Help de Knoflookpad! Mark Zekhuis & Fabrice Ottburg

Transcriptie

1 Help de Knoflookpad! Mark Zekhuis & Fabrice Ottburg Volwassen Knoflookpad. Foto: Fabrice Ottburg Het artikel Help de Knoflookpad is verschenen in het november/december nummer 2008 van De Levende Natuur. Het voor u liggend artikel is daarvan een uitgebreidere versie. De Knoflookpad (Pelobatus fuscus) is een sterk bedreigde amfibie in Nederland. Ondanks vele inspanningen om de habitat te verbeteren nemen de aantallen op dit moment nog steeds snel af. Vermoedelijk is meer aan de hand dan alleen habitatverlies. Genetische verarming zou wel eens de belangrijkste oorzaak kunnen zijn voor de neerwaartse spiraal binnen veel kleine populaties. Dit zou betekenen dat het uitzetten of bijzetten (paddensnoeren overplaatsen) absoluut nodig is om het behoud van de soort voorlopig veilig te stellen. 1. Biologie en ecologie van de Knoflookpad De Knoflookpad is overwegend een nachtdier dat zich overdag ingraaft in zandige bodems. Vanaf eind maart begin april komen Knoflookpadden te voorschijn uit hun overwinteringlocaties. Dit is tevens het begin van een nieuw voortplantingsseizoen. Op de bodem van hun voortplantingswater lokken de mannetjes met hun roep de vrouwtjes. De piek van de voortplanting ligt rond de tweede week van april, maar is weersafhankelijk en kan duren tot halverwege mei. De vrouwtjes zetten eisnoeren af die 40 à 70 cm lang zijn en die tot wel eieren kunnen bevatten (Gelder & Kalkhoven, 1971). De metamorfose van de larven loopt van juli tot en met augustus. De volwassen dieren bevinden zich relatief kort in het voortplantingswater en houden zich grotendeels op in de landhabitat. 1

2 Links: bijna ingegraven Knoflookpad. Foto: Fabrice Ottburg. Rechts: larve Knoflookpad. Foto. Mark Zekhuis De Knoflookpad houdt van mineralenrijk (voedselrijk) water om haar eisnoeren in af te zetten, waarin de larven lengtes tussen de 6 en 9 cm bereiken. Incidenteel worden er larven van 18 cm gevonden.. Succesvolle voortplanting lukt nog in water met 0,8 meq/l en een ph van 5,2. Uit Duits onderzoek (In Gunther, 1996) blijkt dat er zelfs nog succesvolle voortplanting mogelijk is bij een ph van 5,0. De minimale diepte is 35 cm en maximaal 250 centimeter. Het water mag niet te troebel zijn met een doorzicht tussen de 20 en 30 cm. Uit onderzoek in Nederland (Hunink & Kruyt, 2003) blijkt dat er onder de bestaande voortplantingswateren geen relatie wordt gevonden tussen de oppervlakte, diepte, type van oevertalud, beschaduwing, dikte van de sliblaag en zelfs de aan- of afwezigheid van vis. In meer dan een kwart van de voortplantingswateren in Nederland zit vis. Naast poelen, vijvers, sloten, ijsbanen, kolken, zijn ook kanalen, bronnen, en betonnen bakken als voortplantingshabitats waargenomen (van der Est & Hertveld, 2003). In Nederland houdt men aan dat Knoflookpadden zich tot circa 400 meter van de voortplantingswateren kunnen bevinden. De dispersie is hierdoor ook slecht. Als landhabitat, of voor de overwintering gebruiken Knoflookpadden diverse vergraafbare en droge habitats. Daarbij geven de dieren de voorkeur aan open zandige gebieden zoals rivierduinen en heidegebieden, maar ook cultuurgebieden als vergraven bodems van aardappel-, graan- en aspergevelden maken onderdeel uit van de landhabitat (Nöllert & Nöllert, 1992; Ottburg et al., 2005; Bosman, 2005; Stumpel & Strijbosch, 2006). Rivier- en stuifduinen worden ook gebruikt als ze begroeid zijn met naald- of loofbos. Een dikke strooisellaag is dan wel noodzakelijk. Van de cultuurgronden worden ook tuinen, kerkhoven, erven en moestuinen gebruikt. In de directe omgeving van het voortplantingswater moet een dergelijk landhabitat voorkomen wil de Knoflookpad hier kunnen leven. 2

3 Links voortplantingswater kleine poel Arriën en rechts oude meander op enkele tientallen meters vanaf de voortplantingspoel. Beide locaties bevinden zich langs de Overijsselse Vecht nabij Arriën. Foto s Fabrice Ottburg Links vergraafbare zandige bodems. In dit geval een rivierduin langs de Overijsselse Vecht. Rechts verruigde oude meander waarin Knoflookpadden s nachts zijn waargenomen. Foto s Fabrice Ottburg Links loofbos met rijke losse bladlaag waarin Knoflookpadden zich kunnen ingraven. Rechts een Sleedoornstruweel dat van binnenuit vergrast. De noodzakelijke vergraafbare grond voor de Knoflookpad verdwijnt zo. Foto s Fabrice Ottburg 3

4 2. Situatie in Nederland. In Nederland ligt de focus van zijn verspreiding in het oosten van het land en komt de Knoflookpad nog op circa 38 locaties voor in de provincies Drenthe, Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. De afgelopen jaren is de soort er sterk afgenomen. In de gehele databank van RAVON zijn uit 111 uurhokken waarnemingen van knoflookpadden bekend. In de periode tussen 1990 en 2000 zijn dat er nog maar 41 (38 leefgebieden). Door versnippering en de geringe omvang van veel restpopulaties gaat de Knoflookpad achteruitgang tot op de dag van vandaag (Crombaghs & Creemers, 2001). De grootste bedreiging is de afname van (de kwaliteit van) voortplantingswateren. In concreto gaat het om verzuring, vermesting, demping en verkeerd of geen beheer. Ook het landbiotoop neemt in kwaliteit af door vermesting en verzuring en intensivering van de landbouw, waardoor extensieve akkers schaars zijn geworden. Vermesting en verdroging zorgen voor een versnelde successie van zandige, oorspronkelijk schrale poelen, waardoor ze sneller dichtgroeien. De laatste jaren is uitvoering gegeven aan het Beschermingsplan Knoflookpad (Crombaghs & Creemers, 2001)en zijn veel maatregelen uitgevoerd. Om een beter beeld te geven hoe dat gaat en wat er aan gedaan is, worden enkele provinciale populaties beschreven waar ook maatregelen zijn getroffen en waar van een lange periode monitoringsgegevens bekend van zijn. Knoflookpadden zijn zeer moeilijk te monitoren, het aantal roepende mannetjes kan per nacht flink verschillen. De genoemde aantallen zijn daarom niet helemaal betrouwbaar maar in grote lijnen is wel degelijk een afname zichtbaar, met name binnen de kleine populaties (Ottburg et al., 2005). Overijssel In Overijssel waren in 2007 nog tien populaties bekend. Bij het merendeel gaat het om maar één voortplantingswater, vier populaties maken gebruik van twee of meer voortplantingswateren. Het Vechtdal herbergt de meeste Knoflookpadden. Tijdens een onderzoek in 2000 (van der Lught et al., 2000) werden hier in tien verschillende wateren de aanwezigheid van Knoflookpadden vastgesteld. Drie wateren konden als goede voortplantingswateren worden gekenmerkt, in de overige wateren bestonden de waarnemingen toen uit een tot maximaal vier roepende beesten. In twee van deze poelen werd succesvolle voorplanting aangetoond. Tijdens de inventarisatie van 2000 werden er in de Agnietenberg (Zwolle) tientallen larven uit een geïsoleerde vijver gevist. In 2001 werden in dezelfde villawijk ook larven in een tuinvijver gevonden, nadat de eigenaar had gemeld al jaren dode Knoflookpadden uit haar zwembad te scheppen. Vóór 1957 waren op de Agnietenberg ook al Knoflookpadden waargenomen. Het grote voortplantingswater had toen de vorm van een oude kolk terwijl dit nu in gebruik is als overstortvijver. De betreffende tuinvijver ligt circa honderd meter verderop en is zeker vijftien jaar oud. Langs de Vecht bij Hessum worden al meer dan 25 jaar Knoflookpadden gehoord en gezien bij twee tuinvijvers (Mededeling dhr. P. Hoof). Deze vijvers werden slecht onderhouden en groeiden dicht. In 2000 en de daaropvolgende jaren zijn hier geen Knoflookpadden meer gehoord. Wel zijn toen vier roepende mannetjes gehoord in een meander die er 700 meter westelijk van ligt. In 2002 zijn de vijvers opgeschoond en in het licht gezet, maar dat heeft tot nu (2007) niet tot hervestiging van de Knoflookpad geleid. 4

5 In de Rhezermaten (De Hui), bij Hardenberg, zijn vanaf 1979 gegevens verzameld (Ottburg et. al. 2005). Hier bevond zich in de beginjaren 1980 een grote populatie waar tientallen dieren werden gehoord. Vanaf 1979 wordt deze poel gemonitoord door dhr. E. Pullen. In 1979 werden 9 roepende mannetjes gehoord en 1996 waren piekjaren met respectievelijk 14 en 13 roepende dieren. In het kader van onderzoek naar de Knoflookpad in het Vechtdal is in 2004 dit voortplantingswater tijdens de voortplantingsperiode voorzien van een paddenscherm. Het uitschermen van de poelen geeft een beter beeld van de werkelijke aantallen Knoflookpadden die er voorkomen t.o.v. het inventariseren van roepende mannetjes. Tijdens deze actie zijn slechts 2 Knoflookpadden waargenomen (Ottburg et. al. 2005). In 2002 kon de poel deels worden opgeschoond en zijn stukken grasland op de rivierduinen van de Vecht geplagd. Helaas heeft dit nog geen meetbaar positief resultaat opgeleverd. Links uitgerasterde poel op De Hui, midden kleine poel Arriën. Foto rechts; aan weerszijde van het scherm zijn valemmers aangebracht. Foto s Fabrice Ottburg Te Arriën, Ommen, gaat het om twee poelen langs de Overijsselse Vecht, de kleine poel en de grote poel. Beide poelen worden vanaf 1982 gevolgd door dhr. E. Pullen. Gezamenlijk waren beide poelen halverwege de jaren 80 nog goed voor 34 roepende Knoflookpadden. In 2005 was dit gedaald naar 4 roepende dieren. Ook deze poelen zijn in 2004 tijdens de voortplantingsperiode voorzien van een paddenscherm (Ottburg et al., 2005). Bij de kleine poel zijn 21 vrouwtjes en 7 mannetjes Knoflookpadden gevangen (n=28). Bij de grote poel waren dit 3 vrouwtjes en 7 mannetjes (n=10). Van de kleine poel werd in 2004 in eerste instantie veel verwacht met betrekking tot de voortplanting. Maar gaandeweg het seizoen werd duidelijk dat de verwachting niet zou worden ingelost. Door het injecteren van mest tot aan de poelrand is de poel sterk vervuild. Het wateroppervlak is sindsdien voor 100% bedekt met kroossoorten. Sinds 2004 is er geen succesvolle reproductie in de kleine poel aangetroffen (mondelinge mededeling E. Pullen). Alleen in de grote poel wordt nog voortplanting waargenomen. In 2004 werden 26 larven gevangen, daarnaast komen er ook soorten als Baars (Perca fluviatilis), Snoek (Esox lucius), Driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus) en Tiendoornige stekelbaars (Pungitius pungitius) voor. Naast deze twee natuurlijke voortplantingswateren wordt er sinds 2001 succesvolle voortplanting vastgesteld in een kleine tuinvijver die hier circa 650 meter ten noorden van ligt. In 2002 zijn binnen een straal van 300 meter van de voortplantingsplekken, vier nieuwe poelen aangelegd. Tot op heden zijn geen Knoflookpadden bij die poelen vastgesteld. Zelfs niet in de nieuwe poel die 25 meter naast het kleine tuinvijvertje ligt. In 2008 is in één van deze nieuwe poelen eenmalig een mannetje gehoord (mondelinge mededeling E. Pullen). 5

6 In een spoorsloot bij Landgoed Oud Rande, Deventer werden in 1995 vijf roepende Knoflookpadden gehoord. Er werden ook drie- en tiendoornige stekelbaarzen in dit water aangetroffen. In 1998 is een grote poel aangelegd op 10 meter naast deze spoorsloot. Binnen een straal van 500 meter zijn toen in 1998 nog drie extra poelen aangelegd. In geen van deze poelen is ooit Knoflookpad aangetroffen en sinds 2005 tot op heden zijn er geen padden meer vastgesteld in de spoorsloot ondanks intensieve inventarisaties. Hierbij moet worden opgemerkt dat rond 1998 een moestuinencomplex is omgezet naar maïsakkers. In de directe omgeving is echter nog steeds potentieel geschikt landhabtitat aanwezig in de vorm van volkstuinen, erven, spoorwegtalud en oude loofbossen. 6

7 Limburg In Limburg gaat het om zeer kleine populaties die al jaren onder druk staan. De populaties hier worden intensief gemonitoord zodat er een zeer betrouwbaar beeld is van de slechte situatie. Bijvoorbeeld in de Meinweg waar van 1977 t/m 1999 in twintig onderzochte wateren de bezetting van 14 naar 3 locaties is afgenomen! Ondanks het uitvoeren van diverse maatregelen van het provinciale Beschermingsplan van de Knoflookpad (1999) is deze populatie tussen 1997 en 2006 nog verder achteruit gegaan. In 2006 werden nogmaals 24 wateren onderzocht maar alleen in drie wateren werden nog Knoflookpadden waargenomen. Dit is hetzelfde aantal poelen als in 1999, maar het aantal exemplaren was in vergelijking gehalveerd (Crombaghs et al., 2004, Gereads & van Schaik, 2007). De andere grotere populatie in Limburg waar jaarlijks enkele tientallen worden gehoord is op de Bergerheide. Binnen dit leefgebied zijn jaren terug al poelen gegraven of verbeterd voor de knoflookpad. Dit heeft tot op heden nog niet geleid tot nieuwe vestiging. In 2002 werden eenmalig drie Knoflookpadden gehoord in een poel die twee jaar daarvoor was gegraven. Er is toen geen voortplanting vastgesteld. Rond de kleine populatie van Arenbosch zijn na 2000 vijf nieuwe wateren binnen het leefgebied aangelegd. In 2004 is er eenmalig een knoflookpad gehoord in een vier jaar oude poel. Daarna zijn in deze poel en de andere poelen geen Knoflookpadden meer aangetroffen. In de Roerstreek-Zuid is de situatie vergelijkbaar. Hier zijn sinds 2001 vijf nieuwe poelen gegraven waarna er slechts één keer een Knoflookpad is gehoord in een nieuwe poel. Ondanks intensief onderzoek is nog geen van de nieuwe poelen definitief gekoloniseerd in Limburg. In Limburg wordt de Knoflookpad in haar voortbestaan ernstig bedreigd. Men stelt voor om als laatste redmiddel, verse eisnoeren uit sterk verzuurde vennen over te brengen naar poelen om daar een nieuwe populatie op te kunnen bouwen en de Knoflookpad voor Limburg te behouden (Lenders, 1994). Gelderland Landschapsbeheer Gelderland herkent dit beeld, dat poelen die speciaal binnen de bestaande leefgebieden zijn aangelegd, bij uitzondering worden gekoloniseerd. In het IJsseldal zijn na 2000, binnen een straal van 500 meter van bestaande populaties, circa vijftien poelen aangelegd. De meesten liggen direct bij bestaande voortplantingswateren of naast de landhabitat. Daarbij zijn ook vaak geleidende elementen zoals houtwallen aangelegd om het de Knoflookpadden gemakkelijker te maken deze wateren te vinden. Vele particulieren zijn voorgelicht over het beheer en behoud van de landhabitat. Dit habitat is sindsdien niet in kwaliteit afgenomen, eerder verbeterd. Sedert 2003 is volgens Landschapsbeheer Gelderland waarschijnlijk maar één nieuwe plek van de Knoflookpad gevonden, te midden andere, reeds bekende poelen, in een vergrote tuinvijver. Het is niet met zekerheid te zeggen of dit een nieuwe vestiging is of dat de padden hier al langer zaten. De vijver is in ieder geval niet ouder dan tien jaar. Uit de ervaringen in Gelderland lijkt het erop dat de Knoflookpad weinig neiging vertoont om nieuwe wateren te koloniseren. Ze moeten soms letterlijk om de nieuwe poelen heen kruipen om bij hun oude voortplantingswater te komen, maar koloniseren die nieuwe poelen niet. 7

8 3. De toekomst De Knoflookpad stelt bepaalde eisen aan het voortplantingswater maar op zich zijn deze typen wateren niet echt zeldzaam te noemen op de zandgronden. Lenders (1984) noemt ook dat de Knoflookpad niet echt kieskeurig is wat betreft zijn voortplantingswater. Het landhabitat zou de verspreiding van de soort meer beperken. Vergraafbare, kale en extensief beheerde zandgronden zijn schaars. De combinatie van geschikt voortplantingswater en landbiotoop op korte afstand van elkaar komt weinig voor, terwijl de knoflookpad juist dat nodig heeft. Toch zijn er veel meer van dit soort plekken te vinden dan de huidige verspreiding van de Knoflookpad aangeeft. Het beperkte verspreidingsvermogen, de versnippering en de gevolgen daarvan kunnen veel ingrijpender zijn. Uit bovengenoemde voorbeelden blijkt dat op plaatsen waar schijnbaar het voortplantingswater en het landbiotoop niet echt veranderd zijn, de aantallen niet constant blijven. Bij een groot deel van de populaties zijn de laatste tien jaar beheermaatregelen uitgevoerd. Enkele wateren zijn gebruikt als voortplantingswater maar de meeste poelen werden niet gebruikt. Ondanks de uitgevoerde maatregelen (extra poelen, landbiotoop, landschapselementen) zijn er weinig aanwijzingen dat kleine populaties weer groeien en uitbreiden. Vanzelfsprekend kan op sommige plekken het leefgebied in theorie nog beter worden ingericht, maar dat is in de meeste gevallen in praktijk niet haalbaar, zeker niet in agrarische cultuurlandschappen. Volgens het Beschermingsplan bestaat 71% van de onderscheiden leefgebieden uit maar één voortplantingwater. Dit maakt ze enorm kwetsbaar. Omdat Knoflookpadden vaak niet meer dan meter van hun voortplantingswateren voorkomen (Blab 1973, 1986, Kaufmann 1976, Müller 1984, Frölich et al., 1987, Tobias 1997), zijn ze gevoelig voor versnippering, isolatie, inteelt en uiteindelijk uitsterven. In de literatuur worden ook andere afstanden genoemd. Zo zijn zelfs op 2,8 kilometer vanaf het voortplantingswater enkele Knoflookpadden gevonden (Blitz et al., 1996). Gilandt & Martens (1983) en Glandt (1990) geven afstanden van 1,2 kilometer weer en Nöllert & Nöllert tot 1000 meter (Laufer et al., 2007). Helaas liggen de meeste Nederlandse populaties veel verder dan drie kilometer uit elkaar. 4 Genetische variatie Er zijn diverse voorbeelden van situaties waarin het recent is misgegaan met de bescherming en het beheer van kwetsbare of bedreigde dierpopulaties. Een lage genetische variatie zorgt er waarschijnlijk voor dat individuen minder goed met veranderende condities kunnen omgaan. Populaties waar de genetische diversiteit sterk is afgenomen door versnippering van de habitat kunnen hier sterk onder lijden, omdat in deze populaties ongunstige allelen en mutaties niet zijn weggeselecteerd. Genetisch onderzoek laat zien dat amfibieën door hun relatief geringe dispersievermogen extra gevoelig zijn voor verlies van habitat. Dit leidt uiteindelijk tot verlies van genetische diversiteit en tot inteeltproblemen. Een afname van genetische diversiteit begint al ver voordat een populatie uitsterft. De individuen zijn gevoeliger voor ziekten, er worden minder eieren of jongen geboren per individu en de groeikracht en overlevingskansen van de jongen nemen af. Als populaties na habitatverbetering zich nauwelijks herstellen of nog verder afnemen kan het zijn dat deskundigen de belangrijkste ecologische oorzaken onvoldoende hebben weten te achterhalen. Maar het kan ook een gevolg zijn van een beperkende hoeveelheid genetische diversiteit. 8

9 Kleine populaties hebben een verhoogde kans op uitsterven, zelfs wanneer geschikte ecologische condities zijn gehandhaafd of hersteld, omdat het vermogen om veranderingen op te vangen gerelateerd is aan de populatiegrootte. Kleine populaties hebben een grotere gevoeligheid voor Demografische variatie Omgevingsvariatie Genetische risico s (meer inteelt, minder immigratie van genetische diversiteit gene flow en omdat er minder individuen zijn is de diversiteit ook minder genetic drift). De gecombineerde werking van de demografische en omgevingseffecten met de verminderde genetische diversiteit noemt men wel de extinctiespiraal. Dit kan er voor zorgen dat een kleine populatie niet gaat groeien ondanks dat de condities (biotoop) verbeterd zijn. Er zijn nog weinig genetische onderzoeken beschikbaar waaruit blijkt dat genetische verarming de uiteindelijke oorzaak is van een sterke afname of uitsterven van een diersoort. Helaas zijn er hiervan geen bruikbare onderzoeksgegevens van amfibieën bekend. Van de Kamsalamander (Triturus cristatus) is vastgesteld dat deze soort gevoelig is voor inteeltdepressies (Blitterswijk et al., 2005). Juist omdat de soort zich over relatief korte afstanden verplaatst is een dicht netwerk van geschikte habitats belangrijk. Uit Scandinavisch onderzoek zijn tussen verschillende populaties van Boomkikkers (Hyla arborea) grote verschillen gevonden in het niveau van genetische diversiteit. Populaties met een lagere diversiteit lijden onder een verhoogde sterfte van jonge dieren. Ook in Nederland is dat vastgesteld (mondelinge mededeling P. Arens). Boomkikkers in grotere populaties met een grotere genetische diversiteit, leggen meer eieren dan de kikkers in kleine populaties. Knoflookpadden zijn niet mobiel en specialiseren zich binnen hun eigen leefgebied. Het kan zelfs zo zijn dat er daardoor binnen Nederland verschillende genotypen zijn ontstaan. Sterker nog, elke populatie zou zijn eigen genetische aanpassing kunnen hebben om zich daar staande te kunnen houden. Door het verdwijnen van die kleine populaties verliezen we dan (landelijk gezien) steeds meer genetische variatie. Of die variatie werkelijk bestaat is voorlopig nog onzeker, maar kunnen we ons veroorloven om ze nu al te verliezen? Variatie die we in de toekomst misschien heel hard nodig hebben. Het is zelfs te overwegen om van elke populatie genetisch materiaal veilig te stellen. Dit kan bijvoorbeeld door fokprogramma s of nieuwe uitzettingen. Als we dit alles beschouwen is de kans reëel dat veel kleine en geïsoleerde populaties uiteindelijk zullen verdwijnen ondanks alle goed bedoelde beheermaatregelen. Er is waarschijnlijk meer nodig om die populaties in leven te houden. Veel kleine populaties zijn al tientallen jaren geïsoleerd van andere populaties. Het is niet uitgesloten dat dat gevolgen heeft voor de genetische variatie en dus reproductie. Het is nog niet te bewijzen dat inteelt de oorzaak is van het verdwijnen van die kleine en geïsoleerde populaties maar het tegendeel ook niet. Wat betreft het effect van de genomen beheermaatregelen kan het waarschijnlijk ook nog te vroeg zijn om er een conclusie aan te verbinden. Maar voor echte kleine populaties (jaarlijks minder dan tien roepende mannetjes) lijkt de behoefte aan goede voortplantingswateren geen knelpunt. Met een paar beesten is het zelfs belangrijk dat ze elkaar nog wel tegen komen in de zelfde poel en zich niet verspreiden over andere wateren. Voor het behoud van met name die kleine populaties kunnen bijzettingen of herintroducties erg wenselijk zijn en zal zeer waarschijnlijk de duurzaamheid van de Nederlandse populatie knoflookpadden vergroten. Het is ook een relatief makkelijk en goedkope manier om te onderzoeken of dit effect heeft op de vitaliteit. Zou mooi zijn als het bij de knoflookpad niet zo hoeft te gaan als bij 9

10 de Hamster (Cricetus cricetus), waarbij de laatste exemplaren gevangen werden om te fokken en de genetische variëteit veilig te stellen om het beestje voor Nederland te behouden. Aanvullende beheersmaatregelen blijven altijd nodig, ook om een groeide populatie (dankzij herintroductie of bijzetten) te voorzien van geschikt leefgebied. Het is dus van belang om eerder in te grijpen. 5. Bijzetten Het weer aanvullen van de diversiteit (c.q. nieuwe allelen toevoegen) door het tijdelijk of permanent toevoegen van individuen van elders ( re-stocking of suppletie en) kan deze negatieve effecten weer wegnemen. Het plaatsen van individuen bij of in bestaande maar kleine en kwetsbare populaties is een maatregel waarbij wordt voorkomen dat de populatie uitsterft. Vaak wordt dit gedaan met het oogmerk om genetische diversiteit te vergroten ( genetic rescue ). Eens in de 20 jaar of misschien eenmalig een genetische redding is voldoende. Bij gebruikvan lokale (ruim genomen) populaties met het zelfde type biotoop (bijvoorbeeld het Vechtdal) Is er minder kans op uitkruisen. Dit laatste is een mogelijks optredend negatief effect waarbij gunstige lokale genetische eigenschappen in een populatie verdwijnen en vervangen worden door andere genetische eigenschappen van dieren van elders. Het bijplaatsen van individuen aan bestaande, maar kleine en kwetsbare populaties ( restocking dus) is strikt genomen geen herintroductie. Experimenten bij andere dieren zoals Adders (Vipera berus) (Madsen et al., 1999, Madsen et al., 2004) en wolven (Canis lupus) (Vilà et al., 2003) hebben laten zien dat dit soms leidt tot spectaculaire populatiegroei (Smulders et al., 2006). Bijplaatsen is een relatief goedkope maatregel. Zeker bij amfibieën is dit relatief eenvoudig uit te voeren en zelfs door lokale partijen, zoals terreinbeherende instanties of lokale werkgroepen van RAVON. Voor de Knoflookpad zou het daarom zinvol zijn om binnen twee of drie kleine en afnemende populaties nieuw genetisch materiaal toe te voegen. Optimaal gebeurt dit bij populaties die niet te veel geïsoleerd liggen, maar in de toekomst waarschijnlijk ook spontaan nieuw genetische input kunnen krijgen van populaties uit de buurt. Dit bijzetten kan gedaan worden door eieren bij grotere en genetisch rijkere populaties weg te halen. Meer zekerheid opdat die nieuwe eieren tot volwassen padden zouden uitgroeien heeft men door die eieren eerst op te kweken en ze pas als grote larven uit te zetten. Voor het bijzetten en uitzetten zijn richtlijnen opgesteld door de internationale natuurbeschermingsorganisatie IUCN. Die richtlijnen voor restocking blijven aan de veilige kant omdat er een kleine kans is voor uitkruizen of outbreeding depression. De bijzetting kan dus eventueel nadelig zijn voor die populatie. Ze bevelen dan daarom aan om dieren te nemen uit populaties die in de buurt of onder vergelijkbare condities voorkomen (Smulders et al., 2006). 6. Herintroductie Herintroductie is het uitzetten van dieren binnen een voormalig leefgebied maar waar dan geen individuen meer aanwezig zijn. Er zijn genoeg plekken te vinden waar Knoflookpadden geleidelijk en uiteindelijk definitief verdwenen zijn. Op sommige van deze plekken is ogenschijnlijk nog steeds een ideaal voortplantingswater en landbiotoop aanwezig. Het is dan moeilijk te zeggen wat de oorzaak van het uitsterven is geweest maar dat inteelt een belangrijke rol heeft kunnen spelen, kunnen we helaas 10

11 niet meer aantonen. Sommige van die plekken zijn nadien nog geschikter geworden door bijvoorbeeld natuurontwikkeling, landschapsinrichting of spontane dynamiek van de rivier. Als dit soort locaties een stapsteen kunnen vormen tussen twee of meer populaties dan is herintroductie een zeer geschikte maatregel. Langs rivieren of andere landschappelijke eenheden kan herintroductie zorgen voor duurzaamheid van meerdere populaties, in de vorm van een metapopulatie. In Duitsland heeft Glandt (1990) met succes geëxperimenteerd met het uitzetten van Knoflookpadden binnen een enclosure. Nadat hij met het uitzetten van eieren minder succes had, werden larven losgelaten. Hij stelde vast dat het aandeel dat hiervan volwassen werd, vergelijkbaar was met de natuurlijke situatie. Glandt had materiaal gebruikt van een grote populatie uit dezelfde regio. Het zou overigens bij een dergelijk onderzoek ook interessant geweest zijn om materiaal van verschillende populaties tegebruiken als uitgangsmateriaal om een nieuwe populatie te stichten. De genetische variëteit van die nieuwe populatie is dan waarschijnlijk veel rijker dan die van een oorspronkelijk populatie. Bij herintroducties zijn de genetische risico s voor bestaande populaties veel minder. Ook met betrekking tot de IUCN-voorschriften zijn er minder punten waarop moet gelet worden dan bij het bijzetten. Noodzakelijk is dat eerst een goed beeld gevormd wordt van de oorzaak van het verdwijnen van die populatie en dat de plek duurzaam geschikt moet kunnen blijven (Groot Bruinderink et al., 2007) Daarnaast zou in plaats van uit één plek lokaal genetisch materiaal te betrekken, ook materiaal van verschillende (lokale) populaties kunnengebruikt worden om een start te maken met een brede genetische variatie. RAVON noemt in haar standpunt m.b.t. herintroductie van vissen, amfibieën en reptielen, o.a. de Knoflookpad als een soort die in aanmerking kan komen voor herintroducties, omdat het voorstelbaar is dat habitatherstel alleen onvoldoende effect heeft. 11

12 7. Onze verantwoordelijkheid De Knoflookpad is opgenomen in de Conventie van Bern als strikt beschermde soort. Dit is een internationaal verdrag dat zicht richt op het behoud van wilde dieren en planten en hun natuurlijke leefmilieu en dan vooral op de bescherming van die soorten waarvoor internationale samenwerking nodig is. Onder de EG Habitatrichtlijn valt hij onder categorie vier, dat zijn dier- en plantensoorten van communautair belang die strenge bescherming behoeven. In Nederland staat hij vermeld op de Rode Lijst als bedreigd. Tevens is het een soort die valt onder tabel 3 van de Flora en Faunawet en die gezien wordt als doelsoort binnen het natuurbeleid. De voortschrijdende achteruitgang van de Knoflookpad dwingt ons om er op zijn minst met een aantal organisaties goed over na te denken, maar acties zijn op korte termijn wel wenselijk. Het Vechtdal heeft nog iets van de oorspronkelijke biotoop, het zomer- en winterverblijf liggen buiten het rivierdal. In het voorjaar verlaat het dier deze droge zandgronden om in de oude afgesloten meanders en poelen in het dal haar eieren af te zetten. De zeven populaties in het Vechtdal zouden tot een metapopulatie kunnen uitgroeien; daarom hebben De Hui bij Hardenberg en Hessum bij Dalfsen de voorkeur. Als bronmateriaal kan de populatie van de Agnietenberg (Zwolle) en Arriën (Ommen) dienen. Dit zijn plekken binnen de Vechtdalpopulatie die groot genoeg zijn en waarschijnlijk voldoende genetische variëteit hebben. Voor herintroducties liggen tussen deze populaties ook genoeg geschikte locaties. In de toekomst gaat het Vechtdal door de vele natuuronwikkelingsprojecten, verondieping en verwijderen van stortsteen steeds natuurlijker en geschikter worden voor de Knoflookpad. Maar niet alleen in de Vecht zijn geschikte locaties ook in het IJsseldal, aan de andere kant van Zwolle. Bij Hattum zijn prachtige habitats aanwezig. Hoge beboste en kale zandgronden grenzend tegen de uiterwaarden van de IJssel. Hier zaten vroeger vele populaties Knoflookpadden. Het verdient onderzoek of het biotoop nog geschikt is. Volgens Creemers & Crombaghs (1995) is er in het IJsseldal in principe nog voldoende geschikt landbiotoop aanwezig. Ook bij de Keulse baan (Roermond) ligt een zeer geschikt habitat voor herintroductie aldus Crombaghs. We hopen dat de instanties die zich betrokken voelen om het lot van de Knoflookpad, de mogelijkheden serieus op korte termijn gaan bekijken. Er is geen uitstel meer mogelijk. Wetenschappelijk onderzoek naar deze materie is wenselijk en belangrijk. Maar gezien de tijd is het niet mogelijk om alle risico s te onderzoeken. Op een beperkt aantal plekken kunnen maatregelen worden genomen die wetenschappelijk begeleid worden. Het moet mogelijk zijn om na vijf jaar te kunnen evalueren of deze acties succes hebben gehad en of andere kwijnende populaties van Knoflookpadden hier ook voor in aanmerking komen. Willen we echt de Knoflookpad voor Nederland behouden, dan is snelle actie geboden. Loopt de Knoflookpad als het ware weg? Foto Mark Zekhuis 12

13 Dankwoord We danken Erwin Bouwmeester en Johan Zwanenburg van Landschapsbeheer Gelderland, Paul Arens van Plant Research International en Rob Geraeds uit Limburg voor hun gegevens en ervaringen. Tevens willen we Ton Stumpel, Ben Crombaghs en Paul Voskamp danken voor hun reflectie op ons stuk. Literatuur Blitterswijk, H. van, A.H.P. Stumpel, P.F.P. Arens & F.G.W.A. Ottburg, Adders onder het gras. Beschikbaarheid en bruikbaarheid van ecologische en genetische kennis over amfibieën en reptielen en de knelpunten voor beleid en beheer. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1149, ISSN Blab, J Die Amphibien des Erlanger Raumes. Beiträgen zu Vorkommen, Laichplatzwahl und Biologie. Zulasungsarbeit, Universität Erlangen. Blitz, A., K. Fisher, L. Simon, R. Thiele & M. Veith, Die Amphibien und Reptilien in Rheinland-Pfalz. Fauna und Flora in Rheinland-Pfalz, Landau. Bosman W., Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord- Empe. RAVON maart Creemers., R.C.M. & Crombaghs., B.H.J.M., De Knoflookpad in het IJsseldal. Limes Divergens & Natuurbalans. November Crombaghs, B.H.J.M. & R.C.M. Creemers, Beschermingsplan Knoflookpad. Rapport Directie Natuurbeheer nr. 2001/019. Ministerie van Landbouw, natuurbeheer en Visserij, Wageningen. 82 pp. Crombaghs B., de Jong V., Dorenbosch M., De knoflookpad in Limburg. Resultaten monitoring RAVON maart Est van der D., Hertveld C., De knoflookpad uit het duister gehaald. Een onderzoek naar de waterhabitat. RAVON & Hogeschool Larenstein, RAVON Fröhlich, G., J. Oertner & S. Vogel, Schütz Lurche und Kriechtiere. Berlin, VEB Deutscher Landwirtschaftsverlag. Gelder, J.J. & J.T.R. Kalkhoven, Eieren van de knoflookpad (Pelobates fuscus) in de Hatertse en Overasseltse vennen. Natuurhistorisch maandblad, 60: Geraeds R.P.G., van Schaik V. A., De achteruitgang van de Knoflookpad in Nationaal Park De Meinweg. Natuurhistorisch maandblad jaargang 96/6, juni Gillandt, L. & J.M. Martens, Amphibien des landkreises Luchow-Dannerberg und die Verteilung ihrer Laichgewässer auf Naturraumeinheiten. Verhandlungen des Naturwissenschaftlichen Vereins in Hamburg (N.F.) 25: Glandt, D., Biologie und Ansiedlung der Knoblauchkrote (Pelobatus fuscus), Zwischenbilanz eines Artenschutzprojektes. Metelener Schriftenreihe fur Naturschutz 1: Metelen.. Groot Bruinderink G.W.T.A., Smulders M.J.M. & Koelewijn H.P. Een ecologisch en populatiegenetisch afwegingskader voor herintroducties. De Levende Natuur, september 2007( ). Gunther R., Die Amphibien und Reptilien Deutschlands. Gustav Fischer Verlag Jena Hunink S., Kruyt D.B., Waterkwaliteit van voorplantingswateren van de knoflookpad in Nederland. RAVON & Hogeschool Larenstein, RAVON april Kaufmann, R Intensivteichwirtschaft und Amphibienvorkommen am Beispiel des 13

14 Aischgrundes. Zulassungsarbeit, Universität Erlangen. Laufer, H., K. Fritz & P. Sowig, Die Amphibien und Reptilien Baden-Württembergs. Ulmer Verlag, Stuttgart Lenders., A.J.W., Het voorkomen van de Knoflookpad (Pelobates fuscus Laurenti)) in relatie met de zuurgraad van het voortplantingswater. Natuurhistorisch Maandblad 73(2) Lenders., A.J.W., DE KNOFLOOKPAD IN MIDDEN-LIMBURG ANNO De trieste balans van een bijna uitgestorven diersoort? Natuurhistorisch maandblad (72-78) Lugt van der G., Prudon B., Crombaghs B., De Knoflookpad langs de Vecht, Regge en Dinkel in Overijssel. Natuurbalans/Limes Divergens & RAVON. Nijmegen, december Madsen T., Shine R., Olsson M., Wittzell, H. (1999) Restoration of an inbred adder population. Nature 402: Madsen T., Ujvari B., Olsson M. (2004) Novel genes continue to enhance population growth in adders (Vipera berus). Biological Conservation 120: Müller, B Bio-akustische und erdokrinologische Untersuchungen an der Knoblauchkröte Pelobates fuscus. Salamandra 20 (2/3): Nöllert, A. & C. Nöllert, Die Amphibien Europas, Bestimmung - Gefährdung - Schutz. Franckh-Kosmos, Stuttgart. Ottburg F.G.W.A., Stumpel A.H.P., Pullen E., De Knoflookpad Pelobatus fuscus in het dal van de Overijsselse Vecht. Alterra-rapport 1151, Alterra Wageningen, Smulders M.J.M., Arens P.F.P., Jansman H.A.H., Buiteveld J., Groot Bruinderink G.W.T.A., Koelewijn H.P., Herintroduceren van soorten, bijplaatsen over verplaatsen: een afwegingskader. Alterra-rapport Alterra, Wageningen, Stumpel, A.H.P. & H. Strijbosch, Veldgids amfibieën en reptielen. KNNV-Uitgeverij, Utrecht. Tobias, M Zu Populationsstruktur und Wanderungsverhalten der Knoblauchkröte (Pelobates fuscus) unter besonderen Berücksichtigung des angewandten Amphibienschutzes. Diplomarbeit, Universität Braunschweig. Vilà C., Sundqvist A.K., Flagstad O., Seddon J., Bjornerfeldt S., Kojola I., Casulli A., Sand H., Wabakken P., Ellegren H. (2003) Rescue of a severely bottlenecked wolf (Canis lupus) population by a single immigrant. Proceedings of the Royal Society Biological Sciences Series B 270: Ing M. Zekhuis Landschap Overijssel Poppenallee KW Dalfsen m.zekhuis@landschap-ov.nl F.G.W.A. Ottburg BSc. Alterra WUR Postbus AA Wageningen fabrice.ottburg@wur.nl 14