwe thema s boven komen drijven: beheer & onderhoud (inclusief de vervangingsopgave kunstwerken), zoetwatervoorziening en beheer van mariene ecosystemen. Ook komt veelvuldig terug dat meer aandacht voor de governance aspecten vereist is. Er is in dit innovatiecontract voor gekozen zo dicht mogelijk te blijven bij de oude themaindeling om te zorgen voor herkenbaarheid en continuïteit, maar wel recht te doen aan de actualiteit door de nieuwe thema s die naar voren zijn gekomen te betrekken. De Deltatechnologiesector heeft op basis van de voorgaande overwegingen ervoor gekozen om de kennisontwikkelingen en innovaties te clusteren in vier innovatiethema s, te weten: 1. Waterveiligheid 2. Waterbeheer 3. Duurzame aanleg, beheer en onderhoud 4. Ecologisch ontwerpen Deze vier thema s hebben allen tot doel om een Leefbare delta mogelijk te maken: te leven, te wonen en te werken in deltagebieden, zoals in Nederland. 15

16 3.2 Waterveiligheid Urgentie Meer dan de helft van de wereldbevolking leeft in steden. En een flink deel van die steden ligt in delta s. Delta s die door klimaatverandering, toenemende bevolking en bedrijvigheid, veranderende rivierafvoeren en toename van neerslag en bodemdaling steeds kwetsbaarder worden. Het goed beschermen van delta s tegen overstromen wordt daarmee steeds belangrijker. Onderwerpen in thema: Beter begrijpen van morfologische en hydraulische veranderingen van watersystemen Meerlaagsveiligheid: voorkomen van overstromingen, het beperken van de gevolgen van een overstroming en rampenbeheersing. Innovatierichtingen: Flood management en data/ict Energie uit dijken Multifunctionele keringen (natuur, infra, gebouwen) floodproof inrichten van laaggelegen gebieden efficiënt, effectief en innovatief ontwerp en beheer van waterkeringen (bv pipingoplossingen, insitu oplossingen) innovatieve oplossingen voor waarschuwingssystemen en crisismanagement Voorbeeldprojecten waarvoor al commitment vanuit de driehoek bestaat: IJkdijk Multifunctionele keringen (STW) Digitale Delta (zie bijlage 1) Energiedijken (zie bijlage 1) Tijdelijke en flexibele waterkeringen Tidal Test Centre Overdiepse Polder Uitgelicht: Overdiepse polder: Boeren op een terp In tijden van extreem hoogwater is de Bergsche Maas een bedreiging voor Noord-Brabantse dorpen en steden langs de rivier ter hoogte van Geertruidenberg tot 's-hertogenbosch. Waterschap Brabantse Delta zorgt voor droge voeten en schoon water in West-Brabant en de uitvoering van de rivierverruiming in de Overdiepse polder van medio 2010 tot eind De 550 hectare Overdiepse Polder wordt omgetoverd tot waterbergingsgebied. Boeren bouwen op acht terpen een nieuw bedrijf met groeipotentie dankzij het zelf bedachte terpenplan. De andere boeren zetten hun bedrijf elders voort. Provincie Noord-Brabant heeft de plannen opgesteld. Het project krijgt subsidie van de Europese Unie. De Overdiepse Polder is één van de ruim dertig locaties van het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier dat vier miljoen Nederlanders beschermt tegen overstromingen. Betrokken partijen: Waterschap Brabantse Delta, Provincie Noord-Brabant, Ruimte voor de Rivier, Gemeente Geertruidenberg/Waalwijk, Van Oord Nederland BV, GMB infra BV en Oldenkamp BV 16

17 Uitgelicht: Tijdelijke en flexibele keringen Op dit moment is vanuit het buitenland veel belangstelling voor wat Nederland in de aanbieding heeft op het gebied van tijdelijke en flexibele waterkeringen. Tijdelijke en flexibele keringen kunnen lokaal maatwerk bieden bij complexere bebouwde situaties in en nabij waterkeringen en kunnen noodoplossingen bieden bij rampen. In Delft is onlangs een demonstratiepolder met diverse tijdelijke waterkeringen geopend, getiteld Flood Proof Holland. Dit biedt een etalage van mogelijke oplossingen waar al een aantal buitenlandse delegaties zijn komen kijken. Betrokken partijen: Dura Vermeer, BAM, GMB, DutchDam, BFDS, Green Soil Bag BV, Valorisatieprogramma Deltatechnologie, Waterschappen, Deltares 3.3 Waterbeheer Urgentie Delta s worden gekenmerkt door een intensief landgebruik. Er bestaat door de ondiepe grondwaterstanden een nauwe interactie tussen grond- en oppervlaktewater. Een zorgvuldige inrichting en beheer van het gebied is dan ook noodzakelijk om een goede waterkwaliteit te handhaven of te verkrijgen. Door klimaatverandering nemen in bepaalde gebieden de risico s op overstromingen toe en vrezen andere mogelijk nabijgelegen gebieden voor gebrek aan water. Zelfs binnen één gebied kunnen overstromingen en langdurige droogtes elkaar afwisselen. Gevolg is dat de waterafvoer via rivieren meer schommelt. Hierdoor zullen vaker extreem hoge en lage waterstanden voorkomen. Onderwerpen in thema: Duurzame zoetwatervoorziening. Duurzame en rendabele zoute en estuariene ecosystemen Duurzaam watergebruik Leven met zout: naar duurzame inrichting Verziltingsbestrijding, zoet-zoutscheiding Zoetwaterbeschikbaarheid Waterverdeling (nationaal, stroomgebieden) Grondwater, opslag en gebruik Bodemdaling in relatie tot ontwatering en grondwateronttrekking Innovatierichtingen: Dit vraagt om het slim managen van het water zodat risico s op overstromingen worden beperkt en schoon en niet verzilt water ook beschikbaar is ten tijde van langdurige droogte. Dit thema richt zich dan ook op: Slimmer en goedkoper meten en modelleren (waterstanden, waterkwaliteit en zout) Early warning systems en risico-assessment Innovatieve zoet-zout scheidingsystemen en innovatief toepassen daarvan scheidingsystemen en optimalisatie van zoet en zout-watergebruik door toepassing van watertechnologie en waterhergebruik en recycling strategieën. Beslissystemen voor besturing van sluizen en gemalen op maat. Integrale optimalisatie van het waterbeheer in een stroomgebied, door het inzetten van informatie en monitoring technologie bij het afstemmen van landelijk waterbeheer, regionaal waterbeheer en waterbeheer in de landbouw. Efficiënter gebruik van zoetwater ten behoeve van klimaatadaptatie (droogte, wateroverlast en verzilting). Het gaat hierbij zowel om technische, bestuurlijke als financiële innovaties waarbij in veel gevallen ook de landbouwsector betrokken zal moeten worden. Het verder uitwerken van het concept waterdiensten om win-win te creëren tussen landbouw, natuur en waterbeheer. Reduceren van emissies van diffuse verontreinigingen vanuit de landbouw en het vergroten van mogelijkheden voor natuurlijke waterzuivering. 17

18 Slim combineren van oppervlakte-en grondwaterbeheer (conjunctive groundwater and surface water use) door ruimte-tijd optimalisatie oppervlakte- en grondwatergebruik, rain-water harvesting, artificial recharge en aquifer storage and recovery Remote monitoring: combinatie van remote sensing, modellering en meting als ondersteuning van het operationele waterbeheer. Terugbrengen van watergebruik door toepassing van (combinaties van) monitoring, sensor technologie, remote sensing en simulatie modellen. Voorbeeldprojecten waarvoor al commitment vanuit de driehoek bestaat: Bellenscherm Leven met Zout (zie bijlage 1) Waterplanner Waterrijk Uitgelicht: Bellenscherm Een van de twee Krammerjachtensluizen krijgt een innovatief zoet-zout scheidingsysteem met verbeterde luchtbellenschermen, een waterscherm en een spoeldebiet. De verwachte voordelen hiervan zijn: sneller schutten en een besparing op beheer- en onderhoudskosten. De innovatie ten opzichte van bestaande bellenschermen zit in een betere verdeling van de lucht die in het water wordt gepompt en in de combinatie met een waterscherm en een spoeldebiet. De luchtbellenschermen en het waterscherm scheiden het zoete en het zoute water door onder water een barrière te vormen waar het zoute water beperkt doorheen dringt. Het innovatieve systeem is uitgebreid onderzocht, zowel in het laboratorium van Deltares als in de praktijk, in de Stevinsluis (Afsluitdijk). Royal HaskoningDHV heeft het systeem vertaald in een innovatief ontwerp. Bij deze testen bleek dat het systeem zó goed werkte, dat Rijkswaterstaat er alle vertrouwen in heeft dat de pilot in de Krammerjachtensluis zal slagen en daarna kan worden ingebouwd in het gehele Krammersluizencomplex, ter vervanging van de nu aanwezige zoet-zout scheiding. Betrokken partijen: Rijkswaterstaat, Royal Haskoning DHV Nederland BV en Deltares. De samenwerking ligt vast in een overeenkomst in het kader van de Topsector Water die de partijen 1 juli 2013 hebben ondertekend. Uitgelicht: Waterplanner: Beter waterbeheer dankzij gebruikmaking van satellietbeelden Een van de belangrijkste taken van een waterschap is te zorgen voor voldoende water. Niet te veel en niet te weinig. Daarom is het voor waterschappen van belang de hoeveelheid water die het beheergebied inkomt en verlaat nauwlettend te volgen. Dit gebeurt door het opstellen van de waterbalans van het beheergebied via hydrologische modellering. Veldwaarnemingen worden gebruikt om deze modellen te toetsen. Nadeel is de grofmazigheid van deze metingen. Daar is nu een oplossing voor middels het beschikbaar komen van hoge resolutie satellietbeelden (25 m, wekelijkse dekking) via de Nationale Satelliet Dataportaal (NSD). In dit project wordt onderzocht hoe al deze data optimaal gecombineerd kan worden om de gewenste informatie te leveren. Betrokken partijen: Alterra, Royal Haskoning/DHV, Waterschap Rijn en Ijssel, Nelen & Schuurmans 3.4 Duurzame aanleg, beheer en onderhoud Urgentie De algemene trend naar beperking van de maatschappelijke kosten voor aanleg, beheer en onderhoud vergt een verandering van het denken in de gehele levenscyclus van de assets om het even of het gaat om waterkeringen, waterbouwkundige constructies en installaties, natte en droge kunstwerken en andere infrastructuur die het leven in de delta mogelijk maakt. Een goed voorbeeld dat op dit moment in Nederland speelt is de vervangingsopgave natte kunstwerken bij Rijkswaterstaat. Tot 2040 zullen naar verwachting 52 sluizen het einde van hun ontwerplevensduur bereiken of onvoldoende schutcapaciteit hebben. Dit vormt voor 18

19 Rijkswaterstaat een grote uitdaging om daar op een duurzame en efficiënte manier mee om te gaan gezien de grote kosten die hiermee gepaard gaan. Een belangrijke doelstelling bij assetmanagement is een efficiënter onderhoud en minder kosten over de levenscyclus voor grootschalige ingrepen. Door de ruimte (ook in de tijd) efficiënt te benutten door goede planning en slim te ontwerpen met oog voor materiaalgebruik en de dynamiek van de tijd (veranderende belastingen, maar ook sociaal maatschappelijke veranderingen) kunnen synergie- en schaalvoordelen bereikt worden. Onderwerpen in thema: Ontwikkeling van deltagebieden, planvorming, planning en ontwerp Duurzame en kostenefficiënte offshore engineering, haveninfrastructuur, kust en rivierinfrastructuur; Bouwen op en in slappe bodems Vervangingsopgave kunstwerken en infrastructuur Bodemdaling Duurzame deltasteden - Smart Cities- slimme oplossingen voor klimaatadaptatie, stedelijk waterbeheer en koppeling met energieopgave (Smart Cities) Interactie tussen water en ruimtelijke ordening: water en de leefbare stad Offshore ontwikkelingen zoals Offshore windparken en andere activiteiten die Offshore (op zee) plaatsvinden, bijvoorbeeld deepsea mining in relatie tot het mariene ecosysteem Innovatierichtingen Life cycle benadering (van o.a. kunstwerken en infrastructuur) Nieuwe materialen en duurzaam (her)gebruik van grondstoffen en bouwmaterialen Technieken om bodemdaling te voorkomen en tegen te gaan Meerwaarde uit data en monitoring voor ontwerp, beheer en onderhoud halen Voorbeeldprojecten waarvoor al commitment vanuit de driehoek bestaat: Self Supporting River Systems Geo Impuls Multiwaterwerk Uitgelicht: GeoImpuls: Gedrag van veen in Bloemendalerpolder GeoImpuls is een Joint Industry Project waarbij veel private partijen betrokken zijn met en een aansprekende ambitie (50% minder geotechnisch falen in 2015). Een voorbeeldproject dat binnen GeoImpuls loopt is De Bloemendalerpolder ligt tussen de vestingstadjes Muiden en Weesp. Met de Vecht, Amsterdam en 't Gooi in de nabijheid, is het gebied aantrekkelijk om te wonen en te recreëren. Uit een geotechnisch vooronderzoek blijkt echter dat zettingen lastig te voorspellen zijn, wat risico's met zich meebrengt voor veel bouwers, projectontwikkelaars en opdrachtgevers. Binnen het Geo-Impulsproject Langetermijnmeting en modelvalidatie is een praktijkproef in de Bloemendalerpolder gestart. De proef bestaat uit het aanbrengen van een tweetal terpen met uitgebreide langdurige monitoring en voorafgaand veld- en laboratoriumonderzoek. Met de proefresultaten kan het gedrag van veen en daarmee het zettingsproces betrouwbaarder worden voorspeld om bouwkosten en bouwtijd te reduceren en beter te controleren. Betrokken partijen: Strukton, BAM, Boskalis, Heijmans, KWS, Van Hattum & Blankevoort, Van Oord, Ballast Nedam, Dura Vermeer; Arcadis, ProRail Witteveen+Bos,, Tauw, Movares, Fugro, Royal HaskoningDHV, Grontmij, CRUX; CURNET (COB, CUR B&I), Deltares, TU Delft, CROW, KIVI/Niria, Vereniging van Waterbouwers en Bouwend Nederland 19

20 Uitgelicht: MultiWaterWerk Veel sluizen en stuwen onder beheer van Rijkswaterstaat zijn binnenkort - van enkele jaren tot 20 jaar - aan vervanging toe. Hiervoor gaat MultiWaterWerk.nl aan de slag. Het doel is om een uniform waterwerk te maken, dat overal in Nederland toegepast kan worden. Voor de verschillende functies die deze werken moeten bedienen, kan een opzet met aparte onderdelen een oplossing bieden. Dan kan voor iedere sluis of stuw de beste combinatie gemaakt worden. De uniformiteit levert uiteindelijk veel besparing op in het beheer en onderhoud van de werken. Betrokken partijen: Rijkswaterstaat, Van Hattum en Blankevoort, Deltares 3.5 Ecologisch ontwerpen Urgentie: Deltagebieden hebben door hun gunstige geografische ligging een hoge bevolkingsdichtheid. Door de aanwezigheid van vruchtbare gronden, voldoende water en een grote stedelijke afzetmarkt is er veelal sprake van intensieve en hoogwaardige voedselproductie in deltagebieden. Grote zeehavens spelen een belangrijke rol voor aanvoer van grondstoffen en afvoer van producten uit deze sector. Al deze activiteiten grijpen in op de leefomgeving van mens en natuur en we zijn ons dan ook steeds meer bewust dat voor een duurzame ontwikkeling van de delta innovatieve methoden nodig zijn die gebruik maken van de synergie tussen het natuurlijk functioneren van ecosystemen en de maatschappelijk gewenste ontwikkeling. De afgelopen jaren is op dit terrein het nodige fundamentele en toegepaste onderzoek verricht, onder andere door deelnemers aan het Ecoshape consortium in het kader van het Building with Nature programma. Ondanks de geboekte vooruitgang, zijn nog veel fundamentele vragen onbeantwoord en is er nader onderzoek nodig om de ontwikkelde kennis daadwerkelijk in de praktijk te kunnen toepassen. Dit thema heeft een sterke link met de andere drie innovatiethema s. Ecologisch ontwerpen is immers geen doel op zich maar een middel om te komen tot hoogwaardige, kosteneffectieve en daarmee breed gedragen oplossingen voor waterveiligheid, waterbeheer en duurzame aanleg, beheer en onderhoud. Daarmee draagt dit thema mede bij aan de daar genoemde doelen. Onderwerpen in thema: Het ontwikkelen en ontwerpen van technieken en methoden om synergie te verkrijgen tussen de natuurlijke functie van ecosystemen en gewenste maatschappelijke ontwikkelingen. Bevorderen van ecosystemen door een innovatieve aanleg van infrastructurele werken Gebruik van natuurlijke processen om infrastructurele werken te realiseren Zuivering van water door natuurlijke systemen Ecosysteemdiensten (bijvoorbeeld Green Infrastructure) Innovatieve deltaproductiesystemen Innovatierichtingen: Natuurlijk Goedkoper!. Doel van dit programma is de onderbouwing van een perspectief op kostenbesparingen (of anderszins relevante meerwaarde) op lopende en toekomstige hoogwaterveiligheid projecten via gerichte ontwikkeling en opschaling van kennis en kunde over Building with Nature type voorlandoplossingen. De lopende HWBP2 projecten bieden een uitgelezen kans om het voorgestelde programma te realiseren. 20