Deskundigenverklaring Permanent buiten huisvesten van honden

Transcriptie

1 Faculteit Diergeneeskunde Departement Dier in Wetenschap & Maatschappij Bezoekadres: Yalelaan 2, 3584 CL Utrecht Postbus 80166, 3508 TD Utrecht, Nederland T: + 31 (0) F: + 31 (0) Datum/plaats: Betreft: Onderwerp: , Utrecht Deskundigenverklaring Permanent buiten huisvesten van honden Samenvatting Het permanente aanlijnen van een hond op een erf of een permanent verblijf in een zeer beperkte ruimte als een kennel zonder compenserend uitlaatbeleid, training, etc. geeft een hond geen gelegenheid geeft om zijn dagelijkse soortspecifieke behoeften uit te voeren. Een langdurig verblijf in een beperkte en stimulusarme omgeving kan leiden tot medische problemen en afwijkingen in het gedrag en de fysiologie van het dier en voldoet niet aan de vijf vrijheden die zijn opgesteld door de Brambell Committee (1965) als richtlijn voor dierenwelzijn en die in de Wet Dieren zijn opgenomen. Wij hebben van u de vraag ontvangen om als deskundigen op het gebied van diergedrag en dierenwelzijn, faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht, een verklaring op te stellen met betrekking tot het permanent, i.e. 24 uur, buitenshuis huisvesten van honden, los of aan een ketting. In de navolgende tekst zullen wij eerst het begrip dierenwelzijn uiteenzetten om vervolgens vanuit dit frame het permanent buiten huisvesten van honden en de daaruit voortvloeiende consequenties voor dierenwelzijn te bespreken. 1

2 Dierenwelzijn Dierenwelzijn is een veelomvattend begrip dat zowel het fysieke als het geestelijke welzijn van een dier omvat. De faculteit Diergeneeskunde hanteert derhalve de volgende definitie van Ohl & Hellebrekers (Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 2009): Een individu verkeert in een staat van welzijn als het in staat is zich actief aan te passen aan zijn levensomstandigheden en daarmee een toestand te bereiken die het individu als positief ervaart. De kennis over welzijn kan worden ontleend aan fysieke parameters, maar ook aan het gedrag. Reeds in 1965 zijn door de Brambell Committee (EU), de vijf vrijheden genoemd als algemene richtlijnen om in de praktijk meer eenduidig het welzijn van dieren te kunnen nastreven. Zij worden tot de dag van vandaag algemeen gehanteerd en geïnterpreteerd conform de beschikbare en voortschrijdende wetenschappelijk kennis en zijn op advies van de Europese commissie verwerkt in het Welfare Quality project (2009), en recentelijk ingebed in de Wet Dieren. Wij noemen u deze vrijheden hieronder, met daarbij een korte, en overigens niet volledige interpretatie over hoe het welzijn in de praktijk kan worden nagestreefd dan wel geoptimaliseerd: (1) Vrij zijn van dorst, honger en ondervoeding. (door de beschikbaarheid van vers water en voer kan een optimale gezondheid en energiehuishouding worden gegarandeerd). (2) Vrij zijn van fysiek en fysiologisch ongerief. (door een geschikte en veilige huisvesting te bieden, inclusief een comfortabele rust- en schuilplaats). (3) Vrij zijn van pijn, verwondingen en ziektes. (door deze te voorkomen en wanneer deze toch optreden, door ze snel en adequaat te diagnosticeren en te behandelen). (4) Vrij zijn om het normale gedrag te kunnen uitvoeren. (door voldoende bewegingsvrijheid te geven, in een daartoe geschikte [stal]ruimte, het aanbieden van een prikkelrijke omgeving, die uitnodigt tot het vertonen van normaal soorteigen gedrag, door het verstrekken van voeding die soorteigen voedselverzamelingsen voedselverwerkingsgedragingen mogelijk maken, door sociale huisvesting met soortgenoten. NB. in ieder geval bij sociale dieren). (5) Vrij zijn van angst en chronische stress. (door huisvesting en management te hanteren die angst en stress zullen voorkomen; door een goede socialisatie om angst voor mensen, andere dieren en stimuli in de toekomst te voorkomen). Houden en huisvesten van waak- en heemhonden In het Besluit houders van dieren zijn middels de artikelen 3.1. Verbod op vastleggen of in een ren houden van een hond, 3.2. Vastleggen van een hond en 3.3. Houden van een hond in een ren enkele algemene regels en voorwaarden gesteld voor het houden van een hond op erf, landerij of andere 2

3 terreinen, dus waak- en heemhonden, vastgelegd of in een kennel (vgl. Waak- of heemhonden besluit, 1962). Kort samengevat zijn deze regels gericht op het tegen gaan van verwonding en verwurging, het aanbieden van voldoende bewegingsruimte en -vrijheid, bescherming tegen weersinvloeden en koude, en hygiëne. Waak- en heemhonden kunnen buiten op het erf/terrein [1] aangebonden zijn (art Vastleggen van een hond), [2] in een ren of kennel zitten (art Houden van een hond in een ren), maar ook willen wij kort aandacht besteden aan optie [3] het permanent en buitenshuis vrij rond lopen op immer hetzelfde afgesloten terrein of erf. Hieronder zullen wij onze visies ten aanzien van dierenwelzijn en -gezondheid voor deze drie situaties apart toelichten. Conform uw vraag besteden wij hier aandacht aan omstandigheden die een buitensituatie betreffen en een 24 uur situatie, dus een permanente buitenshuise huisvestingssituatie voor een hond. Wij beperken ons in ons betoog tot de gedragsmatige behoeften en de gezondheid van de hond. [1] Permanent vastgelegde of aangebonden hond op erf Bij het vastleggen van een hond zijn er wat betreft huisvestingseisen in art (punt 4) regels gesteld dat het dier in ieder geval toegang moet hebben tot een hok dat voldoende ruimte biedt aan die desbetreffende hond. Vanuit welzijnsperspectief moet een dergelijk hok dan in ieder geval en minstens van zo n omvang zijn dat een dier comfortabel kan liggen (gestrekt en opgerold), rechtop kan staan en/of zitten en zich kan omkeren (is ook zo gedefinieerd voor veel landbouwhuisdieren). De hokgrootte is uiteraard gelieerd aan de grootte van de hond en dus ook het ras. Deze formulering betreft het lig/rustgedeelte. Voorts staat in art genoemd dat het hok zodanig moet worden geconstrueerd dat het de hond bescherming biedt tegen nadelige weersinvloeden en koude. Dit kan met een hondenhok - huisvestingssysteem in de buitenlucht alleen maar worden bereikt indien het huisvestingssysteem bestaat uit twee compartimenten, waarvan het ene compartiment een tocht-remmende zone creëert voor het daarachter liggende meer comfortabele lig/rustgedeelte. Verder moeten de materialen dusdanig deugdelijk zijn dat vele weersomstandigheden kunnen worden doorstaan, o.a. geen lekkages kunnen optreden of tochtgaten kunnen ontstaan, ook moet de constructie op een verhoging staan, zodat er geen instroom van overtollig water kan plaatsvinden, maar ook koude luchtstroom of opstijgende koude uit de grondbodem kan worden voorkomen. Tot slot wordt in art genoemd dat het hok gereinigd moet kunnen worden, hetgeen o.i. in de praktijk bij een dergelijk huisvestingssysteem complex zou kunnen zijn om hieraan uitvoering te geven door de compartimentalisatie en het permanent buitenstaan (o.a. materiaalkeuze; veel 3

4 hoeken). Hoe dan ook moet conform de richtlijnen van de Association of Shelter Veterinarians 1 bij een langdurig verblijf in eenzelfde huisvestingssysteem dagelijks worden gecontroleerd op vervuiling door voedselresten, gemorst drinkwater en ontlasting/urine en dagelijks worden gereinigd. Deze aandachtsgebieden waren in het voormalige Waak- of heemhonden besluit (1962) vastgelegd in met name de artikel 2 en 4 (zie voorts een uitwerking hiervan in FIGUUR 1). FIGUUR 1. HONDENHOK CONFORM DE REGELEN ZOALS VASTGELEGD IN HET BESLUIT VAN 19 DECEMBER 1962, HOUDENDE REGELEN, TER UITVOERING VAN ARTIKEL 1 VAN DE WET OP DE DIERENBESCHERMING (stb. 1961,19), INZAKE HET HOUDEN VAN EEN WAAK- OF HEEMHOND (stb. 1962, 585). Vanuit het perspectief van dierenwelzijn kan een aangebonden situatie nooit permanent en dagelijks zijn. Voor een heel groot deel is een situatie van permanent aangebonden zijn met zeer beperkte bewegingsruimte vergelijkbaar met huisvesting in een bench, een huisvestingssysteem dat slechts alleen geschikt is voor een kortstondig verblijf van een hond. 1 In de Guidelines of the Association of Shelter Veterinarians wordt gezegd: - animals must spend the majority of their time in sanitary conditions. [ ] Animals who are housed long-term in the same enclosure require less frequent disinfection of their enclosure, but daily cleaning is still essential to maintain sanitary conditions. [ ] Daily cleaning is also necessary in cage free housing and home environments. [ ] Animal housing areas should be designed to withstand spraying of water and cleaning fluids; adequate drainage is essential. 4

5 Een aantal aandachtspunten ten aanzien van welzijn onder de omstandigheden Permanent vastgelegde of aangebonden hond op erf zal worden opgesomd: I. Bij en rondom het verblijf van de hond zal voer en drinken aangeboden moeten worden. Dit kan consequenties hebben voor de hygiëne van die omgeving en noodzaakt dagelijkse controle en schoonmaakacties. Bij een permanent verblijf zullen dieren ook genoodzaakt zijn om rondom hun verblijf te urineren en te ontlasten (honden moeten minstens 3 maal per dag urineren en/of ontlasten). Aangetoond is dat honden het zeer onaangenaam vinden om dicht bij hun rust-, drink- of voerplaats te ontlasten. Voor een in principe zindelijk dier als een hond levert dit stress op. Uiteraard moeten ook vanuit hygiënische overwegingen voedsel en ontlasting ver van elkaar gescheiden zijn. II. Een permanent aangebonden situatie geeft een zeer beperkte leef- en bewegingsruimte, waarbij de hond geen enkele gelegenheid heeft om zijn dagelijkse soortspecifieke behoeften uit te voeren. De primaire dagelijkse behoeften van een hond liggen in een afwisseling van beweging (ook snelle), eten, drinken, lichamelijke verzorging, ontlasten, rusten, slapen, en sociaal contact (hond is een sociaal dier). Hoe lang en hoe vaak elk bovengenoemd gedragsonderdeel uitgevoerd moet worden, is afhankelijk per individu / per ras en per gedragsonderdeel, maar het moge duidelijk zijn dat aan geen van deze behoeften kan worden voldaan als een hond 24 uur per dag is aangelijnd op een erf. III. Een langdurig verblijf in een beperkte en stimulusarme leefomgeving kan leiden tot afwijkingen in het gedrag en de fysiologie. Dit soort verbanden zijn goed beschreven in de literatuur en ook goed wetenschappelijk onderbouwd. Dieren kunnen in dit soort situaties op de lange termijn zelfs stereotypieën of automutilatief gedrag gaan ontwikkelen. Chronische stress kan fysiologisch zichtbaar worden gemaakt met metingen van cortisol (in bloed, speeksel, urine, feces of haar) en ACTH, waar dan hoge concentraties van zijn waar te nemen die ver reiken boven de normale baseline van die soort. Een langdurig aanhoudende hoge cortisol concentratie in het lichaam kan vervolgens weer leiden tot een verhoogde gevoeligheid voor ontstekingen (maag- en darmzweren) en m.n. infectieuze ziekten, omdat cortisol het functioneren van het immuunsysteem negatief beïnvloedt. IV. Sleutelwoorden voor dierenwelzijn zijn controleerbaarheid en voorspelbaarheid. Deze uitgangspunten worden royaal ondersteund door vele experimenten uit wetenschappelijk 5

6 onderzoek. Controleerbaarheid houdt in dat een dier vrije keuzes kan maken en zich zodoende kan aanpassen aan (veranderende) omstandigheden in zijn leefomgeving. Een aanlijnsituatie is bij uitstek een situatie om vrijwel alles oncontroleerbaar te maken voor een dier, waarmee letterlijk de keuzemogelijkheden worden afgesloten om soortspecifiek te reageren op interne gedragsmatige behoeften, maar ook om adequaat om te gaan met een diversiteit aan omgevingsstimuli en -veranderingen. Een zich vervelende hond wordt bovendien de gelegenheid ontnomen om activiteit te zoeken en te ontplooien. Door permanente aanlijning kan een hond aanleren dat hij letterlijk niet verder kan dan de lijn toestaat, en mogelijk kan het dier hierin ook ogenschijnlijk in berusten. Dit kan gezien worden als gewenning, maar mogelijk kan deze ogenschijnlijke berusting ook voortkomen door het bemerken en aanleren dat geen enkele andere actie werkt. In de literatuur van de leerpsychologie worden passieve toestanden die kunnen ontstaan in dergelijke situaties beschreven als learned helplessness: een soort van aangeleerde passieve op depressiegelijkende toestand, waarbij het dier geen actie meer onderneemt om tot alternatieve oplossingen te komen in zijn situatie. V. Honden die altijd aangelijnd zitten en/of hebben gezeten kunnen van de lijn af angstig gedrag vertonen. De lijn is voor dergelijke honden dus letterlijk de steun om met de leefomgeving om te gaan; eenmaal ontkoppeld vertonen zij mogelijk excessieve angsten (intense angstreacties op stimuli en situaties die je bij de gemiddelde hond onder die omstandigheden niet zou verwachten). Dit kan wijzen op te weinig leerervaringen zonder de lijn, of misschien het helemaal ontbreken van extra ervaringen buiten de setting van het erf, waardoor het dier niet meer op normale wijze op een normale leefomgeving kan reageren. Buiten zijn vaste setting kan een dergelijke hond veel angst ervaren en dit kan vanzelfsprekend op een later moment in zijn leven en/of in een chronische situatie zijn welzijn aangetasten. Bij een dier dat van jongs af aan aangelijnd is geweest en weinig ervaringen heeft opgedaan ten aanzien van de dagelijkse dingen van onze samenleving en het gezinsleven bij en rondom de mens, kan zelfs sprake zijn van een socialisatie-deficiënt dier, waarbij verschillende gradaties mogelijk zijn, met als consequentie een aangetast welzijn door permanente angsten. 6

7 Herkennen van situaties en individuele toestanden in de praktijk: Socialisatie- en/of ervaring deficiënt. Dit kan worden aangetoond door de hond in een andere omgeving te laten brengen met en zonder aanlijning (NB. aflijnen alleen indien veilig!): angst zal dan zichtbaar zijn (lage houding, vertraagde locomotie, steun zoeken bij de baas, vluchten, schrikachtig [deinzen en wijken], trillen, mogelijk angstagressie). Te weinig beweging- gedragsmatig. Een hond die wel een ruimere ervaring heeft met verschillende omgevingen (i.e. wel gesocialiseerd is op andere en meerdere situaties), maar die te weinig wordt losgelaten en daardoor te weinig beweging heeft, zal bij aflijnen juist een rebound effect kunnen laten zien. Een rebound wil zeggen dat een bepaald gedrag dat een langere tijd niet uitgevoerd kon worden op het moment dat het weer wel uitgevoerd kan worden vervolgens door het dier extra intens, veel meer, of veel langer, wordt uitgevoerd. Als het ware lijkt het dier zodoende voor de restrictieve periode te compenseren. Mogelijk kan de hond intensief gaan rennen, spelen, springen en/of exploreren. Te weinig beweging- fysiek. Indien een hond nauwelijks beweegt door permanente aanlijning en daarnaast ook geen compenserende bezigheden aangeboden krijgt (o.a. door uitlaten, training, etc.) dan zou dit zichtbaar en voelbaar moeten zijn aan conditie respectievelijk de bespiering van de hond. Te weinig sociaal contact: te zien aan een overtrokken begroeting of aandacht vragend gedrag van bindingsperso(o)n(en) en/of dier(en) als deze weer in beeld zijn. VI. Een langdurig liggen/zitten op eenzelfde plaats kan leiden tot plaatselijke beschadigingen van de vacht en huid ( drukkingen ), die in sommige gevallen kunnen leiden tot wondvorming. Ook kan een bevestigingsmiddel waaraan de hond is vastgelegd en de halsband langdurig druk uitoefenen op vacht en huid, hetgeen tot beschadiging kan leiden. Zelden wordt ingroeien van de halsband in de huid waargenomen, maar dit kan wel een risico gaan vormen bij groei, bijvoorbeeld indien de halsband van pup naar volwassenheid nooit meer is vervangen. In die gevallen wordt ingroei wel aangetroffen. In gevallen waar de hond regelmatig aan de lijn rukt, in de lijn hangt en krachtig en veelvuldig blaft, kan er mogelijk schade ontstaan aan de larynx en/of het tongbeenskelet met eventueel laryngitis respectievelijk fracturen aan het tongbeenskelet tot gevolg. VII. De (huis)hond is een sociaal dier. Er vanuit gaande dat er een normaal socialisatieproces heeft plaatsgevonden in de vroege levensfase van het dier, heeft elke hond behoefte aan 7

8 regelmatig contact met soortgenoten, dan wel als vervanging van een soortgenoot, de behoefte aan regelmatig contact met mensen. In een permanent aangebonden toestand zijn er uitermate weinig mogelijkheden om hieraan invulling te geven. [2] Hond permanent in ren of kennel. Bij een kennelhuisvesting kan van alle genoemde aandachtspunten I t/m VII sprake zijn, met dien verstande dat een kennelhuisvesting meestal iets meer ruimte biedt aan het dier, er iets meer keuzemogelijkheden zijn en dieren soms samen gehuisvest worden. In welke mate dit positieve effecten geeft moet per hond worden bekeken aan de hand van bovengenoemde aandachtspunten. Bij een kennelhuisvesting kan zich een andersoortig probleem voordoen indien er meerdere kennelhonden in 1 kennel worden gehouden. Een hond is een sociaal dier (invulling van VII), maar individuen moeten wel goed matchen om harmonieus met elkaar te kunnen samenleven; dat betekent dat de rangorde stabiel gevestigd en duidelijk moet zijn tussen de honden. Bij een sociale huisvesting in een kennel bestaat het risico dat eventueel opgelopen stress afgereageerd kan worden op het kennelmaatje die vervolgens geen uitvlucht kan vinden om de agressor te ontlopen. Dit soort situaties kan veel stress opleveren voor het slachtoffer. Matchen is dus noodzakelijk, maar ook dagelijkse controle van de dieren. Meerdere honden betekent ook meerdere voorzieningen om monopolisatie van bepaalde objecten te voorkomen (meerdere voerplekken, meerdere speeltjes en ligplekken). Monopolisatie komt voort uit onderlinge competitie en kan leiden tot conflicten. Uiteraard kan een sociale huisvesting voor een sociaal dier als de hond ook een omgevingsverrijking zijn mits met bovenstaande aspecten rekening wordt gehouden. [3] Hond permanent vrij op een afgesloten terrein Bij honden die permanent vrij op een terrein kunnen bivakkeren lijken alle genoemde aandachtspunten I t/m VII minder relevant te zijn, omdat ze meer ruimte hebben en ook meer keuzemogelijkheden om te voldoen aan hun gedragsmatige behoeften. De middelen om tot die invulling te komen moeten dan wel beschikbaar zijn, dus ook voor deze honden moet vers voedsel en schoon drinkwater beschikbaar zijn, moet een schuilmogelijkheid aanwezig zijn, en moet een comfortabele en schone ligplek aanwezig zijn, die bestand is tegen weer- en wind zoals eerder hierboven is omschreven ad [1]. Een aandachtspunt bij dit type honden is dat zij mogelijk een deel van de dag los rond kunnen lopen, maar een ander en mogelijk groter deel van de dag niet. Te denken valt aan waakhonden die s nachts vrij rondlopen over het terrein, maar overdags aangebonden liggen of in een kennel. Overdags zijn deze honden dan beter te vergelijken met situaties zoals beschreven onder [1] of [2]. 8

9 Zelfs bij honden die permanent vrij los lopen op een omheind terrein kan het voorkomen dat de leefomgeving te stimulus-arm wordt ervaren door de hond en dat de hond, ondanks de ogenschijnlijk vrije keus om activiteiten te ontplooien, toch een (locomotie) stereotypie gaat ontwikkelen. Vaak heeft dit te maken met te weinig mentale stimulatie. Honden hebben namelijk zowel fysieke als mentale stimulatie nodig. Met name bij hondenrassen die vaak worden gekozen als waak- of erfhond, zoals de herderachtigen, kan die behoefte aan mentale stimulatie soms aanzienlijk aanwezig zijn. Ook de behoefte aan fysieke inspanningen kan bij dit soort rassen hoger zijn dan bij de gemiddelde huishond. Het bekende erf geeft dan te weinig uitdaging voor zo n hond. Deze honden moeten dagelijks worden uitgelaten voor extra, maar vooral ook andere typen fysieke en mentale uitdagingen (met de fiets, hardlopen, trainingen, speurwerk, etc.). In een stimulus-arme omgeving kan verrijking soms een oplossing bieden. Bij omgevingsverrijking kan gedacht worden aan (veilige) speelobjecten, maar ook voedselverrijkingen (bijv. een knauwstaaf of bot, een gevulde Kong, verspreiden/uitstrooien en verstoppen van voer). Deze moeten dan echter wel met veel variatie worden aangeboden en niet continu blijven liggen (dus iedere keer weer wat nieuws of op roulatie). Dit om gewenning tegen te gaan. Bij gewenning -door altijd hetzelfde krijgenzal de verrijking niet meer effectief genoeg zijn om te voorzien in de dagelijkse behoefte aan stimulatie. Bij meerdere honden moet bij verrijking uiteraard ook gelet worden op risico s ten aanzien van monopolisatie (zie hierboven eerder besproken), dus meerdere voor beide honden aantrekkelijke verrijkingen moeten worden aangeboden om competitie en monopolisatie tegen te gaan. Conclusies ten aanzien van de vijf vrijheden van Brambell Kort samengevat en met het oog op de vijf vrijheden van Brambell komen wij tot de conclusie dat t.a.v. situatie [1] Permanent vastgelegde of aangebonden hond op erf en situatie [2] Hond permanent in ren of kennel aandachtspunten een rol spelen die vergelijkbaar zijn met een langdurige bench huisvesting (zie deskundigenverklaring langdurig gebruik van bench huisvesting voor hond en kat). Dit met de volgende consequenties voor dierenwelzijn: [1] Aangezien het onmogelijk is om bij een permanente aanlijning op een erf of een permanent verblijf in een kennel een adequate invulling te geven aan de normale gedragsmatige behoeften van een hond, is sprake van de schending van vrijheid 4 van de Brambell committee, Vrij zijn om het normale gedrag te kunnen uitvoeren. [2] Bij het langdurig dan wel permanent inzetten van aanlijning of kennelhuisvesting zonder andere mogelijkheden om aan de soortspecifieke behoeften te voldoen (voor de hond genoemd ad II) is 9

10 sprake van de schending van vrijheid 2, Vrij zijn van fysiek en fysiologisch ongerief, eventueel leidend tot de schending van de 5 e vrijheid Vrij zijn van angst en chronische stress, eventueel resulterend in de schending van vrijheid 3, Vrij zijn van pijn, verwondingen en ziektes. [3] Het voldoen aan vrijheid 1, Vrij zijn van dorst, honger en ondervoeding heeft bij permanente aanlijning of permanent verblijf in een kennel tot gevolg dat er hygiëneproblemen kunnen ontstaan. Dus het uitvoeren van vrijheid 1 staat op die manier vrijheid 2 in de weg. Deze conclusies kunnen niet zo sterk worden getrokken ten aanzien van situatie [3] Permanent vrij op het afgesloten terrein, maar ook hier zijn er zeker aandachtspunten waarmee rekening moet worden gehouden om het welzijn van de hond te waarborgen en moet goed gekeken worden naar de mogelijkheden van de hond, en hoe hij daar mee om gaat. Een permanente aanlijning op een erf of een permanent verblijf in een zeer beperkte ruimte als een kennel, en dus zonder compenserend uitlaatbeleid, training, etc. geeft een hond geen gelegenheid om zijn dagelijkse soortspecifieke behoeften uit te voeren. Een langdurig verblijf in een beperkte en stimulusarme omgeving kan leiden tot medische problemen en afwijkingen in het gedrag en de fysiologie van het dier en voldoet niet aan de vijf vrijheden die zijn opgesteld door de Brambell Committee (1965) als richtlijn voor dierenwelzijn. Mocht u nog verdere vragen hebben dan zijn wij uiteraard altijd bereid deze te beantwoorden. Met vriendelijke groet, Dr. Claudia M. Vinke Dr. M.B.H. Schilder Drs. W.J.R. van der Leij Universitair docent, Universitair docent, SIO Shelter Medicine etholoog etholoog dierenarts Departement Dier in Wetenschap & Maatschappij Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht Postbus TD Utrecht Nederland 10