masterclass spel en spelbegeleiding

Transcriptie

1 nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Handout masterclass spel en spelbegeleiding

2 Bijlagen 1. Hoe ben ik als speler 2. Collega s op school 3. Spelobservatielijst nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg kan noch de redactie noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade, die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen. Colofon Jaar: 2013 Projectorganisatie: Yvonne Leenders (School aan Zet) en Gäby van der Linde (SLO) Vormgeving & Fotografie: Mark Verlijsdonk (OMJS Multimedia) 2

3 1. Programma en leerdoelen Spelen vormt in veel kleutergroepen een leidende activiteit. Het is dé manier waarop jonge kinderen zich ontwikkelen en leren. In deze masterclass gaan we in op de spelontwikkeling en op welke wijze de leraar het spel optimaal kan volgen en zichzelf kan inzetten om kleuters te stimuleren in hun ontwikkelings- en leerproces. Programma 1. Programma en leerdoelen 2. Wat is spel - wat is geen spel 3. OGW en spel 4. Fases van het spel Pauze (15 minuten) 5. Spelen en leren 6. Rol van de leraar: observeren 7. Rol van de leraar: betekenisvolle context Pauze (45 minuten) 8. Rol van de leraar: spelbegeleiding en speltechnieken Pauze (15 minuten) 9 Scenario s 9. Terugblik en evaluatie Leerdoelen van deze masterclass Opdracht 1 voor de start In hetschema staan de leerdoelen die horen bij deze masterclass. Bekijk ze en geef met een kruisje aan in hoeverre je zelf vindt dat je al aan deze doelen voldoet. Je ziet dan ook op welke punten je extra kunt letten tijdens deze dag en waar je wellicht anderen in kunt stimuleren. Aan het eind van deze masterclass komen we terug op deze doelen. Verklaring: 1. Dat weet/ doe ik nog helemaal niet; 2. Dat weet/ doe ik al voor een deel; 3. Dat weet/ doe ik grotendeels al; 4. Dat weet/ doe ik al helemaal. 3

4 Ik heb voldoende kennis over het belang van spel voor jonge kinderen. Ik heb kennis over de invloed van spel op het leren van jonge kinderen. Ik heb zicht op hoe spel past in de cyclus van OGW en handel ernaar. Ik heb voldoende mogelijkheden om spel te kunnen observeren en te analyseren. Ik kan spel als leidende activiteit integreren in het dagelijkse aanbod. Ik zet mezelf in als medespeler bij kleine groepjes, waardoor er verdiepend of intenser spel ontstaat. Ik heb voldoende mogelijkheden om samen met het onderbouwteam spel in onze school te implementeren. Eigen leerdoel: Ik Ik

5 2. Wat is spel wat is geen spel Inleiding Jonge kinderen, kleuters, leren vooral door middel van spel en zelfgekozen activiteiten. Om te kunnen zien of ze leren, hoe ze leren en wat ze leren is het belangrijk om over de wijze waarop er naar spel gekeken wordt, eenduidig te zijn. In de theorie is er geen éénsluidende definitie. De filmfragmenten laten de cursisten nadenken over wat wel en geen spel is. Deze discussie vormt een fundament voor de totale dag. Eveneens kan het de cursisten stimuleren om op deze wijze in het onderbouwteam de discussie aan te gaan. Het helpt om tot een gezamenlijke gedeelde visie te komen. De filmfragmenten zijn gebruikt in een internationaal onderzoek waarbij leraren en studenten ondervraagd werden naar hun kijk op wat spel - geen spel is. Deze gegevens zijn verwerkt in een internationale publicatie. Het lectoraat Spel onder leiding van Diny van der Aalsvoort, heeft daar aan meegewerkt. In Finland, Duitsland, Zwitserland en Engeland heeft dit onderzoek ook plaatsgevonden. Opdracht 2 Er worden drie videoclips vertoond: Fragment 1: keuken (Japan) Fragment 2: keuken (Duitsland) Fragment 3: trampoline ( Japan) Beantwoord per fragment de volgende vragen: 1. Wat is jouw indruk van het fragment dat je net bekeken hebt? 2. Zou je dit spel noemen? Leg uit waarom? 3. Ben je van mening dat deze activiteit ontwikkeling stimuleert? Leg uit waarom? 4. Zie je manieren om deze situatie te verbeteren? Leg uit waarom? 5

6 Informatie Er is in de literatuur geen eenduidigheid over de definitie van spel. Diverse theoretici hebben zelf een definitie gegeven met betrekking tot het ontwikkelingsgebied van de kinderen waarnaar zij onderzoek deden. Piaget door te spelen bouwen kinderen aan hun cognitieve mogelijkheden ; Langeveld spel is de kinderlijke vorm van exploratie van de wereld ; Vygotski spel is de motor van de ontwikkeling van kinderen ; Deze definities hebben wel raakvlakken met elkaar. In de praktijk spreken we vaak over spelkenmerken, zoals: - plezier; - zelf bepalen doelvrij; - grote (fysieke) betrokkenheid; - doen-alsof; - flexibiliteit, snelle wisseling van activiteit; - individueel, samen en met/zonder materialen. Als we weten hoe een spelsituatie er uitziet, kunnen we ook nagaan wanneer er géén sprake is van spel. Dit is het geval bij: - voorgestructureerde activiteiten met geen of nauwelijks inbreng van de kinderen (kunnen speelse accenten hebben, geen spel); - voorgeselecteerd materialen (veelal doelgebonden); - materialen als puzzels en ander ontwikkelingsmateriaal (geen spel); - werken volgens het stramien van de methode, voorbereid door de leraar (ook geen spel). Materialen en situaties kunnen natuurlijk wel een speels karakter hebben en jonge kinderen vinden het vaak ook heel erg leuk om op deze wijze bezig te zijn. Meer informatie: Kiezen voor het jonge kind Helma Brouwers (2011) Het begint met kijken en luisteren Jenthe Bayens (2011) 6

7 3. OGW en spel De cyclus van OGW in relatie tot het werken vanuit spel is essentieel voor het komen tot goede opbrengsten. In de doorloop van de cyclus valt er bij elke OGW-fase een rol voor spel te formuleren. Een voorwaarde om onderbouwd vanuit opbrengsten te werken is de kennis over spel en de wijze waarop de leraar zichzelf in de spelende leeromgeving een positie of rol geeft. De samenhang tussen observatie, activiteiten- en spelaanbod, de samenhang met elkaar en de daaraan terugkoppeling naar behaalde opbrengsten vormen een rode draad onder deze MC door. Informatie: - SLO Opbrengstgericht werken met jonge kinderen - In aansluiting op deze masterclass, de andere masterclasses van School aan zet (SAZ), zoals observeren en klassenorganisatie. 7

8 8

9 4. Fases van spel Inzicht in de spelfasen is belangrijk om goed naar het spel te kunnen kijken dat kinderen laten zien in de klas. Het vormt één van de referentiekaders waarin gekeken wordt naar spel. De wijze waarop jonge kinderen spelen, de fase waarin zij zich bevinden zegt iets over de ontwikkeling van het kind en hoe het leren plaatsvindt. De ontwikkelingsloop langs de fases en de wijze waarop jonge kinderen vaak teruggrijpen naar bepaalde laat zien hoe het leerproces van hen verloopt. De spelfases zijn: - manipulerend, verkennend spel; - functioneel spel; - symbolisch spel (fantasie- en rollenspel); - sociaal spel / regelspel; - sensopatisch spel. Informatie: Kinderen ontwikkelen zich vanaf hun geboorte. Ook spel komt al snel op gang. Het begint met het manipuleren van handen en voeten. Zodra het kind controle heeft over de handen en voeten zie je dat het grijpen naar voorwerpen zich inzet. De voorwerpen worden met het totale lijfje verkend, vooral veel door tast. Ouders en verzorgers begeleiden dit vaak verbaal. Op deze wijze start, het begrijpen en herkennen van de wereld om zich heen. Naarmate het kind meer gebruik kan maken van de omringende omgeving gaat het meer rollend, kruipend en daarna lopend op onderzoek uit. Het manipuleren wordt opgevolgd door het functionele spel. Ze werken met de voorwerpen zoals deze bedoeld zijns: rollen met een bal, bouwen met blokken en een pop in het wagentje leggen. Vaak wisselen het manipulerende spel en het functionele spel zich met elkaar af. Afhankelijk van de ervaring van het kind met het voorwerp. Zodra een kind voldoende taalbegrippen heeft én enig begrip over zichzelf (ik/koppigheidsperiode) komen er ook korte fragmenten van symbolisch spel voor: de pop krijgt een kus voor het in de wagen wordt gelegd en er wordt gezwaaid naar de beer als ze gaan slapen. Symbolisch spel wil zeggen dat een betekenis wordt toegevoegd aan een reeds bekend materiaal, waarbij het kind doet alsof: het kind geeft de pop een kus en doet alsof het een baby is, het kind zwaait naar de beer en doet alsof de beer dat begrijpt. Deze korte fragmenten leiden uiteindelijk tot een langdurig spelverhaal waarin het kind samen met andere kinderen in een rollenspel - een verhaal uitspeelt. Kinderen van vijf jaar zijn op het hoogtepunt met symbolisch spel. Daarna krijgt het sociale spel de overhand: spelen volgens vaste regel. Kinderen van 8/9 jaar zijn in staat om tot goed coöperatief samenspel te komen. Informatie: Spel en spelontwikkeling: Spel en ontwikkeling F. Janssen-Vos (2004) Sensopatisch spel S. Vleugel-Ruissen (2012) 9

10 10

11 5. Spelen en leren Het spelen = het leren. Een betekenisvolle context vormt de leeromgeving voor jonge kinderen waarin zij als vanzelf, uit nieuwsgierigheid en betrokkenheid, mee aan de slag gaan, met elkaar of alleen. Het materiaal, de sociale omgang en het zelf initiatieven mogen nemen zijn daarbij belangrijke onderdelen die invloed uitoefenen op hoe en wat zij leren. Binnen spel een vorm van informeel leren vindt een groot deel van het leren plaats, In alle vrijheid worden begrippen toegepast, uitgespeeld en geoefend voor het formele leren zijn veel vaardigheden en bewustzijn van degene die leert. Het brein van jonge kinderen kan deze vaardigheden. Het brein van jonge kinderen kan deze vaardigheden nog niet aan. Executieve functies zoals zelfsturing, concentratie, reflectie, volharding etcetra zijn nog in ontwikkeling. In spel worden deze aspecten geoefend. De ontwikkeling van de executieve functies vormen een even grote voorspeller voor de schoolcarrière als de taal- en rekenvaardigheden van jonge kinderen. Het is dus belangrijk om in de onderbouw in diverse situaties aandacht en ruimte voor te deze functies te creëren. Zelfsturing, zelfoplossend vermogen, concentratie, flexibiliteit en volharding krijgen in de diversiteit van spelsituaties vaak vanzelfsprekend een plaats. Meer informatie: Executieve functies bij kinderen en adolescenten Peg Dawson (2010) 11

12 12

13 6. Rol van de leraar: observeren Het observeren is een middel om systematisch en planmatig informatie te verwerven over kinderen (OGW cyclus). Observeren van spel geeft inzicht in hoe jonge kinderen spelen, waar hun betrokkenheid ligt en op welke wijze zij de wereld om hen heen ervaren. Door gericht en systematisch te observeren wordt de verkregen informatie leidend voor hoe het aanbod dat kinderen nodig hebben en dat betekenisvol voor hen is. Jouw eigen referentiekader beinvloedt de wijze van kijken. Het is goed om je daarvan bewust te zijn. Het gaat hierbij om de ervaringen die je zelf met spel hebt (vanuit je verleden) en welke ervaringen je hebt met jonge kinderen. Daarnaast is het theoretisch referentiekader de onderliggende leidraad waarmee je kijkt. Is het normaal of niet normaal wat je ziet? Is het bijzonder of valt het tegen? Het houdt je scherp door je tijdens het observeren hiervan bewust te zijn en het regelmatig te bespreken met collega s. Zie jij wat ik zie? Goede observatiesitems zijn onder andere: - heeft het jonge kind spelplezier? Een kind dat geen spelplezier heeft speelt niet omdat het door andere emoties in beslag is genomen. - toont het jonge kind initiatieven of laat het zich leiden door de andere kinderen? Past dit bij het leeftijdsbeeld van het kind? - Laat het kind gevarieerd spel zien? Speelt het graag in diverse hoeken met verschillende materialen? - Gaat het kind uitdagingen aan? In bijlage 3 tref je een voorbeeld aan van een observatielijst. Er zijn meer spelobservatielijsten. Gebruik het formulier dat in jullie school goed werkt en dat past bij het leerlingvolgsysteem. In bijlage 3 worden termen genoemd als spelkwaliteit, variatie, doorleving, etcetra. Spelkwaliteit zegt iets over de inhoud van het spel en het repertoire dat een kind heeft. Houdt het jonge kind zich aan de regels die het materiaal oproept? Met blokken bouw je en met een bal rol je. Hoe hanteert het de ruimte en het materiaal. Laat het jonge kind zien dat het zelfstandig kan spelen met en naast andere jonge kinderen. Let ook goed op de variatie/repertoire van en in het spel. Speelt het jonge kind graag met verschillende materialen? Doet het uit zichzelf verschillende ervaringen op? Laat het kind binnen het spel met blokken bouwvariaties zien. Op deze wijze krijgt de observant zicht op de ontwikkeling van het spel en de ontwikkeling van het jonge kind. Verschillende materialen laten vaak ook verschillen in ontwikkeling zien. Jonge kinderen vinden het heerlijk om veel te herhalen, dus een periode waarin steeds hetzelfde wordt gespeeld is niet erg. 13

14 Als je goed kijkt, zijn er in het spel steeds kleine veranderingen te zien. Doorleving zegt iets over de emotionele wijze waarop het kind speelt en de mate van betrokkenheid binnen het spel. Kan het een rol spelen met de daarbij behorende emoties? Of speelt het kind vooral zakelijk, neutraal? Opdracht 3 Maak een observatie van het fragment badderen uit Heden Werkzaam. Maak eerst losse aantekeningen en verwerk ze vervolgens het observatie formulier (bijlage 3). Opdracht 4 Observeren = data verzamelen. Elk leerlingvolgsysteem is een vorm van dataverzamelen. Naast het toetsen is observeren van jonge kinderen een goed systeem om een beeld te vormen over het verloop van de ontwikkeling: Bekijk in viertallen de meegebrachte materialen van het leerlngvolgsysteem in. 1 Hoe worden observaties systematisch verwerkt in het systeem? 2. Heeft het spel en de spelontwikkeling een plaats in het LVS? 3. Op welke wijze worden deze gegevens in verband gebracht met de brede ontwikkeling van jonge kinderen? Informatie Er zijn diverse goede leerlingsvolgsystemen waarin breed naar de ontwikkeling van jonge kinderen wordt gekeken en waarin de ontwikkeling wordt gevolgd. De plek die spel krijgt in de klas verschilt. Toch wordt het in veel methodes en publicaties als de leidende activiteit beschreven. Wees kritisch op het leerlingvolgsysteem in de school en op welke wijze er recht wordt gedaan aan de ontwikkeling van het jonge kind, (waaronder spel). Meer informatie: Wat je speelt ben jezelf L. van der Poel, A. Blokhuis (2008) 14

15 7. Rol van de leraar: betekenisvolle context Observaties leiden tot een betekenisvol aanbod. De leraar creëert samen met de jonge kinderen een betekenisvol spelaanbod. De jonge kinderen hebben vaak veel goede ideeën en als zij ervaren dat hun inbreng relevant is voelen zij zich medeverantwoordelijk voor hun speel/leeromgeving. Het zal de inzet en de betrokkenheid op hun eigen leerproces verhogen. Opdracht 5 Betekenisvolle context Bespreek in een discussiegroep de volgende vragen: - Welke betekenisvolle contexten (hoeken/ thema s etc.) zijn er aanwezig in de groep? - Hoe worden de thema s vormgegeven? - Welke rol neem je als leraar hierin? Hoe sturend ben je? - Welke ervaringen doen de kleuters op? - Op welke doelen ben je vooral gefocust? Neem voor de opdracht 15 minuten de tijd. 15

16 16

17 8. Rol van de leraar: spelbegeleiding en spelbegeleidingstechnieken Het meespelen met kleuters en daardoor het spel verdiepen en verbreden en zicht krijgen op hoe kleuters denken en beleven, vraagt behalve goede observatievaardigheden ook goede speelvaardigheden van de leraar, zoals: - afstemmen; - kleuters volgen in het spel; - bewust zijn van welke invloed gewenst is; - flexibel zijn. Maar het vraagt vooral ook het spelen zelf leuk en plezierig vinden. Spel vormt een goede ingang om de relatie met kleuters te verdiepen als je je als volwassene kunt overgeven aan de spelwereld van het jonge kind en de kleuters laat ervaren dat jij het spelen net zo leuk vindt als zij. Afhankelijk van het doel (het thema inleiden, kleuters bewust een nieuwe impuls geven, kleuters steunen in het spel met elkaar, een individuele kleuter steunen in zijn rol tussen de andere kleuters, een nieuwe bouwtechniek introduceren, een nieuwe rol introduceren etcetra) vraagt het om een gerichte voorbereiding en afweging van het spelaanbod. Je doet het niet even tussendoor. Opdracht 6 Spelbegeleiding en speltechnieken Lees scenario s in bijlage 3. Beantwoord met een collega de volgende vragen per scenario: - Wat is hier aan de hand? - Welke rol kan de leraar hierin nemen? - Welke materialen kunnen ondersteunend zijn? - Is er sprake van een betekenisvolle context en op welke wijze is er een verbetering aan te brengen? - Welke ervaringen doen kleuters op? - Welke doelen kun je nastreven? Neem voor de opdracht 15 minuten de tijd. Informatie Het vraagt durf om met kleuters te gaan spelen. Je voelt je vaak kwetsbaar als volwassene om mee te gaan spelen. Loslaten van ideeën die jij hebt, kleuters volgen in het spel en daarin invoegen geven vaak het gevoel onvoldoende controle te hebben. Daarnaast zijn kleuters niet gewend dat volwassenen meespelen en dat het langer duurt dan maar heel even. 17

18 Neem dus vooral de tijd om jezelf én de kleuters te laten wennen aan het gericht meespelen. Je zult gaan ervaren dat kleuters heel enthousiast gaan worden als ze ervaren dat het een waardevolle toevoeging gaat vormen in hun spel. Het speelproces gaat snel als de kleuters ervaren hoe interessant en uitdagend jouw meespelen is. Speltechnieken als het verwoorden kunnen van grote invloed zijn als je deze goed toepast. Pas de stem qua intonatie aan om de sfeer van het spel te verhogen, spanning aanbrengen in je stem (je ondertussen hardop afvragend hoe het verder gaat met de gevangen boef of nadenkend en bezorgd als moeder van een kind dat door de arts behandeld wordt). Het verhoogt de intensiteit in het spel en de betrokkenheid van de kleuters. Net als met veel activiteiten kun je het meespelen heel bewust inplannen in je dagprogramma door het aan te kondigen en zichtbaar te maken op het planbord. Vertel ook waarom je iets gaat doen. Iets nieuws laten zien of samen over het bouwprobleem nadenken. Na afloop is het zinvol om met de kleuters te evalueren over bijvoorbeeld wat er gespeeld is, wat er gebeurd is en hoe het ging. Deze nabespreking is eenvoudig in een (kleine) kring te realiseren of door andere kleuters uit te nodigen om te komen kijken. Meer informatie: Leren samenspelen E. Bomhof en M. Trossel (1998) Wat je speelt ben jezelf L. van der Poel, A. Blokhuis (2008) Meer zorg voor kleuters via spelbegeleiding M. Fournier (2012) Buitenspelen in het zonnetje G. Caminada en Y. Leenders (2012) Sensopatisch spel S. Vleugel-Ruissen (2012) 18

19 9. Terugblik en evaluatie In deze bijeenkomst stonden de leerdoelen zoals die aan het begin van de bijeenkomst zijn besproken centraal én je hebt je eigen leerdoelen eraan toegevoegd. Opdracht 8 Blik terug op de bijeenkomst en op wat voor jou leerzaam en bruikbaar is. Ga na hoe je nu staat ten opzichte van de leerdoelen in relatie tot het begin van de bijeenkomst. In hoeverre ben je verder gekomen op deze leerdoelen en je eigen doelen? Kijk eens naar de aantekeningen op bijlage 2. Wat ga je gebruiken om je collega s te stimuleren? Waar heb je het meeste van geleerd en neem je mee naar je eigen praktijk? Waaraan zou je meer aandacht willen besteden voor je praktijk? 19

20 nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling School aan Zet Lange Voorhout EE Den Haag Postbus CN Den Haag