- PDF Gratis download

Transcriptie

1 1

2 2 Not for quotation. F. Brison, Het gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken in digitale leerplatformen. Wat kan en wat kan niet? Wat willen we en wat willen we niet?, Auteurs en Media 2004/1, Het gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken in digitale leerplatformen Wat kan en wat kan niet? Wat willen we en wat willen we niet? 1 De VLIR 2 riep eind 2003 een denkgroep auteursrecht bijeen om de problematiek rond de toepassing van de auteurswetgeving in een elektronische leeromgeving te bespreken. Het is inderdaad belangrijk voor onderwijsinstellingen om hun leermethodes verder te ontwikkelen, ook in een netwerkomgeving. Denk maar aan het gebruik van beschermd materiaal bij een PowerPoint-presentatie tijdens een hoorcollege of het ter beschikking stellen van studiemateriaal via het universitair netwerk. Onderwijsinstellingen worden echter geconfronteerd met de regels inzake auteursrecht die belangrijke beperkingen inhouden voor ontwikkelingen inzake ICT- en media-ondersteund onderwijs. Hoewel de Belgische Auteurswet in uitzonderingen voorziet ten behoeve van onderwijs en wetenschappelijk onderzoek, biedt zij geen oplossing voor alle handelingen die met betrekking tot auteursrechtelijk beschermde werken in een netwerkomgeving kunnen worden gesteld. Gelet op de nakende omzetting van de Richtlijn Informatiemaatschappij in Belgisch recht, is het nuttig één en ander op een rijtje te zetten en na te denken over wat vandaag kan en wat niet, wat het onderwijs in de toekomst wil en wat de rechthebbenden in de toekomst willen. Een overzicht. En een steen in de kikkerpoel? Inleiding Naast een bescherming van de persoonlijkheid en de artistieke reputatie van de auteur via de verlening van zogenaamde morele rechten, voorziet het auteursrecht tevens twee belangrijke vermogensrechtelijke prerogatieven voor de houder van het recht: het exclusief recht tot reproductie en het exclusief recht tot mededeling aan het publiek (art. 1 Auteurswet) 3. Beide vermogensrechten vinden toepassing in een digitale omgeving, zoals blijkt uit de bestaande 1 Deze bijdrage is gebaseerd op een consultatie die ik samen met de heer Wim Schreurs, assistent verbonden aan de Rechtsfaculteit van de Vrije Universiteit Brussel, heb gemaakt ten behoeve van de eerste bijeenkomst van de VLIR-denkgroep auteursrecht rond deze problematiek in januari Vlaams Interuniversitaire Raad. 3 Wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten (Belgisch Staatsblad, 27 juli 1994), gewijzigd door de Wetten van 3 april 1995 (Belgisch Staatsblad, 31 april 1995) en 31 augustus 1998 (Belgisch Staatsblad, 14 november 1998).

3 3 Belgische rechtspraak 4 en zoals volgt uit een richtlijnconforme interpretatie met de Richtlijn Informatiemaatschappij 5 waarvan de omzettingstermijn inmiddels is verstreken (art. 2 en 3 Richtlijn). Het auteursrecht voorziet echter ook uitzonderingen op de vermogensrechten (art. 21 tot 23bis Auteurswet), die samen een gesloten lijst vormen (d.w.z. er bestaan geen andere uitzonderingen dan deze die in de Auteurswet zijn voorzien) en restrictief worden geïnterpreteerd (d.w.z. hun toepassing vereist dat alle toepassingsvoorwaarden cumulatief moeten zijn vervuld en er is geen mutatis mutandis toepassing van de uitzonderingen bij uitbreiding op andere, gelijkaardige gevallen) 6. Sommige uitzonderingen zijn echter, ter compensatie, gekoppeld aan een recht op vergoeding, d.w.z. hoewel de gebruiker de houder van het auteursrecht vooraf geen toestemming moet vragen tot gebruik, zal hij de houder van het auteursrecht wel een vergoeding verschuldigd zijn, waarvan het bedrag hetzij door de partijen in onderling overleg wordt vastgelegd (dit is de gewone dwanglicentie), hetzij als de wet dat zo voorziet door de wet wordt vastgelegd (dit is de wettelijke licentie). Hieronder onderzoeken we welke uitzonderingen uit de huidige Auteurswet relevant zijn voor het onderwijs, of zij voldoende zijn voor de ontwikkeling van een digitale leeromgeving en, zo niet, welke de oplossing zou kunnen zijn. 1. De huidige Auteurswet en haar uitzonderingen voor het onderwijs In de huidige Auteurswet staan vijf uitzonderingen op de exclusieve rechten van de auteur die uitdrukkelijk naar het onderwijs verwijzen: de korte aanhalingen uit een werk, het samenstellen van een bloemlezing van een werk, de reproductie van een werk ten behoeve van onderwijs, de mededeling aan het publiek van databanken ten behoeve van het onderwijs en de mededeling aan het publiek tijdens een publiek examen. Andere uitzonderingen op de exclusieve rechten zijn algemeen geformuleerd en kunnen in welbepaalde omstandigheden tevens van toepassing zijn ten behoeve van het onderwijs, maar zijn voor ons opzet minder relevant Korte aanhalingen (art. 21,1 en 21,2 Auteurswet) Korte aanhalingen (of citaten) uit een auteursrechtelijk beschermd werk zijn geoorloofd. Er moet geen toestemming worden gevraagd en er moet geen vergoeding worden betaald. 4 Zie bijv. de reeds veelvuldig besproken Central Station -zaak waarin werd gesteld dat het op het internet plaatsen van een werk een vertaling naar een informaticataal impliceert en dus een reproductie, alsook dat de elektronische verspreiding via telematica (dus het aanbieden van werken via het internet) dat voor iedereen die hiertoe de technische middelen heeft en die toegang tot de aangeboden werken vraagt, een mededeling aan het publiek is (Vz. Rb. Brussel, 16 oktober 1996, A&M, 1996, 426; Brussel, 28 oktober 1997, A&M, 1997, 383, noot D. Voorhoof en IRDI, 1998, 44, noot M.C. Janssens). 5 Richtlijn 2001/29/EG van 22 mei 2001 betreffende de harmonisatie van bepaalde aspecten van het auteursrecht en de naburige rechten in de informatiemaatschappij, PB. L 167/10. 6 Zie o.m.: M.C. Janssens, Belgique, in Boundaries of Copyright. Its Proper Limitations and Exceptions, ALAI Study Days 1998 Cambridge, Australian Copyright Council, 1999, en meer i.h.b

4 4 De cumulatieve toepassingsvoorwaarden van deze uitzondering zijn: - het moet gaan om een korte aanhaling; - de aanhaling is alleen gerechtvaardigd voor in de wet bepaalde doeleinden (bijv. onderwijs ) en moet gewettigd zijn door dat beoogde doel (het moet bijv. gaan om een wetenschappelijke tekst waarin het werk wordt geciteerd); - de instelling is verplicht de naam van de auteur en de bron te vermelden; en - de aanhaling moet gebeuren overeenkomstig de eerlijke beroepsgebruiken. Hoewel niet uitdrukkelijk gesteld, kan worden aangenomen dat deze uitzondering zowel geldt voor de handeling van reproductie als de handeling van mededeling aan het publiek Samenstelling van bloemlezingen (art. 21,3 Auteurswet) Het samenstellen van een bloemlezing (of reader) is niet toegestaan zonder toestemming van de auteur (of diens rechthebbende, bijv. zijn uitgever), zolang deze nog leeft. Is de auteur, van wie werken in een bloemlezing worden gebruikt, overleden, dan moet niet langer de toestemming worden gevraagd. In dat geval moeten echter de volgende toepassingsvoorwaarden cumulatief worden nageleefd: - het mag slechts gaan om uittreksels van die werken; - de keuze van het uittreksel alsmede de presentatie en de plaats ervan mogen de morele rechten van de auteur niet schenden; en - er moet een billijke vergoeding betaald worden die de partijen overeenkomen of, bij gebreke aan overeenkomst, door de rechter, overeenkomstig de eerlijke beroepsgebruiken, worden vastgelegd. Wat betreft het samenstellen van een bloemlezing van een overleden auteur, is het onzeker of deze uitzondering tevens geldt voor een handeling van mededeling aan het publiek, aangezien het samenstellen veeleer verwijst naar de handeling van reproductie en de uitzondering dus restrictief zou kunnen worden geïnterpreteerd Reproductie van werken ten behoeve van onderwijs (art. 22, 1, 4 bis en 4 ter en art. 22bis 2 en 3 Auteurswet) De toepassing van deze uitzondering geldt zowel voor werken die op grafische wijze (bijv. op papier) zijn vastgelegd (art. 22, 1, 4 bis en art. 22bis, 2 ), als voor werken die op nietgrafische wijze (bijv. digitaal, op cd-rom of via website) zijn vastgelegd (art. 22, 1, 4 ter en art. 22bis, 3 ). Alleen de vergoedingsregels verschillen naargelang de wijze waarop het werk is vastgelegd (zie infra). De cumulatieve toepassingsvoorwaarden voor deze uitzondering zijn: - de reproductie moet gebeuren ter illustratie bij onderwijs; - in tegenstelling tot artikelen, werken van beeldende kunst en databanken (die integraal mogen worden gereproduceerd), mogen van andere werken slechts korte fragmenten worden gereproduceerd;

5 5 - de reproductie mag geen afbreuk doen aan de normale exploitatie van het werk; en - de reproductie moet verantwoord zijn door een nagestreefde niet-winstgevende doelstelling. Ter compensatie moet echter een vergoeding aan de rechthebbenden worden betaald. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de reproductie van grafisch vastgelegde werken en deze van niet-grafisch vastgelegde werken. De vergoeding voor de reproductie van grafisch vastgelegde werken (art. 59 e.v. Auteurswet) bestaat eigenlijk uit enerzijds een vergoeding die wordt geïnd bij de vervaardiging (of invoer) van kopieerapparaten en scanners en anderzijds een evenredige vergoeding (aan het aantal geraamde kopieën van beschermde werken) die de kopieerders, of zij die een kopieerapparaat ter beschikking stellen, overeenkomen met en betalen aan de daartoe bij K.B. aangestelde beheersvennootschap, Reprobel 7. De vergoeding voor de reproductie van niet-grafisch vastgelegde werken (art. 61bis e.v. Auteurswet) bestaat uit een evenredige vergoeding op grond van de verrichte exploitatiehandelingen die betaald wordt door de personen die reproduceren of, met décharge van die personen (bijv. studenten), door de onderwijsinstellingen betaald moet worden. Vandaag zou de Koning de hoogte van deze vergoeding moeten bepalen (cfr. art. 61quater, 2 auteurswet), maar het daartoe vereiste Koninklijk Besluit is nog niet uitgevaardigd. Er wordt m.a.w. vandaag nog geen vergoeding betaald, terwijl de uitzondering al wel van toepassing is en het recht op vergoeding eigenlijk ook al in werking is getreden (meer i.h.b. sinds 14 november 1998) Mededeling aan het publiek van databanken ten behoeve van onderwijs (art. 22bis 4 Auteurswet) Met betrekking tot databanken is er ten behoeve van het onderwijs niet alleen uitdrukkelijk een uitzondering voorzien voor de handeling van reproductie (art. 22bis, 2 en 3 ), maar ook voor de handeling van mededeling (art. 22bis, 4 ). Tijdens de voorbereidende werken van de Databankenwet 8 werd duidelijk aangegeven dat, teneinde een optimaal evenwicht tot stand te brengen tussen de rechtsbescherming van databanken en de opdracht van openbaar belang van de onderwijsinstellingen en de instellingen voor wetenschappelijk onderzoek, wordt voorgesteld een bepaling in te voegen die aan deze instellingen de mogelijkheid biedt om zonder toestemming van de rechthebbenden de inhoud van de databanken mee te delen (wij onderlijnen) 9. Hiermee deed de Belgische wetgever niets anders dan de Richtlijn Databanken 10 omzetten in Belgisch recht. Inderdaad, artikel 6,2 b) van deze Richtlijn luidt: 7 Voor een toelichting, verwijzen wij naar: F. Young en T. Roosen, Le droit d auteur et la reprographie enfin reconciliés, A&M, Wet van 31 augustus 1998 die de Auteurswet van 1994 heeft gewijzigd. 9 Gedr. St., Kamer, , 1535/1, Richtlijn 96/9/EG van 11 maart 1996 betreffende de rechtsbescherming van databanken, Pb. L 77/20.

6 6 In de volgende gevallen kunnen de Lidstaten de in artikel 5 bedoelde rechten beperken: ( ) b) wanneer het gebruik betreft alleen ter illustratie bij onderwijs of voor wetenschappelijk onderzoek, met bronvermelding en voor zover door het nietcommercieel doel gerechtvaardigd (wij onderlijnen). Terecht oordeelde de Belgische wetgever dat het begrip gebruik een algemene draagwijdte heeft en betrekking kan hebben op alle handelingen die aan de toestemming van de auteur zijn onderworpen. Het begrip gebruik wordt immers in de Richtlijn niet wordt gedefinieerd en komt niet formeel overeen met een van de rechten die in de Richtlijn aan de auteur van een databank worden verleend 11. De uitzondering op het exclusief recht van mededeling aan het publiek ten behoeve van onderwijs moet zowel aan de hierboven vermelde voor de reproductie geldende toepassingsvoorwaarden voldoen (zie supra onder nr. 1.3) als aan twee bijzondere bijkomende toepassingsvoorwaarden, met name: - de mededeling wordt verricht door instellingen die daartoe door de overheid officieel zijn erkend of opgericht; en - de mededeling vindt plaats in het kader van de normale activiteiten van de instelling. De voorbereidende werken van de Databankenwet stellen dat deze uitzondering van toepassing kan zijn op gesloten netwerken die verschillende onderwijsinstellingen of instellingen voor wetenschappelijk onderzoek met elkaar verbinden, althans voor zover dit geen afbreuk doet aan de normale exploitatie van de databank. De voorbereidende werken preciseren verder dat de toepassing van deze uitzondering veronderstelt dat de instellingen vooraf op enige wijze toegang tot de databank hebben 12. Ook de toepassing van deze uitzondering geeft aanleiding tot een vergoeding die evenwel nog niet is vastgelegd (art. 61bis e.v. Auteurswet, zie supra onder nr. 1.3) Mededeling aan het publiek van werken tijdens een publiek examen (art. 22, 1, 7 Auteurswet) Tenslotte bevat de Auteurswet een uitzondering die van toepassing is op een welbepaalde situatie binnen het onderwijs, met name: - de uitvoering van een werk tijdens een publiek examen; - wanneer het doel van de uitvoering niet het werk is, maar de beoordeling van de uitvoerder; - met het oog op het verlenen van een getuigschrift, diploma of titel; - voor zover dat gebeurt binnen een erkende onderwijsvorm; en - voor zover de uitvoering kosteloos bij te wonen is. 2. De toepassing van deze uitzonderingen op het digitaal leerplatform 11 Zie voetnoot 10.

7 7 Als we nu één en ander toepassen op het gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken in het kader van een digitaal leerplatform, blijkt dat bij dergelijk gebruik van werken niet alleen digitale reproducties van de werken worden gemaakt, maar deze werken tevens digitale ter beschikking worden gesteld, via intranet, extranet of internet. Daar waar de digitale reproductie van werken ten behoeve van het onderwijs geoorloofd kan zijn zonder de toestemming van de rechthebbenden (uit hoofde van de in de Auteurswet voorziene uitzonderingen in art. 22, 1, 4 bis en 4 ter en art. 22bis 2 en 3 ), is de digitale ter beschikking stelling van werken ten behoeve van het onderwijs enkel geoorloofd zonder de toestemming van de rechthebbenden, wanneer het om werken gaat die als databanken kunnen worden beschouwd (onverminderd de specifieke uitzonderingen voor de korte aanhaling, de samenstelling van bloemlezingen en de mededeling aan het publiek tijdens een publiek examen). Gaat het om andere werken, dan is de toestemming van de rechthebbenden vereist. Ook al lijkt een uitbreiding van de uitzondering op het recht op mededeling aan het publiek ten behoeve van het onderwijs tot àlle werken praktisch wenselijk, verzet de regel van de restrictieve interpretatie van de uitzonderingen zoals deze die in het Belgisch auteursrecht geldt (zie supra in de inleiding), zich hier duidelijk tegen. De uitzondering ten behoeve van de kosteloze privé-mededeling in familiekring (wij onderlijnen), voorzien in art. 22, 1, 3 en art. 22bis, in fine Auteurswet, biedt evenmin een oplossing voor nieuwe onderwijsvormen. Deze uitzondering werd immers door ons Hof van Cassatie zeer strikt geïnterpreteerd (de uitzondering kan door niemand die buiten de familiekring valt, bijv. leden van een sportvereniging, worden ingeroepen; enige soepelheid werd evenwel getoond bij het bepalen van wat onder de familiekring moet worden verstaan: ook quasi-familiale banden, d.w.z. zeer intieme banden zoals deze die bestaan tussen mede-bewoners van een bejaardenhome, kunnen hieronder worden begrepen) 13. Het ter beschikking stellen op het internet kan zeker niet genieten van deze uitzondering; de ter beschikking stelling op een intranet of extranet dat toegankelijk is voor anderen dan personen die gebonden zijn door quasi-familiale banden, evenmin. Het meedelen van auteursrechtelijk beschermde werken aan studenten via het internet, een intranet of een extranet valt dus niet onder het meedelen in familiekring en kan bijgevolg niet genieten van deze uitzondering. 12 Ibid. 13 Zie voor een korte toelichting van deze Cassatie-rechtspraak: F. Brison en H. Vanhees, Ontwikkelingen in het Belgisch auteursrecht ( ), AMI, 2002, 83; zie voor het meest recent gewezen arrest van het Hof van Cassatie dienaangaande: Cass. 21 november 2003 met noot H. Vanhees Het Hof van Cassatie opnieuw geconfronteerd met het publiek mededelingsrecht, elders in dit nummer.

8 8 3. Mogelijke oplossingen bij de omzetting Richtlijn Informatiemaatschappij Art. 5,3 van de Richtlijn Informatiemaatschappij somt de voor de Lidstaten facultatieve uitzonderingen op op de exclusieve rechten van reproductie en mededeling aan het publiek van de auteur. Zo stelt art. 5,3.a) van de Richtlijn: 3. De lidstaten kunnen beperkingen of restricties op de in de artikelen 2 en 3 bedoelde rechten stellen ten aanzien van: ( ) a) het gebruik uitsluitend als toelichting bij het onderwijs of ten behoeve van het wetenschappelijk onderzoek, de bron, waaronder de naam van de auteur, wordt vermeld, tenzij dit niet mogelijk blijkt, en voorzover het gebruik door het beoogde, niet-commerciële doel wordt gerechtvaardigd; ( ) (wij onderlijnen). De in de Richtlijn voorziene mogelijkheid voor de Lidstaten om een uitzondering ten behoeve van onderwijs te voorzien, geldt dus zowel voor het recht op reproductie als voor het recht op mededeling aan het publiek. Het nationaal recht moet in dat geval de drie in de Richtlijn uitdrukkelijk genoemde toepassingsvoorwaarden voor deze uitzondering overnemen (zie onderlijning in de cursieve tekst). Wel moet enig voorbehoud worden gemaakt voor de toepassing van deze uitzondering. Art. 5,5 van de Richtlijn Informatiemaatschappij stelt inderdaad dat: De in de leden 1, 2, 3 en 4 bedoelde beperkingen en restricties mogen slechts in bepaalde bijzondere gevallen worden toegepast mits daarbij geen afbreuk wordt gedaan aan de normale exploitatie van werken of ander materiaal en de wettige belangen van de rechthebbende niet onredelijk worden geschaad. (wij onderlijnen) Dit is de zgn. three-steps test die de toepassing van zelfs in de wet uitdrukkelijk voorziene uitzonderingen op exclusieve auteursrechten onzeker maakt van zodra één van de toepassingsvoorwaarden (zie onderlijning in de cursieve tekst) niet langer vervuld blijkt te zijn. Het bewijs daartoe zal door de rechthebbenden moeten worden geleverd. Om de huidige uitzonderingen van de Auteurswet in overeenstemming te brengen met de behoeften van het onderwijs om meer ICT- en media-ondersteund onderwijs uit te bouwen, zoals de ontwikkeling van digitale leerplatforms, kan worden overwogen art. 22, 1, 4 bis en 4 ter van de Auteurswet, vandaag beperkt tot reproductiehandelingen, uit te breiden tot handelingen van mededelingen aan het publiek. Dergelijke uitbreiding is conform art. 5,3 van de Richtlijn Informatiemaatschappij en zou een symmetrische regeling met de uitzonderingen op de vermogensrechten van databanken impliceren (dat weliswaar onderworpen is aan twee bijzondere bijkomende toepassingsvoorwaarden waarvan moet onderzocht worden of zij tevens van toepassing moeten worden verklaard voor de uitgebreide uitzondering). Natuurlijk blijft dergelijke uitzondering onder voorbehoud van toepassing van de zgn. threesteps-test. Daarom moet tegelijk worden overwogen de rechthebbenden een passende vergoeding voor dit gebruik van hun werken te verlenen. Dit kan gemakkelijk gebeuren door

9 9 artikel 61bis van de Auteurswet aan te passen in die zin (bijv. door weglating van de term de reproductie en vervanging door de term het gebruik ). Het wetsvoorstel tot aanpassing van de wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten aan het gemeenschapsrecht, op 13 januari 2004 ingediend door mevrouw L. van der Auwera 14, volgt geheel deze zienswijze door in zijn artikel 3 de uitzondering ten behoeve van het onderwijs uit te breiden tot de handelingen van mededeling aan het publiek, maar daar tegelijk een recht op vergoeding aan te koppelen. Het wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 30 juni 1994 betreffende het auteursrecht en de naburige rechten in de context van de ontwikkeling van de informatiemaatschappij, op 21 januari 2004 ingediend door de heren Ph. Monfils en P. Jeholet 15, bevat daarentegen geen enkele uitbreiding van de bestaande uitzondering, noch enige toelichting dienaangaande. Het is nu wachten op wat de Ministerraad en/of het Parlement daarvan vindt. Fabienne Brison NautaDutilh Brussel Vrije Universiteit Brussel Katholieke Universiteit Brussel Te verschijnen in: A&M, Gedr. St., Kamer, , Doc / Gedr. St., Kamer, , Doc /001.