NKOP dossier Persoonlijkheidsstoornissen S. P. J. van Alphen

Transcriptie

1 NKOP dossier Persoonlijkheidsstoornissen S. P. J. van Alphen Wat is het precies Een persoonlijkheidsstoornis kan worden gedefinieerd als maladaptieve persoonlijkheidskenmerken die afwijken binnen de populatie ofwel ze zijn star en leiden tot sociale en/of functionele beperkingen. Deze persoonlijkheidskenmerken zijn stabiel over de tijd en het begin kan worden teruggevoerd naar tenminste de adolescentie of de vroege volwassenheid (APA, 2000). Er wordt in de DSM-IV uitgegaan van tien verschillende persoonlijkheidsstoornissen verdeeld over de drie clusters A, B, C en een restcategorie, de zogenaamde persoonlijkheidsstoornis NAO (niet anderszins omschreven). Cluster A wordt gekenmerkt door bizar extreem solistisch gedrag. Binnen dit cluster vallen de paranoïde, schizotypische en schizoïde persoonlijkheidsstoornis. In cluster B staat manipulatief, egocentrisch gedrag centraal. Dit cluster wordt gevormd door de antisociale, borderline, narcistische, theatrale persoonlijkheidsstoornis. Cluster C wordt gekenmerkt door angstig gedrag en bestaat uit de ontwijkende, afhankelijke en obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis (APA, 2000). Op basis van expertstudies en casestudies wordt echter geopperd dat de manifestatie van persoonlijkheidsstoornissen op latere leeftijd kan veranderen (Van Alphen et al., 2012; Solomon, 1981). Dit geldt in het bijzonder voor de cluster B-persoonlijkheidsstoornissen. Ouderen met een antisociale of borderline persoonlijkheidsstoornis vertonen veelal een afname van agressief én impulsief gedrag. Op latere leeftijd komt het accent meer te liggen op passief-agressieve, toxicomane en depressieve gedragingen. Narcisme gaat op latere leeftijd nogal eens gepaard met stemmingsproblematiek. Suïcidaal gedrag onder oudere narcisten is kenmerkend; veroudering wordt als bijzonder krenkend beleefd en suïcidaal gedrag kan geïnterpreteerd worden als maladaptieve coping van toegenomen afhankelijkheid door het heft in eigen handen te (blijven) houden. Theatrale ouderen gebruiken nog steeds hun uiterlijk (lees: ook lichaam) om de aandacht op zichzelf te vestigen, nu niet meer zozeer met seksueel, verleidelijk gedrag maar eerder door psychosomatisch gedrag. Bij ouderen met een paranoïde, schizoïde, schizotypische en obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis blijven de gedragsuitingen ófwel onveranderd ófwel blijkt er een toename van rigide gedrag en achterdocht. Mogelijke oorzaken zijn dat veroudering gepaard gaat met afnemende zintuiglijke en cognitieve functies alsmede sociaal netwerk en flexibiliteit. Een ander specifiek aspect op latere leeftijd is de hypothese van de laat ontstane persoonlijkheidsstoornis waarbij persoonlijkheidsstoornissen pas op latere leeftijd manifest

2 worden. In eerdere levensfasen was er wel sprake van een zekere kwetsbaarheid, maar ook van voldoende compensatiemogelijkheden. Op latere leeftijd kan in sommige situaties onvoldoende worden gecompenseerd waardoor de adaptatie aan omgevingsfactoren afneemt. Met andere woorden: maladaptieve copingstijlen ten aanzien van problemen in de derde en vierde levensfase dan wel het in disbalans raken van het kwetsbare systeem kunnen leiden tot een verscherping van persoonlijkheidstrekken waardoor pas op latere leeftijd voor het eerst persoonlijkheidspathologie manifest wordt. Zo kan iemand met een afhankelijke persoonlijkheidsstructuur redelijk functioneren bij een uiterst zorgzame, structurerende, assertieve partner. Maar als deze partner plotsklaps wegvalt ontstaat er een toename van disfunctioneel afhankelijk gedrag door bijvoorbeeld meerdere malen per dag de huisartsenpost te bellen. Cruciaal bij de vaststelling van een mogelijke laat ontstane persoonlijkheidsstoornis is om een persoonlijkheidsverandering door een somatische aandoening uit te sluiten (Van Alphen & Guldemond, 2012). Gevolgen en behandeling De aanwezigheid van een persoonlijkheidsstoornis geeft een specifieke en doorgaans gecompliceerde manifestatie van symptomen en syndromen, die vervolgens van invloed kan zijn op de behandelplanning en gedragsadvisering (Verheul, Van den Brink, & Van der Velden, 2000). Zo kunnen comorbide persoonlijkheidsstoornissen een atypische presentatie van psychische klachten veroorzaken, zoals blijkt bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis waarbij depressies vaker gepaard gaan met gevoelens van leegte, eenzaamheid, wanhoop en boosheid (Ingenhoven, 1990). Voorts worden de psychische klachten vaak als ernstiger beleefd, neemt het volledig herstel meer tijd in beslag en is de kans op een recidief groter vergeleken met patiënten zonder een persoonlijkheidsstoornis (Verheul et al., 2000; Van Alphen, Derksen, Sadavoy & Rosowsky, 2012). Tot op heden is er slechts één effectstudie verricht naar dialectical behavioral therapy (DBT) bij ouderen met zowel een depressie als een persoonlijkheidsstoornis. Bij deze gerandomiseerde gecontroleerde trial (RCT) zijn echter de nodige kanttekeningen te plaatsen. Zo is in deze studie onduidelijk of DBT nu aangrijpt op de depressie of op de persoonlijkheidsstoornis of toch op beiden? Bovendien lijkt het aantal persoonlijkheidsstoornissen in remissie nauwelijks lager te zijn wanneer er slechts een medicamenteuze behandeling heeft plaats gevonden (N=7) vergeleken met een gecombineerde behandeling medicatie en DBT (N=9). Dit laatste is opmerkelijk, omdat uit eerdere studies naar de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen bij jongere volwassenen gebleken is dat het behandeleffect met medicatie (zonder psychotherapie) marginaal is. Hoewel onderzoek op het gebied psychotherapie voor ouderen met een

3 persoonlijkheidsstoornis volledig onontgonnen, is er geen overtuigende reden te bedenken waarom psychotherapievarianten die bewezen effectief zijn voor volwassenen onder de vijftig jaar, niet werkzaam zouden zijn voor ouderen (Videler, Van Roijen & Van Alphen, 2012). Onderzoek en diagnostiek Door het Expertpanel Persoonlijkheid & Ouderen (EPO) werden recent een drietal concrete aanbevelingen gedaan ten aanzien van de diagnostiek van persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen. Allereerst wordt aangeraden om te vertrekken vanuit de LEAD-standaard (Longitudinal Expert evaluation that uses All Data; Spitzer, 1983). Bij de LEAD-procedure wordt tot een consensusdiagnose gekomen op basis van een multimethodische aanpak door gebruik te maken van verschillende informatiebronnen, zoals observatiegegevens, biografische gegevens, informantgegevens en test- en dossiergegevens. Ten tweede wordt aangeraden om alvorens over te gaan tot persoonlijkheidsonderzoek, uit te sluiten dat er sprake is van een persoonlijkheidsverandering door een somatische aandoening. Ten slotte wordt een gefaseerde testdiagnostische procedure voorgesteld, waarbij rekening wordt gehouden met de beperkte draagkracht van sommige ouderen (Van den Broek, Barendse, Van Alphen, Thissen & Rossi, 2012). Overige informatie Nederlandstalige boeken: Mooi & Comijs (Red.). (2009). Ouderen en persoonlijkheid. De klinische praktijk etc. Van Alphen (Red.). (2010). Persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen. Diagnostiek, behandeling en gedragsadvisering. Hogrefe: Amsterdam. Werkgroep EPO: Expertpanel Persoonlijkheid & Ouderen (EPO) is een multidisciplinair panel van een twintigtal psychologen, psychiaters, specialisten ouderengeneeskunde en SPV-en. De panelleden zijn Nederlandse en Vlaamse clinici werkzaam in de GGZ, Verpleeg- & Verzorgingshuissector of eerstelijn met nauwe betrokkenheid tot het thema door wetenschappelijk onderzoek en/of onderwijsactiviteiten. Voor meer info Folders Borderline op latere leeftijd (uitgegeven door NKOP)

4 Literatuurreferenties American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and Statistical manual of Mental disorders (4th ed. textual revision). Washington DC: American Psychiatric Association. Van den Broeck, J., Barendse, H.P.J., Van Alphen, S.P.J., Thissen, A.J.C., & Rossi, G. (2012). Testdiagnostiek van persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornissen bij ouderen: een praktijkgerichte benadering. Tijdschrift Klinische Psychologie, 42, Van Alphen, S.P.J., Bolwerk, N., Videler, A.C., Tummers, J.H.A., Van Royen, R.J.J., Barendse, H.P.J., Verheul, R., & Rosowsky, E. (2012). Age related aspects and clinical implementations of diagnosis and treatment of personality disorders in older adults. Clinical Gerontologist, 1, Videler, A.C., Van Royen, R.J.J., & Van Alphen, S.P.J. (2012). Schema therapy with older adults: Call for evidence. International Psychogeriatrics, 2, 1-2. Van Alphen, S.P.J., Sadavoy, J., Derksen, J.J.L., & Rosowsky, E. (2012). Editorial: Features and challenges of personality disorders in late life. Aging and Mental Health. Verheul, R., Van den Brink, W., & Van der Velden, K. (2000). Persoonlijkheidsstoornissen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (Red.). Handboek psychopathologie. Deel 1 (pp ). Houten/Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. Van Alphen, S.P.J., & Guldemond, F.I. (2012). Persoonlijkheidsstoornissen. In: J.W.M. Murris & C.M.E.E. de Weerd-Spaetgens (Red.). Ouderengeneeskunde. Praktische Huisartsgeneeskunde (pp ). Utrecht: Bohn Stafleu van Loghum. Ingenhoven, T.J.M. (1990). De lotgevallen van het borderline-syndroom als DSM-III diagnose : 10 jaar empirisch onderzoek naar de validiteit van een persoonlijkheidsstoornis. Rotterdam: Universiteitsdrukkerij. Spitzer, R.L. (1983). Psychiatric diagnosis: are clinicians still necessary? Comprehensive Psychiatry, 24, Lynch, T.R., Cheavens, J.S., Cukrowitz, K.C., Thorp, S.R., Bronner, L. & Beyer, J. (2007). Treatment of adults with co-morbid personality disorder and depression: a dialectical behaviour therapy approach. International Journal of Geriatric Psychiatry, 22,

5 Solomon, K. (1981). Personality disorders in the elderly. In J.R. Lion (Red.). Personality disorders, diagnosis, and management (pp ). Baltimore: Williams & Wilkens.