HET GEBRUIK VAN DE JAARREKENING

Transcriptie

1 HET GEBRUIK VAN DE JAARREKENING Samenvatting In dit artikel wordt de rol van de jaarrekening als managementtool belicht. In de eerste plaats is er aandacht voor het management als gebruiker van jaarrekeninginformatie van potentiële afnemers en leveranciers ter ondersteuning van operationele beslissingen. Tips voor de beoordeling van de winstgevendheid, solvabiliteit en liquiditeit met behulp van kengetallen zijn vermeld. Door vergelijking in de tijd is eveneens inzicht in de ontwikkeling van de winstgevendheid, de solvabiliteit en de liquiditeit mogelijk. Daarna wordt ingegaan op de maatregelen die de ondernemingsleiding, als opsteller van de jaarrekening, kan nemen om jaarrekeningbeleid te voeren. De mogelijkheden, de voor gebruikers belangrijke indicatoren winst en solvabiliteit te beïnvloeden, komen aan de orde. De mogelijkheid voor de ondernemingsleiding jaarrekeningbeleid te voeren is niet onbegrensd. Zij wordt begrensd door wet- en regelgeving alsmede door de waarborg van verplichte accountantscontrole bij middelgrote en grote rechtspersonen. Wim Kappelle Drs. Wim G.J. Kappelle is assistant professor Financial Accounting aan de Universiteit Nyenrode. Op welke wijze kan het management in een organisatie voor het nemen van operationele beslissingen gebruikmaken van informatie in de jaarrekening van een (potentiële) afnemer of leverancier? En is het voor de ondernemingsleiding mogelijk bij het opstellen van de eigen jaarrekening voor gebruikers belangrijke indicatoren (winst en solvabiliteit) te beïnvloeden? Het doel van de jaarrekening is tweeledig. Enerzijds wordt door het bestuur van de onderneming met de jaarrekening verantwoording afgelegd over het gevoerde beleid. Anderzijds voorziet de jaarrekening in financiële informatie die gebruikers in staat stellen hun beslissingen te nemen. De groep gebruikers is zeer divers. Zij loopt uiteen van (potentiële) aandeelhouders, via werknemers(organisaties), analisten, afnemers en leveranciers tot overheidsorganisaties (bijvoorbeeld als subsidieverstrekker) en het publiek in het algemeen. Welke financiële informatie is in de jaarrekening te vinden? De jaarrekening bestaat uit de balans, de winst-en-verliesrekening en de toelichting op balans en de winst-enverliesrekening. De balans geeft de financiële positie van de onderneming per balansdatum weer. In vergelijking met de vergelijkende cijfers over vorig jaar kan de gebruiker de ontwikkeling in balansposities analyseren. De performance over de afgelopen periode wordt in de winst-en-verliesrekening weergegeven. Ook hierbij kan door opname van vergelijkende cijfers een 1

2 indruk worden gevormd ten aanzien van de ontwikkeling in de prestaties van de onderneming. In de toelichting vindt nadere specificatie van de balansposten en de posten in de winst-enverliesrekening plaats. Daarnaast worden hierin de waarderingsgrondslagen en de resultaatberekeningsmethode uiteengezet alsmede informatie verstrekt omtrent niet in de balans opgenomen verplichtingen. Een indicatie van het kasgenerende vermogen van de onderneming, van belang voor beoordeling van de liquiditeitsontwikkeling, is te vinden in het kasstroomoverzicht. Hierin worden de ontvangsten uit en uitgaven voor de operationele, de investerings- en de financieringsactiviteiten van de onderneming vermeld. Door het opnemen van vergelijkende cijfers valt wederom een indicatie te krijgen van de ontwikkeling in het kasgenererende vermogen van de onderneming. De financiële gegevens moeten in de jaarrekening zodanig zijn opgenomen dat de gebruiker een verantwoord oordeel kan vormen omtrent het vermogen (financiële positie), het resultaat (de financiële performance) en voor zover de aard van de jaarrekening dat toelaat, omtrent de solvabiliteit en de liquiditeit. Managers zijn zowel gebruikers als opstellers van jaarrekeningen. Zij gebruiken financiële gegevens ontleend aan de jaarrekening ter ondersteuning van operationele en strategische beslissingen. Het bestuur van de organisatie heeft de plicht jaarlijks de jaarrekening op te stellen. Jaarrekening en management als gebruiker van financiële informatie Gebruik van financiële informatie ter ondersteuning van operationele beslissingen kan zich voordoen als er relaties met nieuwe klanten worden aangegaan. In dat geval zal er zeker indien het om omvangrijke bedragen en/of langdurige relaties gaat een beslissing moeten worden genomen over aanvullende leverings- en betalingsvoorwaarden en eventuele noodzakelijk te stellen zekerheden. Het gaat er immers niet alleen om omzet te genereren, maar deze omzet ook te incasseren. Hiervoor zal de sales manager een inschatting maken van het betalingsrisico dat wordt gelopen. In feite is dit een vraag naar de toekomstige financiële situatie van de afnemer die slechts ten dele uit de jaarrekening kan worden afgeleid. Uit de jaarrekening van de potentiële afnemer kunnen wel een aantal indicatoren worden verkregen die als ondersteuning van de beslissing kunnen worden gebruikt. In de eerste plaats kan een indicatie worden verkregen omtrent de continuïteit van de afnemer. In de tweede plaats is inzicht in de liquiditeit gewenst. Als maatstaf voor continuïteit kunnen de winstgevendheid en de solvabiliteit worden gebruikt. De winstgevendheid moet voldoende zijn om de continuïteit gedurende de looptijd van het contract te waarborgen. De winstgevendheid is op eenvoudige wijze te meten met behulp van de kengetallen (ratio s) rentabiliteit van het eigen vermogen en de brutowinstmarge. De rentabiliteit van het eigen vermogen - (nettoresultaat / gemiddeld eigen vermogen) x 100% - geeft aan wat iedere geïnvesteerde gulden eigen vermogen heeft opgeleverd. De brutowinstmarge - (bedrijfsresultaat / omzet) x 100% - meet de marge die behaald wordt met de operationele activiteiten van de potentiële afnemer. Het voordeel van het gebruiken van kengetallen is dat een indicatie omtrent de ontwikkeling van de winstgevendheid, door vergelijking in de tijd, alsmede een indicatie omtrent de relatieve positie van de afnemer in de branche, door vergelijking met branchegenoten, kan worden verkregen. Solvabiliteit is de mate waarin de onderneming op lange termijn aan haar 2

3 verplichtingen kan voldoen. In principe is hiervoor een prognose van toekomstige posities noodzakelijk. Deze prognoses kunnen niet uit de jaarrekening worden afgeleid. Toch kan de financiële informatie in de jaarrekening behulpzaam zijn om een, weliswaar beperkte, indicatie omtrent de solvabiliteit te verkrijgen. Hiertoe kan de verhouding tussen het eigen vermogen en het totale vermogen (eigen vermogen en vreemd vermogen) worden gebruikt. Hoe lager dit kengetal is, wat duidt op relatief veel vreemd vermogen, hetgeen betekent dat de onderneming veel betalingsverplichtingen heeft. De afnemer kan daardoor eerder in betalingsproblemen komen dan in de situatie dat er relatief veel eigen vermogen aanwezig is. Banken hanteren bij kredietbeoordeling wel een kritische ondergrens voor de verhouding eigen vermogen/totaal vermogen die ligt tussen de 20 en 30 procent. Door vergelijking van de ratio in de tijd kan een indruk verkregen worden omtrent de ontwikkeling van de solvabiliteit. Liquiditeit is de mate waarin de onderneming aan haar verplichtingen op korte termijn kan voldoen. Ook hiervoor zijn in principe weer toekomstprojecties van belang die niet uit de huidige jaarrekening kunnen worden afgeleid. Wederom kan de financiële informatie in de jaarrekening behulpzaam zijn bij het verkrijgen van een indicatie omtrent de liquiditeit van de afnemer. Hiertoe kunnen balansratio s, dekkingsratio s alsmede informatie uit het kasstroomoverzicht worden geanalyseerd. Een veelgebruikte balansratio is de current ratio (vlottende activa / kortlopende schulden). Hoe hoger de ratio, hoe beter de onderneming aan de kortlopende verplichtingen kan voldoen met middelen die op korte termijn in liquiditeiten beschikbaar komen. Een aan de winst-en-verliesrekening ontleend kengetal voor de liquiditeit is de rentedekkingsfactor (bedrijfsresultaat / interestlasten). De ratio geeft aan hoe vaak de, winstonafhankelijke, renteverplichting uit het operationele resultaat kan worden voldaan. Hoe hoger de ratio, hoe liquider de onderneming is. Vaak wordt in de noemer, naast de rentelast, ook de korte termijn aflossing van leningen opgenomen. Op deze wijze geeft de ratio aan hoe vaak de, van de winst onafhankelijke totale betalingsverplichtingen jegens kredietverschaffers, uit het bedrijfsresultaat kunnen worden voldaan. Als de potentiële afnemer ook een kasstroomoverzicht in de jaarrekening heeft opgenomen, kan de beschikbare aflossingscapaciteit (de Free Cash Flow) worden bepaald. De Free Cash Flow is de kasstroom uit operationele activiteiten verminderd met de voor de continuïteit van de onderneming noodzakelijke netto investeringsuitgaven (kasstroom uit investeringsactiviteiten) en de beloning voor eigen vermogen verschaffers, het dividend. Een positieve Free Cash Flow duidt op voldoende kasgenererend vermogen van de operationele activiteiten en dus een geringe kans op liquiditeitsmoeilijkheden. Een negatieve Free Cash Flow betekent dat de onderneming externe middelen moet aantrekken om de continuïteit te kunnen waarborgen. Hierdoor kunnen liquiditeit en solvabiliteit onder druk komen te staan. Bij de beoordeling van de solvabiliteit en liquiditeit met behulp van balansratio s kan het noodzakelijk zijn om correcties aan te brengen op de op de balans vermelde bedragen. Bijvoorbeeld verplichtingen uit operationele leasetransacties en huurverplichtingen zijn niet als schuld in de balans opgenomen. Ook risico s en claims waarvoor op de balans geen voorziening is opgenomen, kunnen tot toekomstige verplichtingen aanleiding geven. De informatie omtrent niet in de balans opgenomen verplichtingen, moet in de toelichting worden vermeld. 3

4 Ook aan de inkoopzijde kan het voorkomen dat het management van een onderneming financiële informatie uit de jaarrekening van een leverancier analyseert. Dit zal met name het geval zijn als de onderneming voor een belangrijk deel van zijn inkopen langdurig afhankelijk is van de leverancier of in het geval aanspraken op garantie mogelijk zijn. Voor de onderneming is in dit geval het voortbestaan van de leverancier, de continuïteit, van belang. Beoordeling van de continuïteit van de leverancier, met behulp van gegevens ontleend aan de jaarrekening, kan op dezelfde wijze plaats vinden als in het geval van de afnemer. Ook strategische beslissingen, bijvoorbeeld duurzame samenwerkingsverbanden, fusies en overnames, worden ondersteund door financiële informatie ontleend aan de jaarrekening. Hierbij staat continuïteit en met name winstgevendheid centraal. Management als opsteller van de jaarrekening Op het bestuur, het management, van een rechtspersoon die onder titel 9 BW 2 valt, rust de plicht jaarlijks een jaarrekening op te stellen. Uit het voorgaande hebben we gezien dat op lange termijn met name de winstgevendheid en de solvabiliteit door afnemers en leveranciers, maar ook door de andere gebruikers, als belangrijke indicatoren worden ervaren. In hoeverre is het voor de ondernemingsleiding mogelijk invloed uit te oefenen op het beeld dat de jaarrekening oproept ten aanzien van winst en solvabiliteit? Met andere woorden, kan met de jaarrekening beleid worden gevoerd? Het bestuur kan, binnen de grenzen van weten regelgeving en de waarborg van verplichte accountantscontrole voor middelgrote en grote rechtspersonen, op een viertal terreinen winst en solvabiliteit trachten te beïnvloeden: stelselkeuze en stelselwijziging; presentatiekeuze en presentatiewijziging; schattingen en schattingswijzigingen; feitelijke transacties Stelselkeuze en stelselwijziging Voor de waardering van materiële, financiële vaste activa en voorraden kan als waarderings- en resultaatberekeningsgrondslag gekozen worden tussen historische kosten en actuele waarde. Als voor actuele waarde wordt gekozen, heeft dit in de situatie van een stijgend prijsniveau tot gevolg dat winst en solvabiliteit beïnvloed worden. Immers de herwaardering van het actief leidt tot een toename van het eigen vermogen (herwaarderingsreserve) en het opnemen van hogere, actuele, kosten in de winsten-verliesrekening. Een stelselwijziging kan vrijwillig plaatsvinden, bijvoorbeeld overgang van waardering tegen historische kosten naar waardering tegen actuele waarde. De invloed van de stelselwijziging op het vermogen en resultaat moet worden vermeld. Een stelselwijziging kan ook, door gewijzigde regelgeving, verplicht zijn. Met ingang van het verslagjaar 2001 moet betaalde goodwill worden geactiveerd en in maximaal 20 jaren worden afgeschreven. De meeste ondernemingen boekten in het verleden de goodwill direct van het eigen vermogen af. De verplichte activering heeft een positief gevolg voor de solvabiliteit, maar een negatief effect op de winst, door de afschrijving op goodwill. Presentatiekeuze en presentatiewijziging Voor de balans en de winst-en-verliesrekening zijn modellen voorgeschreven. Ondernemingen moeten hieruit een keuze maken. Het is echter toegestaan posten anders te benoemen of posten toe te voegen, indien van belang voor het inzicht. Tot de verslagjaren 2000 werd door ondernemingen in de winsten-verliesrekening veel waarde gehecht aan het niet verplichte tussentotaal 4

5 bedrijfsresultaat. Het bedrijfsresultaat reflecteert in de ogen van de ondernemingsleiding het beste de performance uit de operationele activiteiten. Door verplichte activering en afschrijving op betaalde goodwill met ingang van 2001 komt dit bedrijfsresultaat sterk onder druk te staan of dreigt zelfs negatief te worden. Een aantal ondernemingen probeert door een presentatiewijziging, de introductie van een nieuw tussentotaal EBITDA (Earnings before Interest, Tax, Depreciation and Amortisation) waaraan hetzelfde belang wordt toegekend als destijds aan het bedrijfsresultaat, de negatieve invloed van amortisatie van Goodwill op het bedrijfsresultaat te maskeren. Schattingen en schattingswijzigingen Niet alle gebeurtenissen leiden tot harde cijfers. Soms is het voor het management noodzakelijk gebruik te maken van schattingen, die invloed hebben op het resultaat en het eigen vermogen. Bij vaste activa bijvoorbeeld dient op het moment van aanschaf de economische levensduur en de eventuele restwaarde te worden vastgesteld. Beide grootheden bepalen samen het bedrag dat in de winst-enverliesrekening als afschrijvingskosten wordt verwerkt. Gedurende de periode van gebruik kan het noodzakelijk zijn de oorspronkelijke schattingen aan te passen, hetgeen leidt tot hogere of lagere afschrijvingslasten in de winst-enverliesrekening. Ook bij het opnemen van voorzieningen ten laste van het resultaat moeten schattingen worden gemaakt. Gewijzigde percepties kunnen er toe leiden dat in latere jaren een deel van de in het verleden gevormde voorzieningen weer ten gunste van het resultaat vrijvallen. Schattingen en wijziging van schattingen, alsmede de hieruit voortvloeiende gevolgen voor winst en vermogen, zijn voorbehouden aan de ondernemingsleiding. Feitelijke transacties Ook feitelijke transacties kunnen zijn ingegeven door jaarrekeningbeleid. Een bekend voorbeeld is de sale en leaseback transactie. Als de verkoop met boekwinst geschiedt heeft dit een gunstig effect op de toekomstige resultaten. In het geval de leaseback via een operationele lease plaatsvindt, is er een gunstig effect op de solvabiliteit. Zeker indien met de ontvangen opbrengst schulden worden afgelost. Er behoeft uit hoofde van de operationele lease geen nieuwe schuld te worden opgenomen. Of met voornoemde maatregelen daadwerkelijk jaarrekeningbeleid wordt gevoerd, is afhankelijk van de doelstellingen en keuzes van de ondernemingsleiding. Ook kunnen bonusregelingen, bijvoorbeeld personeelsopties, hierbij van invloed zijn. Literatuur Hoeven, J.P.C.M. & W.G.J. Kappelle, Kengetallen en jaarrekening, Delwel, Den Haag Hoogendoorn, M.N., Het belang van de jaarrekening (2e editie), Academic Service, Schoonhoven Hoogendoorn, M.N, J. Klaassen & F. Krens (red.), Externe verslaggeving in theorie en praktijk (3e druk), Elsevier bedrijfsinformatie, Den Haag