2 Zichtbeton heeft een kostprijs. Werken in zichtbeton zijn duurder dan werken in traditioneel beton. De uitvoerder en de betonleverancier

Transcriptie

1 De kwaliteitseisen die gesteld worden aan het uitzicht van ter plaatse gestort zichtbeton worden alsmaar strenger. Dit heeft veelal te maken met het feit dat dit materiaal een essentieel architecturaal onderdeel uitmaakt. De uitvoering van zichtbeton op de bouwplaats is echter geen sinecure. Tijdens een studiedag die op 25 september 2007 georganiseerd werd door de BBG, Febelcem en TI- KVIV [1], werden daarom een aantal aanbevelingen geformuleerd die het mogelijk zouden moeten maken om tot een bevredigend resultaat te komen.? J. Desmyter, ir., hoofd van het departement Geotechniek, Structuren en Duurzame ontwikkeling, WTCB N. Cauberg, ir., projectleider, laboratorium Structuren, WTCB J. Piérard, ir., projectleider, laboratorium Betontechnologie, WTCB 1 Nood aan overleg tussen de betrokkenen Alle projectpartners moeten op de hoogte gebracht worden van de mogelijkheden van en potentiële moeilijkheden bij het gebruik van ter plaatse gestort zichtbeton. Daarom is het belangrijk dat de bouwheren en ontwerpers hun verwachtingen vooraf zo goed mogelijk definiëren in de bestekken en plannen. Ter plaatse gestort zichtbeton : aandacht De diverse bouwpartners moeten bovendien een zekere flexibiliteit aan de dag leggen. Zo dienen ze rekening te houden met het feit dat bepaalde architecturale voorstellen in de praktijk zeer moeilijk uitvoerbaar zullen zijn en bijgevolg tijdens de bouwfase bijgesteld zullen moeten worden volgens de beschikbare financiële en technische mogelijkheden. De betoncentrale dient dan weer een aantal voorzorgen te nemen om de kwaliteit van de betonsamenstelling (uitzicht, kleur, ) veilig te stellen. Het aanleggen van een voldoende grote stock aan bestanddelen en de goede bewaking van de stabiliteit van de W/C-factor zijn in deze context alvast noodzakelijk. Verder is het ten stelligste aanbevolen één of meer overlegvergaderingen in te leggen vóór de start van de werken en een aantal proefelementen op ware grootte uit te voeren. Het spreekt voor zich dat de intensiteit van dit overleg afhankelijk is van de omvang en de complexiteit van de werken. voor de kwaliteit een overlegvergadering in te leggen tussen de (potentiële) uitvoerende partijen teneinde eventuele misverstanden (bv. omtrent de uitvoerbaarheid van het ontwerp) te voorkomen. 3 Nood aan duidelijke technische specificaties In tegenstelling tot Nederland, Duitsland en Luxemburg zijn er in ons land momenteel geen technische normen of richtlijnen beschikbaar die specifiek van toepassing zijn op de uitvoering van werken in ter plaatse gestort zichtbeton. De PTV [2], waarnaar veelal verwezen wordt, gelden immers enkel voor geprefabriceerde architectonische en industriële elementen van sierbeton, waarvoor het eenvoudiger is de kwaliteit van het betonoppervlak te waarborgen (zie afbeelding 2, p. 2). Op de bouwplaats is men daarentegen blootgesteld aan weer en wind en wordt men vaker geconfronteerd met onvoorziene omstandigheden. 2 Zichtbeton heeft een kostprijs Werken in zichtbeton zijn duurder dan werken in traditioneel beton. De uitvoerder en de betonleverancier dienen immers vaak specifieke maatregelen te treffen om de gevraagde oppervlaktekwaliteit te kunnen waarborgen. Ook aan de complexiteit van het ontwerp hangt gewoonlijk een hoger prijskaartje vast. De zorgvuldige beschrijving van de gestelde eisen in het bestek is dan ook een essentieel element voor de prijsbepaling en voorkomt dat er hieromtrent na de uitvoering van de werken discussies zouden ontstaan. Indien dit wettelijk toegelaten is, kan het tevens nuttig zijn om reeds vóór de prijsofferte 3.1 Europese specificaties Ondanks het feit dat de Europese normatieve documenten het belang van een correcte en gedetailleerde specificatie erkennen, bieden ze hiertoe slechts weinig praktische richtlijnen. In 5.6 van de norm NBN ENV [3] wordt bijvoorbeeld enkel gesteld dat de eventuele oppervlakteafwerking vermeld moet worden in de projectspecificaties en dat men voor de beoordeling van de oppervlaktekwaliteit een beroep kan doen op betonnen proefstukken met geschikte afmetingen ( 1 ). In een informatieve nota wordt hier nog aan toegevoegd dat de oppervlakteafwerking mede bepaald word door het bekistingstype, het betontype (toeslagstoffen, cement, toevoegsels, additieven), de uitvoering en de bescherming die aangebracht wordt tijdens de verdere werkzaamheden ( 2 ). Fotograaf : Marcel van Kerckhoven, Tilburg. Afb. 1 Eens gerealiseerd hebben werken in zichtbeton vaak een uitzicht dat tot de verbeelding spreekt. ( 1 ) De originele Engelse tekst luidt : If special finishes are required, these shall be stated in the project specification. Trial concrete panels of suitable size may be specified as a basis for approving the surface quality. ( 2 ) De originele Engelse tekst luidt : Surface finish depends on the type of formwork, concrete (aggregates, cement, addition, admixtures), execution and protection during the subsequent construction. WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 1

2 Tabel 1 Classificatie van betonoppervlakken volgens de ontwerpnorm pren (versie 2008) [6] (tabel F.4) vrije vertaling. Fotograaf : Marcel van Kerckhoven, Tilburg. Afb. 2 De PTV gelden enkel voor geprefabriceerde architectonische en industriële elementen van sierbeton. De Europese ontwerpnorm pren (althans de versie van 2007 en 2008) [6], die na zijn voltooiing de norm NBN ENV [3] zal vervangen, gaat iets dieper in op deze problematiek. Nadat in het normatieve deel van de ontwerpnorm opnieuw gewezen wordt op het belang van duidelijke technische specificaties voor zichtbeton, komen in het informatieve gedeelte (meer bepaald in Bijlage F8) een aantal praktische richtlijnen aan bod : volgens de ontwerpnorm kunnen er geen eisen opgelegd worden met betrekking tot de uniformiteit van kleur of de aanwezigheid van schaduw, tenzij er sprake is van speciale gekleurde materialen ( 3 ) men dient wel duidelijke uitspraken te doen omtrent het bekistingsoppervlak, de eventuele aanwezigheid van luchtbellen of onregelmatigheden en de aanvaardbaarheid van herstellingen. In deze ontwerpnorm is bovendien een classificatie van de betonoppervlakken opgenomen (zie tabel 1), die een eerste hulpmiddel zou kunnen vormen bij de opstelling van bestekteksten. Voor de klassen waarin er esthetische eisen gesteld worden aan het betonoppervlak (m.a.w. de klassen waarin zichtwerk gevraagd wordt) biedt het Europese verhaal daarentegen (nog) geen werkelijk houvast. De vraag blijft immers welke concrete eisen haalbaar, betaalbaar en in de praktijk realiseerbaar zijn. 3.2 Specificaties uit onze buurlanden Bekiste oppervlakken Niet-bekiste oppervlakken Type Toepassingsgebied Voorbeelden Basisafwerking Gewone afwerking Standaardafwerking Speciale afwerking Basisafwerking Gewone afwerking Standaardafwerking Speciale afwerking Oppervlakken waaraan geen eisen gesteld worden Oppervlakken waarbij het uitzicht niet belangrijk is of waarop een afwerking zal aangebracht worden Oppervlakken waarbij het uitzicht van belang is Oppervlakken waaraan bijzondere esthetische eisen gesteld worden Gesloten uniforme oppervlakken die tot stand komen door het verdichten en afvlakken met de hand of met machines en die geen verdere werkzaamheden vereisen Vlakke uniforme oppervlakken die tot stand komen door het vlinderen ( helicopteren ) of gelijkaardige processen Dichte gladde oppervlakken die tot stand komen door het afpleisteren met een stalen spaan of gelijkaardige processen Oppervlakken waaraan bijzondere eisen gesteld worden met het oog op hun verdere afwerking of bewerking schikbaar die specifiek van toepassing zijn op de uitvoering van werken in ter plaatse gestort zichtbeton. In het Duitse Merkblatt Sichtbeton [5] wordt er een duidelijk verband gelegd tussen de eisen uit het bestek, de uitvoering en de kostprijs. Zo maakt deze tekst een onderscheid tussen 4 zichtbetonklassen (SB1 tot en met SB4) waaraan telkens een kostenindicatie gekoppeld wordt (laag, middelmatig, hoog, zeer hoog). In de bijlage van dit document zijn eveneens een aantal tabellen met praktische uitvoeringsrichtlijnen (bv. gelijkmatigheid van kleur, textuur, vlakheid, voegen, luchtholten, bekistingsplaattypes, ) opgenomen. Funderingen Zones met een bepleistering of waarvan het oppervlak aan het zicht onttrokken is (inwendige leidingen of liftschachten) Zones die slechts zelden gezien worden en rechtstreeks beschilderde zones waaraan bepaalde bijzondere eisen gesteld worden Zones waar de uniformiteit van het oppervlak of van de kleur van belang zijn Zones die voorzien zullen worden van een gepleisterde afdeklaag of een gelijkaardige afwerking Zones waarop een verhoogde vloer of een andere vloerafwerking zal aangebracht worden Opslagplaatsen, fabrieken en serres. Werkruimten die qua afwerking enkel beschilderd worden Opslagplaatsen met vloeren die blootstaan aan bijzondere of zware verkeerslasten Terwijl de klasse B1 zowel voor stortklaar als geprefabriceerd beton haalbaar wordt geacht, kan de klasse B2 gewoonlijk enkel bereikt Zoals hiervoor reeds vermeld werd, zijn er in Nederland, Duitsland en Luxemburg wel een aantal technische normen of richtlijnen be- ( 3 ) De originele Engelse tekst luidt : No requirements for colour consistency or shade unless using special coloured materials. In Nederland is men erin geslaagd een volledig eisenpakket voor stortklaar zichtbeton en geprefabriceerd sierbeton in één enkele tabel te vatten (zie tabel 2, p. 3). De klasse A werd onttrokken uit de Nederlandse norm NEN 6722 [9], terwijl de klassen B1 en B2 gebaseerd zijn op CUR-Aanbeveling nr. 100 [4]. Afb. 3 Voorbeeld van werken in uitvoering. WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 2

3 Tabel 2 Beoordelingsklassen voor stortklaar zichtbeton en geprefabriceerd sierbeton volgens de NEN 6722 [9] en CUR- Aanbeveling nr. 100 [4]. Bekisting Betonoppervlak Betonverwerking Onvolkomenheden Voegen Onderwerp Klasse A (volgens NEN 6722 [9]) Klasse B1 (volgens CUR-Aanbeveling nr. 100 [4]) Klasse B2 (volgens CUR-Aanbeveling nr. 100 [4]) Paneel/plaatpatroon Geen bijzondere eisen Conform de projectspecificatie voor schoon beton Plaatnaden 2 mm 1 mm Elementnaden 3 mm 2 mm 1 mm Minimumafmeting van de bekistingselementen Afwerking van de centerpensparingen Niet opgenomen Niet opgenomen Geen eisen (indien er geen opgelegd patroon is) Conform de projectspecificatie Conform de projectspecificatie Bramen bij naden 3 mm 2 mm 1 mm Plaatselijke doorbuiging gemeten met de rei van 400 mm Plaatselijke afwijking gemeten met de rei van 400 mm Vlakheid van een groot oppervlak gemeten met de rei van 2000 mm Hoeken, profilering, afwerking 1 mm 1 mm 2 mm 2 mm 1 mm 7 mm 5 mm 2 mm Vellingkanten toepassen Conform de projectspecificatie Kleur Geen bijzondere eisen Valt binnen de overeengekomen tolerantie Variatie in kleur/grijstint Niet opgenomen Ten hoogste 2 schaalindelingen verschil Vlekvorming Niet opgenomen Niet acceptabel Luchtbellen (plaatselijk) 50 mm 2 /dm 2 Niet zichtbaar op 5 m en 50 mm 2 /dm 2 Luchtbellen (totaal) 1500 mm 2 /m 2 Niet zichtbaar op 5 m en 1000 mm 2 /m 2 Ten hoogste 1 schaalindeling verschil Niet zichtbaar op 5 m en 20 mm 2 /dm 2 Niet zichtbaar op 5 m en 300 mm 2 /m 2 Grindnesten Niet opgenomen 50 mm 2 /dm 2 Niet acceptabel Zandstrepen Geen bijzondere eisen Ten hoogste 1 per 10 m 3 Niet acceptabel Kalkstrepen Geen bijzondere eisen Niet acceptabel Aftekening van schroef- en spijkergaatjes Vulling van de aansluitingen, naden en hoeken Aftekening van de stortnaden en de stortonderbrekingen Aftekening van de wapening of roeststrepen Aftekening van het stophout Aftekening van de afstandhouders Niet opgenomen Conform de projectspecificatie Niet opgenomen Ten minste 95 % 100 % Geen bijzondere eisen Geen esthetische eisen Geen esthetische eisen op de gemarkeerde plaatsen Geen esthetische eisen Niet acceptabel Niet acceptabel Niet acceptabel Niet acceptabel Aftekening van de reparaties Geen esthetische eisen Acceptabel indien de afwijking in lokale grijstint en vlekkerigheid niet meer dan 1 schaalindeling bedraagt ten opzichte van het omringende beton en het oppervlak net zo vlak is als het omringende niet-gerepareerde beton Scheuren Niet opgenomen Ten hoogste 0,1 mm Voegwijdtevariatie loodrecht op het oppervlak Voegwijdtevariatie evenwijdig met het oppervlak Niet opgenomen Tolerantie ten hoogste 25 % Niet opgenomen Tolerantie ten hoogste 30 % WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 3

4 worden met geprefabriceerd beton omwille van het feit dat de toelaatbare afwijkingen in dit geval veel kleiner zijn. In Luxemburg werd dan weer een typebestek (CDC-BET [8]) opgesteld, waarin ervan uitgegaan wordt dat de opdrachtgever vooraf duidelijke evaluatiecriteria definieert voor de betonelementen waarvan het uitzicht van belang is. Dit dient te gebeuren aan de hand van tabel 3. In het typebestek wordt eveneens een onderscheid gemaakt tussen afwijkingen die technisch gezien niet vermeden kunnen worden, afwijkingen die in beperkte mate kunnen vermeden worden en afwijkingen die vermeden kunnen worden mits het treffen van bepaalde technische maatregelen. In bijlage A van het typebestek CDC-BET [8] wordt per basiseigenschap beschreven hoe de opdeling in klassen werd gemaakt. De vermelde waarden moeten beschouwd worden als niet te overschrijden maxima. Het typebestek gaat evenwel niet dieper in op de maatregelen die hiertoe tijdens de uitvoering dienen getroffen te worden. Tabel 4 geeft een overzicht van de eisen die in het typebestek CDC-BET [8] opgelegd worden aan de textuur. Tabel 5 herneemt de eisen die in het typebestek CDC-BET [8] opgelegd worden aan de luchtbellen. Deze eisen steunen op het CIBrapport nr. 24, dat al meer dan 35 jaar geldt als hét referentiedocument voor de beoordeling van het uitzicht van zichtbeton. Indien we de eisen uit deze tabel vergelijken met de eisen, opgenomen in de Belgische PTV [2], stellen we vast dat men met de klasse P4 voor luchtbellen de kwaliteit van geprefabriceerd industrieel sierbeton benadert. Tabel 6 (p. 5) geeft een overzicht van de eisen die in het typebestek CDC-BET [8] opgelegd worden aan de gelijkmatigheid van kleur (en waarvoor eveneens teruggegrepen wordt naar het CIB-rapport nr. 24). Deze eisen zijn vergelijkbaar met de eisen die in ons land gebruikelijk zijn voor geprefabriceerd sierbeton van architectonische of industriële kwaliteit (PTV [2]). Vermits deze eisen redelijk streng zijn, dient de uitvoerder een aantal bijzondere voorzorgen te treffen, zowel qua prijszetting als qua uitvoeringsmodaliteiten. De CIB-grijsschaal is opgenomen in afbeelding 4 (p. 5). 3.3 Betekenis voor de Belgische context Voornoemde Europese normen en andere richtlijnen kunnen pas overgenomen of toegepast worden nadat ze getoetst werden aan de Tabel 3 Evaluatiecriteria voor betonelementen volgens het Luxemburgse typebestek CDC-BET [8] vrije vertaling. Basiseigenschap Eisenklassen in stijgende volgorde van gevraagde kwaliteit volgens bijlage A Textuur T1 T2 T3 Luchtbellen P1 P2 P3 P4 Gelijkmatigheid van kleur TE1 TE2 TE3 Vormtoleranties F1 F2 F3 Hernemingsvoegen J1 J2 J3 J4 Tabel 4 Eisen met betrekking tot de textuur uit het Luxemburgse typebestek CDC-BET [8] vrije vertaling. Klasse T1 T2 T3 Eisen - gesloten betonoppervlak (cementhuid) met een homogeen uitzicht - een verlies van cementmelk of fijne mortel ( 2 mm) in de voegen tussen de bekistingsplaten is toegelaten tot een breedte van 20 mm en een diepte van 5 mm - een niveauverschil tussen de bekistingsplaten is toegelaten voor zover het beperkt blijft tot 5 mm - de aftekening van het kader van de bekistingplaten is toegelaten - de aftekening van de compensatie-elementen (bv. platen, kepers) is toegelaten - gesloten betonoppervlak (cementhuid) met een homogeen uitzicht - een verlies van cementmelk of fijne mortel ( 1 mm) in de voegen tussen de bekistingsplaten is toegelaten tot een breedte van 10 mm en een diepte van 5 mm - een niveauverschil tussen de bekistingsplaten is toegelaten voor zover het beperkt blijft tot 5 mm - bramen ter hoogte van de voegen zijn toegelaten voor zover de hoogte beperkt blijft tot 5 mm - de aftekening van het kader van de bekistingplaten is toegelaten onder bepaalde voorwaarden en in functie van de werktekeningen - de aftekening van de compensatie-elementen (bv. platen, kepers) is toegelaten onder bepaalde voorwaarden en in functie van de werktekeningen - gesloten en glad betonoppervlak (cementhuid) met een homogeen uitzicht - een verlies van cementmelk of fijne mortel ( 1 mm) in de voegen tussen de bekistingsplaten is toegelaten tot een breedte van 3 mm - een niveauverschil tussen de bekistingsplaten is toegelaten voor zover het beperkt blijft tot 3 mm - fijne bramen ter hoogte van de voegen zijn toegelaten voor zover de hoogte beperkt blijft tot 2 mm - er moeten bijkomende eisen (bv. met betrekking tot de aftekening van het kader en de compensatie-elementen, de voegen tussen de bekistingsplaten en bekistingshuiden, het bevestigingsspectrum van de bekistingshuiden) gespecificeerd worden in het bijzondere bestek. De uitvoering ervan moet gedetailleerd beschreven worden Tabel 5 Eisen met betrekking tot de luchtbellen uit het Luxemburgse typebestek CDC-BET [8] vrije vertaling. Klasse P1 P2 P3 P4 Eisen - fractie van het oppervlak met open luchtbellen waarvan de diameter 2 mm < d < 15 mm : 3,0 % - niveau 5 op de luchtbellenschaal - fractie van het oppervlak met open luchtbellen waarvan de diameter 2 mm < d < 15 mm : 1,9 % - niveau 4 op de luchtbellenschaal - fractie van het oppervlak met open luchtbellen waarvan de diameter 2 mm < d < 15 mm : 0,6 % - niveau 3 op de luchtbellenschaal - fractie van het oppervlak met open luchtbellen waarvan de diameter 2 mm < d < 15 mm : 0,3 % - tussenniveau 2 (0,14 % van het oppervlak) tot 3 (0,58 % van het oppervlak) op de luchtbellenschaal WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 4

5 Tabel 6 Eisen met betrekking tot de gelijkmatigheid van kleur uit het Luxemburgse typebestek CDC-BET [8] vrije vertaling. Afb. 4 De CIB-grijsschaal. lokale praktijk. De opstelling van een duidelijk referentiekader, dat alle bouwpartners zou moeten helpen bij het objectiveren en kwantificeren van de verwachtingen en eisen, zou in deze context tal van perspectieven kunnen openen. Een van de belangrijkste besluiten van de studiedag van 25 september 2007 [1] was dan ook dat België dringend nood heeft aan een dergelijk referentiekader (bv. onder de vorm van een richtlijn). Vermits een richtlijn voor het specificeren van zichtbeton slechts zinvol is indien er tegelijkertijd ook gedacht wordt aan de uitvoering, zal het WTCB een aantal initiatieven ontplooien om te komen tot praktische en complementaire aanbevelingen op dit gebied. 4 Nood aan verder onderzoek Om tot concrete en haalbare richtlijnen te komen, kan verder gebouwd worden op de buitenlandse ervaringen. De praktijk heeft echter uitgewezen dat de resultaten, zelfs met een goede en zorgvuldige uitvoering, niet altijd bevredigend zijn. Een uitgebreide literatuurstudie en verder experimenteel onderzoek zijn dan ook noodzakelijk. Sommige interacties (bv. de impact van de ontkistingsmiddelen op de oppervlaktekwaliteit) zijn totnogtoe immers onvoldoende gekend en ook over de invloed van bepaalde omgevingsfactoren (temperatuur, relatieve vochtigheid, vochtigheid van de granulaten, ) bestaat nog enige onduidelijkheid. De beschikbare onderzoeksresultaten blijken bovendien niet zelden gedateerd te zijn en te weinig gegevens te bevatten over de nieuwe middelen en betontypes. Klasse TE1 TE2 TE3 Eisen - kleurverschillen (licht/donker) zijn toegelaten - kleurverschillen als gevolg van het gebruik van compensatie-elementen van verschillende materialen zijn toegelaten - vervuiling en roestplekken zijn niet toegelaten - kleurverschillen (licht/donker) tengevolge van het gebruik van beton, vervaardigd met bestanddelen van verschillende oorsprong of aard, het gebruik van verschillende types bekistingshuid of het gebruik van passtukken of paspanelen met een andere huid dan die van de initiële bekisting, zijn niet toegelaten. Ook kleurverschillen, te wijten aan de toepassing van verschillende soorten voorbehandeling, aan de nabehandeling of aan de onafdoende bescherming van het beton, zijn niet toegelaten - vervuiling en roestplekken zijn niet toegelaten, net zo min als de zichtbaarheid van de opeenvolgende stortlagen of kleurverschillen van technologische, constructieve of organisatorische oorsprong - zones met veralgemeende en regelmatige kleurverschillen (licht/donker) zijn toegelaten. Toegelaten afwijkingen : ± 1 graad tussen twee aangrenzende zones ± 2 graden tussen twee niet-aangrenzende zones - kleurverschillen (licht/donker) tengevolge van het gebruik van beton, vervaardigd met bestanddelen van verschillende oorsprong of aard, het gebruik van verschillende types bekistingshuid of het gebruik van passtukken of paspanelen met een andere huid dan die van de initiële bekisting, zijn niet toegelaten. Ook kleurverschillen, te wijten aan de toepassing van verschillende soorten voorbehandeling, aan de nabehandeling of aan de onafdoende bescherming van het beton, zijn niet toegelaten - vervuiling en roestplekken zijn niet toegelaten, net zo min als de zichtbaarheid van de opeenvolgende stortlagen of kleurverschillen van technologische, constructieve of organisatorische oorsprong - het gebruik van een aangepast ontkistingsmiddel is verplicht - beperkte kleurverschillen (licht/donker) zijn toelaatbaar (bv. lichte kringen). Toegelaten afwijkingen : ± 1 graad tussen twee aangrenzende zones ± 1 graad tussen twee niet-aangrenzende zones Het verrichten van voorafgaandelijke proeven en het storten van proefelementen om de compatibiliteit tussen de bekisting, de ontkistingsmiddelen, het beton en de eventuele hulpstoffen te bepalen, is dus veelal aangewezen. 5 Het belang van kwaliteitszorg, kwaliteitsdocumentatie en opleiding Met de invoering van de norm NBN ENV [3] in 2000 nam ook het belang van kwaliteitszorg, kwaliteitsdocumentatie en opleiding toe. Dit geldt zeker voor betonwerken, geassocieerd met grotere structurele of milieurisico s, alsook voor de realisatie van werken in zichtbeton. De combinatie van een goede interne kwaliteitszorg en een extern, deskundig toezicht door de opdrachtgever levert wellicht de beste resultaten op. De afbeeldingen 5 en 6 (p. 6) zijn gebaseerd op het handboek Schoon beton : verschijningsvormen en keuringscriteria [10] en geven een schematisch overzicht van de belangrijkste factoren die een invloed hebben op de kleur- en grijstintverschillen enerzijds en op de uitvoeringsgebonden oppervlakteonregelmatigheden anderzijds. De betonkleur wordt in de eerste plaats bepaald door de kleur van de grondstoffen (cement en zand), maar ook door de W/C-factor, de bekisting, de verdichting en de nabehandeling. Men moet dus te allen tijde streven naar een maximale homogeniteit en uniformiteit, zowel qua samenstelling als qua verwerking en nabehandeling. De oppervlakteonregelmatigheden zijn dan weer voornamelijk afhankelijk van de kwaliteit van de bekisting. Een bekisting dient vormvast te zijn, mag geen of slechts geringe zettingen ondergaan, mag geen lekken vertonen, dient goed aan te sluiten op het bestaande of eerder uitgevoerde werk, moet gemakkelijk ontkistbaar zijn en dient in goede staat gehouden te worden. Ook de impact van de stabiliteit van het mengsel (d.w.z. de homogeniteit van het betonmengsel na het storten en het verdichten) en de invloed van het trillen, de verdichting en de nabehandeling mogen in deze context geenszins verwaarloosd worden. Zoals hiervoor reeds werd aangehaald, is er vaak een gemis aan concrete aanbevelingen of eisen ten aanzien van de uitvoering van ter plaatse gestort zichtbeton. De kwaliteitsbeoordeling van de uitvoering is dan ook niet altijd even evident. WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 5

6 Afb. 5 Factoren die een impact hebben op de homogeniteit van de kleur en de grijstint (naar [10]). Kleurverschillen bij de grondstoffen (cement/fijn zand) Niet-homogene betonsamenstelling Invloeden van de bekisting Invloed van de wapening (grove toeslag) Ongelijkmatige omstandigheden tijdens de nabehandeling Verkeerde dosering van de grondstoffen Verschillend bekistingsmateriaal Verschillen in houtkwaliteit/ voorbehandeling Fouten in de houtstructuur Nietgesloten bekisting Vochtigheidsgraad (tijdelijk) Kalkuitslag Ontmenging van het cement en het water Kleurverschillen op grote schaal Kleurverschillen tussen de bekistingselementen Plaatselijke kleurverschillen Afb. 6 Factoren die een impact hebben op de oppervlakteonregelmatigheden (naar [10]). Instabiel mengsel Te kort Trillen Te lang Bekisting Ontoereikende nabehandeling Niet-gesloten bekisting Chemische invloeden van het hout/het ontkistingsmiddel Onstabiele/onvoldoende stevige bekisting Ontmenging Bleeding Te droog hout Zettingen Grindnesten Zandstrepen/watergangen Kleine holten, gaten Loskomen van de cementhuid Afpoederen/stof op het betonoppervlak Krimpscheuren Tabel 7 (p. 7) werd overgenomen uit het Merkblatt Sichtbeton [5] en toont hoe men, in functie van de eisen uit het bestek (in dit geval inzake de gelijkmatigheid van kleur), eisen zou kunnen formuleren voor de uitvoering. Het spreekt voor zich dat er voor de opdrachtgever/ontwerper een hoger prijskaartje zal vasthangen aan werken die beantwoorden aan de eisen uit de klasse FT3 dan aan een uitvoering die slechts voldoet aan de eisen uit de klasse FT1. Ook de opleiding van de arbeiders is niet zonder belang. Het inzetten van ervaren personeel komt immers niet alleen de productiviteit, het rendement en de tijdige oplevering van de werken ten goede, maar staat tevens garant voor de kwaliteit. De arbeiders die de werken in zichtbeton voor hun rekening moeten nemen, dienen zoveel mogelijk bewust gemaakt te worden van de factoren die de eindkwaliteit bepalen. Na de verharding en de ontkisting van het beton is het immers te laat om nog maatregelen te treffen. De uitvoering van herstellingen is in vele gevallen bovendien moeilijk of zelfs onmogelijk. Men zou er dus naar moeten streven om het aantal uitvoeringsproblemen tot een minimum te beperken. Het hoge prijskaartje dat hieraan verbonden is, zou gecompenseerd kunnen worden door een grotere klanttevredenheid, een hogere omzet en een daling van de oncontroleerbare kosten (veroorzaakt door herstellingen of niet-gerespecteerde deadlines). 6 Beoordelen van onvolkomenheden Soms stelt men vast dat er zich ondanks de maatregelen bij het ontwerp en de uitvoering toch nog onvolkomenheden voordoen. Bij WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 6

7 Tabel 7 Eisen ten aanzien van de uitvoering in functie van de eisen uit het bestek (inzake de gelijkmatigheid van kleur) (naar [5]) vrije vertaling. Klasse van kleurgelijkmatigheid FT1 Aanpak zoals voorzien in de norm DIN 1045 FT2 FT3 Eisen ten aanzien van de uitvoering Aanpak zoals voorzien voor de klasse FT1, maar bijkomend ook : - betontype, ontkistingsmiddel en bekistingshuid op elkaar afstemmen - zorgen voor een gelijkmatige kwaliteit en voorbehandeling van de bekistingshuid - zorgen voor een zuivere bekisting en streven naar een dunne, gelijkmatige verdeling van het ontkistingsmiddel - vermijden dat de betonsamenstelling of de samenstellende bestanddelen zich wijzigen - het gebruik van recyclagewater en restbeton uitsluiten - zorgen voor een mengduur van minstens 60 seconden - erop toezien dat de levering van samenhorende bouwdelen slechts van één productiezetel afkomstig is - eventueel vooraf een aantal proefoppervlakken uitvoeren Aanpak zoals voorzien voor de klasse FT2, maar bijkomend ook : - in de planning rekening houden met weersafhankelijke beperkingen/vertragingen - ervoor zorgen dat de vorm van de bouwelementen en de wapeningshoeveelheden een eenvoudige en geschikte betonnering toelaten. Op de plannen moeten op regelmatige afstanden stort- en trilopeningen voorzien zijn - de wapeningshoeveelheden en de stort- en trilopeningen zodanig plannen dat de bekisting en de wapening zo weinig mogelijk in contact komen met de trilnaalden - de plaat- en elementnaden en de centerpengaten afdichten om het lekken van cementmelk tegen te gaan. De wijze van afdichting moet door de ontwerper vastgelegd worden - erop toezien dat de nominale betondekking minstens 30 mm bedraagt - het gebruik van bouwelementen met complexe vormen vermijden. De centerpennen moeten gelijkmatig aangetrokken kunnen worden - voor elke belading van de truckmixer een spoelwatercontrole uitvoeren - meerdere proefoppervlakken uitvoeren - zorgen voor een stabiele W/C-factor met een marge van ± 0,02 of het stabiel houden van de verwerkbaarheid a 10 op ± 20 mm - een verwarmde, afgesloten ruimte bouwen rond het bouwelement als nabehandeling en als bescherming tegen de weersomstandigheden het evalueren van dergelijke gebreken is het noodzakelijk dat deze in een globale context geplaatst worden. Het al dan niet storende karakter van de onregelmatigheden is immers sterk afhankelijk van de kracht van het ontwerp. Ook het aantal keren dat de onvolkomenheid voorkomt, kan een rol spelen bij de noodzaak tot interventie. Bepaalde gebreken kunnen met de huidige stand van de kennis moeilijk of niet voorkomen worden. Andere kunnen dan weer het ge- Afb. 7 Beoordeling van de kleurverschillen met de CIB-grijsschaal. volg zijn van een onoplettendheid of de moeilijkheid van het uit te voeren constructiedeel. De vastgestelde onregelmatigheden moeten met kennis van zaken (en zowel van dichtbij als van veraf) bekeken worden. Voor meer informatie omtrent de bestaande meettechnieken en de wijze waarop men kan komen tot een objectieve beoordeling van kleurverschillen (afbeelding 7), verwijzen we de lezer naar Infofiche nr. 25 [7]. 7 Besluit Het realiseren van werken in ter plaatse gestort zichtbeton vergt bijzondere inspanningen van alle betrokken bouwpartners. Zo moeten ze zich terdege bewust zijn van de beperkingen en risico s die ermee verbonden zijn. In bepaalde gevallen kan het dan ook opportuun zijn het gebruik ervan achterwege te laten en veeleer te opteren voor geprefabriceerd architectonisch beton. In voorkomend geval vormt het ontwerp doorgaans een doorslaggevende factor. Indien men desondanks tocht kiest voor de toepassing van ter plaatse gestort zichtbeton, is het succes van het project gewoonlijk in sterke mate afhankelijk van de kwaliteit van de bestekken en de plannen, evenals van de kennis en kunde van de betonleverancier, de aannemer en hun medewerkers. Naar aanleiding van de conclusies die getrokken werden tijdens de studiedag van 25 september 2007 [1] is het WTCB in ieder geval bereid om bij te dragen tot de opstelling van richtlijnen op het vlak van zichtbeton. Parallel met deze werkzaamheden zal het Centrum bovendien een aantal initiatieven ontplooien die zouden moeten resulteren in aanbevelingen of voorschriften voor de uitvoering van ter plaatse gestort zichtbeton. n i Nuttige informatie Dit artikel kwam tot stand in het kader van de Normen-Antenne Beton-Mortel- Granulaten, met de steun van de NBN en de FOD Economie, en van de Technologische Dienstverleningen Prestatiegerichte betonsoorten, gesubsidieerd door het IWT, en Bétons spéciaux, gesubsidieerd door de DGTRE. WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 7

8 t Literatuurlijst 1. Belgische Betongroepering/Federatie van de Belgische Cementnijverheid/TI-KVIV Studiedag Zichtbeton. Beheersing van de kwaliteit van het uiterlijk. Mechelen (Lamot Congrescentrum), BBG/Febelcem/TI-KVIV, 25 september Beheersorganisme voor de controle van de betonproducten PTV Geprefabriceerde architectonische en industriële elementen van sierbeton. Brussel, PROBETON, Prescriptions Techniques/Technische Voorschriften, Bureau voor Normalisatie NBN ENV Het vervaardigen van betonconstructies. Deel 1 : algemeen gedeelte. Brussel, NBN, Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving Schoon beton. Criteria voor de specificatie en beoordeling van betonoppervlakken. Gouda, CUR-Aanbeveling, nr. 100, Deutscher Beton- und Bautechnik-Verein/Bundesverband der Deutschen Zementindustrie Merkblatt Sichtbeton. Berlijn/Keulen, DBV/BDZ, augustus Europees Comité voor Normalisatie pren Execution of concrete structures. Brussel, CEN, 2007/ Mahieu E. Objectieve beoordeling van kleurverschillen. Brussel, WTCB, Infofiche nr. 25, december Ministère des travaux publics CDC-BET Cahier des charges concernant les travaux de bétonnage (version 10). Luxemburg, MTP, januari Nederlands Normalisatie-instituut NEN 6722 Voorschriften beton. Uitvoering. Delft, NEN, Vereniging Nederlandse Cementindustrie/Studievereniging Betontechnologie Schoon beton : verschijningsvormen en keuringscriteria. s-hertogenbosch/gouda, VNC/Stutech, WTCB-Dossiers Nr. 4/2007 Katern nr. 4 pagina 8