Nieuwe Business Modellen: ontwikkeld door gedreven wereldverbeteraars?

Transcriptie

1 Nieuwe Business Modellen: ontwikkeld door gedreven wereldverbeteraars? In dit artikel wordt inzicht gegeven in motieven voor duurzame initiatieven. De wereld is in beweging. Het is duidelijk dat de transitie naar meer duurzaamheid noodzakelijk is en we zien ook een groeiende groep van mensen die daadwerkelijk duurzame initiatieven initieert. Maar waarom starten mensen eigenlijk duurzame initiatieven? Om hier antwoord op te kunnen geven is er in de vorm van een masterthesis onderzoek naar gedaan. In het onderzoek is een vergelijking gemaakt met motieven voor ondernemerschap, zijn vervolgens veertien initiatiefnemers van bestaande initiatieven geïnterviewd en hebben ten slotte 519 inwoners van Overijssel gereageerd op een online vragenlijst. De belangrijkste conclusie? Een overvloed aan passie, eigen normen en waarden naleven, de grote behoefte om zelf bij te dragen aan een betere wereld en vooral het belang van WIJ in plaats van IK zijn belangrijke motieven om een duurzaam initiatief te starten. Tekst: Loes Dijkhuis-Alferink en Jan Jonker Wij zijn aan zet om de wereld te verbeteren De wereld zal lijden, als ze dat al niet doet is een uitspraak van Ban Ki- Moon, secretaris generaal van de Verenigde Naties naar aanleiding van het klimaatrapport dat het IPCC in maart 2014 publiceerde 1. Uit dit rapport blijkt dat er steeds meer signalen zijn dat er sprake is van structurele, hardnekkige problemen in de maatschappij. Wereldwijd is er een combinatie van crises te zien: een financiële crisis, een energiecrisis en de klimaatcrisis. Al deze problemen lijken te zijn ontstaan door de manier waarop wij onze maatschappij hebben georganiseerd, namelijk een systeem dat is gericht op economische ontwikkeling en groei. Onze financiële en ecologische footprint is enorm, waardoor het klimaat is aangetast, en als we nu niet veranderen dan zullen de gevolgen een enorme impact hebben op onze maatschappij. De economische groei zal vertragen, het bestrijden van armoede zal moeilijk worden en onze voedselzekerheid zal verminderen. Tegelijkertijd zijn er ook tekenen te zien van een transitie naar een nieuwe economie met nieuwe vormen van ondernemen en organiseren. Er zijn steeds grotere groepen van mensen zichtbaar die zelf willen veranderen; groepen of zelfs hele gemeenschappen die met elkaar aan de slag gaan en nieuwe duurzame initiatieven ontplooien. Een actueel voorbeeld hiervan is de opkomst van de deeleconomie, waarin auto s (Autodelen Zwolle), boormachines (Peerby), maar ook ideeën en kennis, zonder tussenkomst van geld, maar op basis van wederkerigheid

2 met elkaar gedeeld worden. Daarnaast zien we ook initiatieven die gebaseerd zijn op samenwerking of zelfproductie, initiatieven die de maximale herbruikbaarheid van producten en grondstoffen als uitgangspunt hebben, zoals een aannemer die sloopafval gebruikt bij de bouw van nieuwe huizen (aannemersbedrijf Dijkhuis). Tenslotte zijn er initiatieven zichtbaar waarbij producten gebruikt worden zonder dat de gebruiker ze bezit. Zo kopen we dan bijvoorbeeld geen spijkerbroek meer, maar betalen nog slechts voor de periode dat de spijkerboek gedragen wordt. Daarna gaat de spijkerbroek retour, zodat deze hergebruikt kan worden (Lease a Jeans). Nieuwe verdienmodellen: sympathiek en vaak aan de keukentafel ontstaan Veel van de duurzame initiatieven die hierboven worden genoemd, hebben een vernieuwend transactieconcept (delen, creëren, ruilen, lenen en sparen) en worden onder andere daarom door Jonker 2 gedefinieerd als een Nieuw Business Model. Maar Nieuwe Business Modellen (NBMs) onderscheiden zich niet alleen door het verdien- of transactiemodel, maar ook doordat ze een vernieuwende waardepropositie hebben 3. Het gaat bij dit soort initiatieven niet om geld (alleen), maar om het organiseren van wat maatschappelijk gezien van waarde is. In deze tijd is dat niet alleen geld, het kan ook tijd, energie of bijvoorbeeld kennis zijn. Jonker noemt dit ook wel meervoudige waardecreatie. Daarnaast zien we dat dit soort initiatieven veelal collectief georganiseerd worden en dat de gecreëerde waarde met elkaar gedeeld wordt. De afgelopen jaren is er door Jonker van de Radboud Universiteit veelvuldig onderzoek gedaan naar deze NBMs. Wat opvalt in de onderzoeken is dat het bij veel initiatieven gaat om sympathieke keukentafelinitiatieven met een onprofessionele aanpak, die vaak niet in staat blijken te zijn om continuïteit op de langere termijn te waarborgen. Deze onprofessionele aanpak zorgt ervoor dat initiatiefnemers veelal niet weten om te gaan met hindernissen die genomen moeten worden en tegenslagen die zich aandienen. Daardoor verdwijnen initiatieven vaak al na een korte periode of blijft het zelfs alleen maar bij een goed idee. Toch zijn er ook voorbeelden van initiatiefnemers die een duurzaam initiatief zijn gestart en die dat succesvol voortzetten, ondanks hindernissen, tegenslagen en een eventuele onprofessionele aanpak. Waarom deze initiatieven wel succesvol zijn en anderen juist niet, is vooralsnog onduidelijk. Het bestaande onderzoek naar NBMs geeft hier geen antwoord op. Maar onderzoek naar de totstandkoming van ondernemerschap veronderstelt dat persoonlijke motieven de verklarende factor zijn 4. Motivatie lijkt namelijk de beste voorspeller te zijn voor het starten en in stand houden van een onderneming. Om antwoord te kunnen geven op de vraag wat mensen beweegt om een duurzaam initiatief te starten en waardoor ze het volhouden, is daarom in het onderzoek gevraagd naar hun motieven. Stimulering van duurzame initiatieven noodzakelijk Het belang van motivatie- onderzoek bij duurzame initiatieven is niet alleen omdat bestaand onderzoek daar vooralsnog geen inzicht in geeft. Het is vooral ook van belang omdat met die kennis potentiële nieuwe initiatiefnemers gestimuleerd kunnen worden, wat weer van belang is voor het verder verduurzamen van de samenleving. Volgens het VNG rapport Van eerste overheid naar eerst de burger 5 wordt beschreven dat steun vanuit overheden en andere instanties eraan kunnen bijdragen om dit soort sympathieke

3 burgerinitiatieven te stimuleren en succesvol te laten zijn. Echter Hajer omschrijft in zijn rapport De Energieke Samenleving 6 dat de initiatiefrijke autonome burgers en vernieuwende bedrijven juist wantrouwen ervaren tegen overheidsinitiatieven, vanwege de gedachte dat overheden hun eigen handelen zullen beperken. Kortom, de uitdaging ligt in dit geval dus niet alleen in het waarborgen van de continuïteit van duurzame initiatieven, maar ook in het op een goede manier mobiliseren van nieuwe initiatieven. Daarvoor is het van belang dat de overheden en andere instanties meer aansluiting zoeken bij wat mensen beweegt om duurzame initiatieven te starten. Vroeger draaide alles om het eigen belang, maar tijden veranderen Om te achterhalen wat mensen motiveert is in drie fasen onderzoek gedaan. Uit bestaande literatuur 7 8 over klassieke business modellen blijkt dat mensen gemotiveerd worden door extrinsieke motieven zoals economische groei, macht, imago en reputatie. Daarnaast wordt verondersteld dat vertrouwen in eigen kennis en kunde en de mate waarin iemand gelooft in eigen invloed, bepalen of mensen ondernemend gedrag ontplooien. Meer recent onderzoek naar duurzame vormen van ondernemerschap toont daarentegen juist aan dat met name intrinsieke motieven die vanuit de persoon zelf komen meer van invloed zijn op ondernemerschap dan extrinsieke motivatie. Mogelijke verklaring hiervoor is dat wanneer mensen bij de intentie om een onderneming te starten autonomie, eigen verantwoordelijkheid en verbondenheid met anderen ervaren, meer intrinsiek gemotiveerd zijn om daadwerkelijk te starten. Daarnaast wordt vooral de laatste jaren steeds vaker verondersteld dat intrinsieke motivatie sterker van invloed is omdat mensen vanuit hun grote passie handelen. Passie krijgt in recent onderzoek 9 naar motivatie bij ondernemerschap steeds meer aandacht, omdat passie een stimulerend effect heeft om problemen en obstakels te overwinnen, waardoor mensen bereid zijn hun tijd en energie te investeren in activiteiten die niet direct het eigen belang dienen. Literatuuronderzoek naar de verschillende duurzame vormen van ondernemerschap heeft vervolgens ook inzicht gegeven in wat de onderliggende intrinsieke motieven zijn. Hieruit blijkt dat bij vrijwel alle vormen van duurzaam ondernemerschap het moreel verantwoordelijkheidsgevoel van mensen om bij te dragen aan een leefbare wereld en de behoefte om onbaatzuchtig het welzijn van anderen te verbeteren, motieven zijn voor duurzaam ondernemerschap. Maar ook passie en persoonlijke overtuigingen spelen een duidelijke rol. Duurzame groene ondernemers zijn bijvoorbeeld sterk toegewijd aan de omgeving. Doordat zij zo gepassioneerd zijn met betrekking tot het milieu, is bijvoorbeeld het nastreven van eigen rijkdom niet eens aanvaardbaar, als het negatieve invloed heeft op het milieu en de samenleving. Sociale ondernemers streven daarentegen vanuit hun idealisme naar sociale veranderingen en hervormingen. Kortom bij veel duurzame ondernemers gaat het dus niet alleen om goed te willen doen, maar vanuit een soort wereldverbeteraarsgevoel draait het bij velen meer nog om het hebben van maatschappelijke impact. Wat maakt een duurzaam initiatief wenselijk? Twee andere onderzoekers, Mair en Noboa 10, hebben ook onderzoek gedaan naar wat mensen aanzet tot duurzaam (sociaal) ondernemend gedrag. De belangrijkste aspecten van hun theorie

4 is dat stabiele individuele kenmerken en situationele factoren geen directe invloed hebben op intenties en gedrag, maar een indirecte invloed via gepercipieerde wenselijkheid en haalbaarheid. Bij gepercipieerde wenselijkheid kun je denken aan hoe aantrekkelijk je het vindt om een duurzaam initiatief te starten en bij gepercipieerde haalbaarheid gaat het erom in hoeverre iemand er van overtuigd is dat hij of zij een duurzaam initiatief kan starten. Mair en Noboa maken bij gepercipieerde wenselijkheid vervolgens onderscheid tussen emotionele motieven, zoals empathie, en cognitieve motieven, waaronder morele verantwoordelijkheid. Bij gepercipieerde haalbaarheid draait het om persoonlijke invloed en externe invloed, zoals sociale steun. Het model van Mair en Noboa is als uitgangspunt genomen voor de tweede fase van het onderzoek, het interviewen van veertien initiatiefnemers van bestaande NBMs. Zeven van de veertien initiatieven zijn landelijke initiatieven, waaronder Peerby, Women on Wings, Floow2, Greencrowd, Duurzom, Beebox en Foodsharing. De overige zeven initiatieven zijn Overijsselse initiatieven zoals Sporthal Luttenberg, Autodelen Zwolle, Binnenste Buiten Bos, Lucy in the Sky, Endebuurt, Groen&Wel en Duurzaam Hoonhorst. De tweede fase was bedoeld om te achterhalen wat de initiatiefnemers heeft gemotiveerd om een initiatief te starten, wat er voor zorgt dat ze doorgaan met het initiatief en wat de voorwaarden waren om te starten. In overeenstemming met de literatuur bleek uit de interviews dat passie ook een belangrijk motief is voor initiatiefnemers. Eén van de initiatiefnemers omschreef het als volgt: Dit is wat ik het liefste wil doen. Je werkt dan wel heel hard en je krijgt niet veel betaald. Maar wat je er voor terugkrijgt is dat je werkt voor iets waar je heel erg in gelooft. En dat zorgt er voor dat je niet overspannen raakt. Integendeel, het geeft je zelfs energie. Passie is echter meer dan alleen iets leuk vinden en er energie van krijgen; het heeft ook te maken met het gevoel betekenisvol willen zijn, waaraan sommige initiatiefnemers zelfs verslaafd bleken te zijn. Je voelt je een superheld, omdat je weet dat een ander met jouw idee nu eindelijk dat schilderijtje aan de muur krijgt. Maar de reden waarom passie zo expliciet benoemd wordt heeft ook te maken met het feit dat passie een stimulerend effect lijkt te hebben op het positief kunnen omgaan met tegenslagen. Het vergroot de wilskracht van de initiatiefnemers. Naast passie blijken persoonlijke normen, waarden en overtuigingen een soort overkoepelend motief. De behoefte om een initiatief te starten wordt vergroot wanneer de huidige (maatschappelijke) situatie niet overeenkomt met eigen overtuigingen en idealen of wanneer mensen zich sterk verbonden voelen met de omgeving en zien dat mensen in de omgeving hulp nodig hebben. Bij alle initiatiefnemers bleek sprake te zijn van het streven naar consensus tussen eigen normen, waarden en overtuigingen en wat ze in de maatschappij ervaren. Ik vind het echt een schandaal dat er mensen op deze wereld honger lijden, laat staan er mogelijk door dood gaan. In de tijd waarin we leven vind ik dat echt niet kunnen. En dan zijn er allerlei mogelijkheden en mijn initiatief is dan een

5 route die prettig voelt voor mij. Geld, tijd en andere factoren die het bestaan van een duurzaam initiatief voorspellen Wie denkt dat geld nog altijd een rol speelt, heeft gelijk. De vraag is echter welke rol. De geïnterviewde initiatiefnemers bevestigen allemaal dat persoonlijke rijkdom geen doel op zich is. Geld blijkt bij initiatiefnemers vooral een middel te zijn voor bedrijfscontinuïteit, doorontwikkeling en voor levensonderhoud. Dat laatste blijkt een soort basisvoorwaarde, net zoals voldoende tijd. Als ik zeker zou zijn dat ik elke maand een bedrag zou ontvangen waarmee ik mijn gezin zou kunnen onderhouden, dan zou ik mij volledig inzetten voor dit soort initiatieven. In de derde en laatste fase van het onderzoek is nogmaals op grote schaal getoetst wat de motieven zijn voor het initiëren van duurzame initiatieven. Alleen ditmaal was het doel te onderzoeken of er onderscheid gemaakt kan worden tussen wat initiatiefnemers en potentiële initiatiefnemers motiveert om een duurzaam initiatief te starten. Belangrijkste bevinding uit dit deel is dat er verschillen lijken te zijn tussen initiatiefnemers en niet- initiatiefnemers. De resultaten uit de online vragenlijst laten zien dat bepaalde factoren zoals het hebben van voldoende geld en vertrouwen uit de omgeving, sterker van invloed zijn op potentiële initiatiefnemers dan op initiatiefnemers van bestaande duurzame initiatieven. Zo blijkt dat mensen die nog moeten starten met een initiatief meer behoefte lijken te hebben aan voldoende financiële zekerheid en vertrouwen vanuit de omgeving. Terwijl initiatiefnemers van bestaande initiatieven zich daar niet meer zo druk over maken. Zij vertrouwen daarentegen veel meer op hun eigen kennis en kunde en vinden vooral steun door samen te werken met anderen. De resultaten komen daarmee overeen met de literatuur, zoals het VNG rapport 11 dat beschrijft dat drie van de zes drempels die mensen tegenhouden om een initiatief te starten en succesvol voort te zetten, te maken hebben met sociale steun in de vorm van aandacht, erkenning of betrokkenheid. Is het een kwestie van persoonlijkheid of procesmatig gedrag? Ook als het gaat om wat mensen motiveert om een duurzaam initiatief te starten, zijn er verschillen in prioritering aan te wijzen tussen potentiële initiatiefnemers en de initiatiefnemers. Bij beide groepen zijn passie en betekenisvol zijn voor anderen belangrijke motieven. Echter, het belangrijkste motief voor potentiële initiatiefnemers is het doen van dingen conform eigen normen, waarden en overtuigingen en daarbij het liefst dingen doen onafhankelijk van anderen. Hoewel het goed is te weten dat deze verschillen er zijn, roept het ook gelijk vragen op. Want waarom zijn nou juist deze motieven belangrijk voor potentiële initiatiefnemers? Een eerste mogelijke verklaring hiervoor is dat potentiële initiatiefnemers zich nog in een fase bevinden waarin bewustzijn zich ontwikkeld en mensen vooral geactiveerd worden door situaties die niet conform hun eigen normen, waarden en overtuigingen zijn. Initiatiefnemers zijn mogelijk deze fase al voorbij. Er is bij hen al sprake van bewustzijn en zij willen dan ook daadwerkelijk aan de slag. Niet alleen om een situatie te verenigen met hun persoonlijke waarden, maar ook op basis van hun gevoel. Een tweede verklaring is dat de verschillen

6 ontstaan door verschil in persoonlijkheid. Neem als voorbeeld de behoefte aan financiële zekerheid. Al eerder werd aangegeven dat potentiële initiatiefnemers sterker de behoefte hebben aan financiële zekerheid. Het zou kunnen zijn dat naarmate een idee concreter wordt, de behoefte aan voldoende financiële zekerheid meer naar de achtergrond verschuift (proces). Of dat mensen voor wie geld minder een issue is, vaker ook echt hun idee uitvoeren (persoonlijkheid). We moeten echter niet vergeten dat ook andere omstandigheden hier een rol kunnen spelen, zoals het hebben van een grote financiële buffer of een partner met een stabiel inkomen dat hoog genoeg is. Een groot maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel vergroot de intentie Tot slot toont het onderzoek ook motivatie- verschillen aan tussen mensen met en zonder intentie om in de toekomst bij te dragen aan een duurzaam initiatief. Bij mensen met een intentie om een duurzaam initiatief te starten speelt het maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel een grote rol. Je maatschappelijk verantwoordelijk voelen en willen bijdragen aan het oplossen van problemen scoort bij deze groep in vergelijking met mensen zonder intentie of twijfelaars een stuk hoger. Daarmee wordt eigenlijk bevestigd wat in de literatuur al werd verondersteld, namelijk dat maatschappelijk impact willen hebben niet alleen een motief is voor het starten van een duurzaam initiatief, maar mogelijk de intentie van mensen kan vergroten om in de toekomst een duurzaam initiatief te starten. Wat kunnen we nu concluderen? De reden waarom er onderzoek is gedaan naar motieven om Nieuwe Business Modellen te starten, was omdat met kennis over motivatie potentiële initiatiefnemers beter gestimuleerd kunnen worden. Uit dit onderzoek blijkt dat er meerdere factoren mensen aanzetten tot het starten van een duurzaam initiatief en dat deze motieven verschillen tussen initiatiefnemers en potentiële initiatiefnemers: Overzicht belangrijkste motieven Initiatiefnemers Potentiële initiatiefnemers Impact willen hebben Persoonlijke normen, en het oplossen van waarden en overtuigingen problemen Voor beide groepen zijn passie en betekenisvol willen zijn belangrijke motieven, maar dit geldt wel in sterkere mate voor initiatiefnemers Conclusie: maatschappelijk belang vs. eigen belang bepaalt het al dan niet doorzetten van het initiatief. Het bovenstaand overzicht laat zien dat er een verschil is tussen maatschappelijk belang en eigen belang. Waar bij initiatiefnemers het maatschappelijk belang voorop staat, scoren potentiële initiatiefnemers juist hoog op persoonlijke normen, waarden en overtuigingen. Maar voor beide groepen heeft het belang om een duurzaam initiatief te starten te maken met het bereiken van consensus tussen eigen normen, waarden en overtuigingen en wat we om ons heen in de wereld zien. Het verschil lijkt vooral te zitten in het proces. Waar potentiële initiatiefnemers vooral gericht zijn op wat zij persoonlijk belangrijk vinden (eigen belang), benadrukken initiatiefnemers meer het maatschappelijk belang. Overheden en andere instanties zouden dus mensen verschillend kunnen benaderen op basis van hun beleving. Daarnaast blijkt dat het stimuleren van mensen

7 om een initiatief te starten ook te maken heeft met invloed proces en persoonlijkheid op motivatie te bepalen. het wegnemen van zoveel mogelijk drempels, zoals voldoende geld voor levensonderhoud en beschikbare tijd. Overzicht belangrijkste voorwaarden Initiatiefnemers Potentiële initiatiefnemers Persoonlijke invloed en Vertrouwen en steun van samenwerken anderen Financiële zekerheid speelt een belangrijkere rol voor potentiële initiatiefnemers dan voor initiatiefnemers. Conclusie: intern vertrouwen vs. externe zekerheden spelen een rol bij het al dan niet doorzetten van het initiatief. Hoewel de resultaten van het motivatie- onderzoek veronderstellen dat potentiële initiatiefnemers meer behoefte hebben aan zekerheden dan initiatiefnemers, zou vervolgonderzoek inzicht kunnen geven of dit een gevolg is van persoonlijkheid of proces. Die informatie is belangrijk zodat er gericht advies gegeven kan worden hoe bijvoorbeeld overheden of andere instanties duurzame initiatieven kunnen ondersteunen. Proces of persoonlijkheid Proces Persoonlijkheid Verschil in motivatie Verschil in motivatie hangt hangt af van waar men af van verschil in zich in het proces van persoonlijkheid (bijv. ondernemerschap behoefte aan zekerheid, bevindt (idee vs risico nemen, kansen zien realisatie) of juist beren op de weg) Conclusie: vervolgonderzoek noodzakelijk om

8 Referenties 1 IPCC. (2014). Climate Change 2014: impacts, adaptation, and vulnerability. Cambridge University Press. Retrieved from 2 Jonker, J. (2012). De zeven kenmerken van nieuwe businessmodellen. Management Executive, 10, Retrieved from 3 Jonker, J., Bijvoets, G., Blijleven, P., Dumortier, M., Franken, D., Hanssen, L., & Helvoort, J. Van. (2013). Nieuwe Business Modellen II; Niet alles van waarde is weerloos. (J. Jonker, Ed.). 4 Carsrud, A., & Brännback, M. (2011). Entrepreneurial Motivations: What do we still need to know? Journal of Small Business Management, 49(1), doi: /j x x 5 Brink, G. van den, & Schulz, M. (2013). Van eerste overheid naar eerst de burger. Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Retrieved from 6 Hajer, M. (2011). De energieke samenleving. Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving. Retrieved from 7 Elfving, J., Brännback, M., & Carsrud, A. (2009). Toward a contextual model of entrepreneurial intentions. In A. Carsrud & M. Brännback (Eds.), Understanding the entrepreneurial mind (pp ). Springer New York. doi: / _2 8 Eckhardt, J. T., & Shane, S. A. (2003). Opportunities and entrepreneurship. Journal of Management, 29(3), doi: / Cardon, M. S., Foo, M.- D., Shepherd, D., & Wiklund, J. (2012). Exploring the heart: Entrepreneurial emotion is a hot topic. Entrepreneurship Theory and Practice, 36(1), doi: /j x 10 Mair, J., & Noboa, E. (2003). Social entrepreneurship: How intentions to create a social enterprise get formed. Barcelona. Retrieved from E.pdf 11 Brink, G. van den, & Schulz, M. (2013). Van eerste overheid naar eerst de burger. Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Retrieved from

9 Over de auteurs Loes Dijkhuis- Alferink is studente aan de Universiteit Twente. Tijdens haar studie arbeid- en organisatiepsychologie is haar fascinatie voor psychologische aspecten van duurzaam ondernemen ontstaan. In haar werk bij het Trendbureau Overijssel en haar eigen onderneming Koe in de Kost probeert ze duurzaam ondernemen te stimuleren, dan wel zelf uit te voeren. Het onderzoek voor haar master thesis naar motieven voor duurzame initiatieven dat ze onder leiding van Prof. dr. Jan Jonker heeft uitgevoerd is dan ook een mooie aanvulling op haar andere werkzaamheden. Jan Jonker is hoogleraar Duurzaam Ondernemen aan de Nijmegen School of Management van de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij is o.a. auteur van de groene bestseller Duurzaam Denken Doen (Kluwer, 2011), Werken aan de WEconomy (Kluwer, 2012) en Nieuwe Business Modellen: Samen werken aan Waardecreatie (Academic Service, 2014). Zijn onderzoek richt zich op nieuwe business modellen, strategie en organisatieverandering.