Executieve Functies en

Transcriptie

1 25 oktober 2011 executieve functies bij kinderen en adolescenten Executieve Functies en Verslaving Reinout Wiers, Ph.D. Hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie th l i Universiteit van Amsterdam RWi R.Wiers@uva.nl 1

2 inhoud 1. Relatie e executieve ecut e e functies en verslaving. 2. Hoe werkt dat? 3. Interventies ti 2

3 Externalizerende problemen gerelateerd aan executieve/frontale problemen? Oud idee: Relatie suboptimale Executieve functies met: - Conduct Disorder; ODD (Gorenstein, 1980; Newman, 1986) - ADHD (Barkley, 1997) - Risico om verslaafd te raken (Pihl, Finn, 1990) - Ook associaties met autisme (e.g., Ozonoff; Geurts). Recent ook verbanden met internalizerende problemen (depressie: niet kunnen stoppen met rumineren bijv). Dus: heel algemene risicofactor?

4 Nogal aspecifieke risicofactor Impulsivity Attention problems AD/HD Zwakke Executieve Functies? Language problems Repetitive behaviors Social problems Autism Spectrum Disorders

5 En nogal heterogene oorzaak Executive Functies (Miyake et al., 2000) Anderen (e.g. Kane, Engle): Werkgeheugen globale indicator alle executieve functies

6 Vraag: Wat bepaalt nu welk probleem iemand ontwikkelt met beperkte executieve functies? (en wat kunnen we eraan doen) 6

7 Antwoord: Duale proces modellen 7 (Health Psychol Rev, 2008)

8 Duale proces modellen en gezondheid -Veel gedrag als gemeenschappelijke ee e uitkomst van: > impulsieve/associatieve e/associatie e processen > controlerende/reflectieve processen Soms wint de een, soms de ander, afhankelijk van persoon en omstandigheden 8

9 Algemene achtergrond: dual process models psychologie (vb Strack & Deutsch, 2004) 9

10 Reflectieve processen: Waarom gebruik je? Voor- en nadelen, verwachtingen, motieven, etc. 10

11 Impliciet Geheugen en Cognitie Onderzocht met testen waarvoor: - geen bewuste herinnering nodig is - geen Introspectie nodig is Voorbeelden: - impliciete associaties - attentionele bias - automatische actie-tendensen 11

12 Ons beeld van verslaving Gecontroleerd: >STOP! Automatische processen: Neem! 12 12

13 Metafoor Essentie model Gedrag bepaald door samenspel twee soorten processen: - impulsieve processen (associatief) > paard - reflectieve processen (rationeel) > ruiter Verslaving: paard dat makkelijk op hol slaat 13

14 gedetailleerd model (Wiers et al 2007, Pharmacol Biochem Behav) Ruiter Motivatie, andere Doelen in het leven willen Reflectief systeem Rationele Beslissing Voordelen tegen nadelen Executief Vermogen Werkgeheugencapaciteit kunnen - Paard Situatie (alcohol /drug Cues) Perceptie Attentional bias Motivationele orientatie Motor Schemas Approach bias Associatief/Impulsief Systeem Alcohol/ Drug gebruik 14 +

15 Sterkere effecten bij adolescenten Snellere sensitizatie > automatische processen die aanzetten tot meer gebruiken (dieronderzoek) Alcohol/drugs hebben negatieve invloed op (nog ontwikkelende) controlerende processen (dieroz, cross-sect. mensen) Netto effect: verstoorde balans automatisch ti geactiveerde impuls om te gebruiken en meer verstandige controlerende processen. 15

16 Wat is aandachts-bias? Motivationeel relevante stimuli trekken aandacht en/of houden aandacht vast. Functie: evolutionair bepaald. praktijkvoorbeeld, AB in het wild. Drugs kapen motivatie systeem (mesolimbisch DA) en zetten zichzelf bovenaan in hierarchie van motivatie 16

17 17

18 Wat is aandachts-bias? Motivationeel relevante stimuli trekken aandacht en/of houden aandacht vast. Functie: evolutionair bepaald. praktijkvoorbeeld, AB in het wild. Drugs kapen motivatie systeem (mesolimbisch DA) en zetten zichzelf bovenaan in hierarchie van motivatie 18

19 Alleen Alcohol? - Nee, Evidentie voor het model voor verschillende verslavingen, roken, blowen, gokken, cocaïne, heroïne. - Middelen verschillen in exacte acute en lange termijn effecten. Blowen > motivatie vermindering, Cocaïne > sterke negatieve effecten op werkgeheugen, etc. 19

20 Dus: Executieve functies belangrijke moderator bij ontstaan t verslaving: * nodig om automatisch in gang g gezette motivationele processen te beteugelen * maar die processen worden sterker door overmatig gebruik (vooral tijdens adolescentie) * en controle-processen worden juist zwakker door overmatig gebruik adolescentie 20

21 inhoud 1. Relatie e executieve ecut e e functies en verslaving 2. Hoe werkt dat? 3. Interventies ti 21

22 Recente studies; ondersteuning duale procesmodellen verslaving (Grenard et al, 2008; Thush et al 2008, Houben & Wiers, 2009) N = 88 vmbo, laag opleiding adolescenten Vermogen om impulsen te reguleren Werkgeheugen capaciteit Automatische Processen Alcohol Gebruik 22

23 Hoe meten we dat? IAT probeer uit op eu 1 Actief Alcohol energiek Neutraal Fris Zie ook (Houben & Wiers, 2006; Thush & Wiers, 2007) 2 Neutraal Alcohol energiek Actief Fris Id Index automatische ti associaties = RT2 - RT1 23

24 Werkgeheugen: SOPT 24

25 Werkgeheugen 25

26 Resultaten: voorspellen drinken Zwakke Controle Functies: Associaties Voorspellen alcohol Gebruik en problemen Sterke Controle Functies: Bewuste verwachtingen (voordelen vs. nadelen) Voorspellen Alcohol Gebruik en problemen 26

27 Grenard, Ames, Wiers, Thush, Sussman & Stacy, Vergelijkbare opzet in VS, n = 145 (LA) -Automatische associaties met geheugenassociatiemaat (eerste woord dat je te binnen schiet bij rondje, fluitje, etc.) - Werkgeheugen: SOPT - Alcohol / Drug use questionnaire 27

28 Moderatie van automatische processen Frequenc cy of Alcohol Use Lower SOPT Score Mean SOPT Score Higher SOPT Score Frequenc cy of Cigarette e Use Alcohol-Related Memory Associations Cigarette-Related Memory Associations >> Vergelijkbare uitkomsten: jongeren met relatief goed werkgeheugen Hebben gebruik meer onder controle, jongeren met zwakker Werkgeheugen komen meer onder controle het middel 28

29 Dit lijkt 1 soort (feestende jongeren) Maar afhankelijk van werkgeheugencapaciteit 2 soorten * nu rondje bier => gaan * morgen iets belangrijks => niet gaan 29 (En WM negatief beïnvloed door alcohol/drug gebruik!)

30 Inmiddels serie studies - Grenard et al. 2008: associaties x WM > roken & drinken - Hofmann et al, 2008; associaties x WM > sexuele interesse; agressie; snoepen - Houben & Wiers (2009): associaties x executieve controle voorspelt (probleem) drinken - Peeters et al. (submitted): automatische toenaderings-neiging voorspelt escalatie van alcoholgebruik l bij hoog-risico i adolescenten met zwak werkgeheugen Review: Hofmann, Friese & Wiers, Health Psychol Rev 30

31 Friese Bargas-Avila, Hofmann & Wiers, 2010, SPPS Werkgeheugen modereert aandachtsbias (oogbewegingen) voor alcohol Zwak werkgeheugen: Aandacht eerder gevangen Door alcohol, wanneer Daar sterkere positieve Associaties mee zijn. 31

32 Niet alleen verslaving... Hofmann, Gschwendner, Friese, Wiers, & Schmitt, (2008). J Person Social Psychol -sex, snoepen, agressie - ook agressie na alcohol (Wiers et al, 2009) 32

33 Acute effecten alcohol vergelijkbaar Na alcohol vs. placebo sterkere automatische processen en sterkere correlatie (Schoenmakers Wiers & Field, 2008) Veel eerder onderzoek: verzwakking van executieve controle processen (Fillmore) Hf Hofmann et al. lassociaties iti belangrijker bl voorspeller na alcohol. hl Na een avondje stappen Eerder vette bek halen Terwijl je weet dat het slecht is Idem onveilige sex, andere gezondheidsverminderende Gedragingen Zie hoofdstuk Wiers et al Handbook Implicit Soc Cogn

34 Dus: - gedrag bepaald door samenspel automatisch in gang gezette motivationele processen en meer bewuste overwegingen - welke invloed gedrag bepaalt hangt af van: * sterkte specifieke associaties * bewuste overtuigingen g * sterkte executieve controle-processen (op dat moment!) * motivatie om bij te sturen 34

35 35

36 inhoud 1. Relatie e executieve ecut e e functies en verslaving 2. Hoe werkt dat? 3. Interventies ti 36

37 Belangrijk & Eenvoudig: Preventie Bewezen effectief: -> Verhoog prijs - > verhoog leeftijdsgrens en zorg voor naleving 37

38 Belangrijk & Eenvoudig: Preventie Nu veel preventie op verantwoordelijkheid van jongere gericht. Weinig evidentie voor effectiviteit. Afschrikking (ontkennen!) kan zelfs averechts werken. 38

39 Ook rol voor ouders * Onderzoek Van der Vorst et al (Nijmegen). Kinderen van ouders die strengere regels stellen, gaan later drinken. * Recent experiment: interventie ouder & kind heeft effect De Koning et al). * vd Zwaluw et al: kinderen met risico- i genen en ouders die geen regels stellen escaleren drankgebruik 39

40 Wij, op basis van model: nieuwe interventies WM training i T-DCS Motivational interviewing Attentional Retraining Evaluative Conditioning Approach-bias Retraining 40

41 training werkgeheugen Eerste positieve resultaten t met kinderen met ADHD (minder impulsief probleemgedrag) Klingberg et al Kan het ook helpen bij verslaving? 41

42

43

44

45

46 Ja, Werkgeheugen kan getraind Worden bij probleemdrinkers Heeft het effect op drinken? 46

47 Ja, in de probleemdrinkers Met sterke automatische Associaties i (sterk paard: Ruiter trainen nuttig). 47

48 Approach Bias Re-training (Wiers et al 2010; 2011) WM training Motivational interviewing Attentional Retraining Evaluative Conditioning Approach-bias Retraining 48

49 (eerst meten (Wiers, Rinck, e.a Genes, Brain, Behav ) 49

50 Retraining actie-tendens Liggend: duwen Vorm bepaalt actie rechtop: trekken 50

51 Trekken: naar toe 51

52 duwen: weg 52

53 Meten (50% duw, 50% trek alcohol) Resultaten Wiers, Rinck et al, G2B, 2009) rt dif alcohol zware drinkers trekken alcohol gemakkelijker naar zich toe vooral zware drinkers met risico-variant ms light heavy AA heavy AG/GG rt dif alcohol mu-opioid receptor gen, ook gerelateerd aan cue-induced craving (van den Wildenberg et al., 2007, ACER) 53

54 Hertraining (Wiers, Rinck et al 2010 Addiction) Helft naar bier toe getraind (bier: 90% trekken), helft er vanaf (bier, 90% duwen; fris andersom). Effect op automatische impulsen. Eerste effect op gedrag (en niemand heeft het door!). 54

55 AAT change ms 0-20 alc pull alc push AAT change

56 Effect op drinkgedrag (smaaktest) voor zware drinkers! Beer consumpt tion duri ing taste test Low alcohol use High alcohol use pull train push train 56

57 Effect op drinkgedrag g (smaaktest) voor zware drinkers! Beer - Coke Consump ption Low alcohol use High alcohol use pull train push train Getrainde zware drinkers -160 dik drinken meer coke Net al lichte drinkers! 57

58 1 e klinische studie 214 alcoholistische patienten in Duitse kliniek (Lindow) 4 condities: - relevant training (push alcohol away) - irrelevant training (portrait-landscape) - assessment control (50-50) 50) - no training 58

59 Generalized effect AAT Approach Bias (pos) Standardized Per individual (D-score) 0,4 0,3 0,2 0,1 0 pretest posttest -0,1 Pretest: Approach bias Alcohol After training, Avoidance Bias -0,2-0,3-0,4 Exp Training Alcohol Control Exp Training Softdrink Control Generalized effect on untrained pictures 59

60 Generalizatie naar IAT Alcohol Approach Softdrinks Avoid 0,6 0,5 effect training on IAT (D-score) Softdrinks Approach toward toward Alcohol Avoid Approach Bias (D-score) 0,4 0,3 0,2 0,1 00 0,0-0,1-0,2-0,3-0,4-0,5 Training Control pretest posttest condition 60

61 Effect op terugval 1 jaar later 61

62 62

63 Wat was onderlinggende verandering? (Gladwin et al submitted) Mathematisch modelleren; training heeft effect op * Automatische actietendens (van toenadering naar verwijdering) * vermogen om eerste actietendens te veranderen (executieve functie!) * Die laatste verandering medieerde effect op terugval > dus executieve functies trainen in context verleiding lijkt cruciaal 63

64 Nieuwe ontwikkelingen training via internet e (opgeven: e game-versies ersies voor jongeren zonder veel motivatie tot verandering (alle klinische studies naar veranderingen nog met volwassenen!) ADHD: Prof. Pier Prins cs Verslaving: wij 64

65 Conclusies: > Samenspel executieve functies en automatische processen belangrijk bij verslaving en veel andere psychopathologie > Nieuwe methoden om ze te meten & om ze te beïnvloeden 65

66 Meer weten? Meedoen? Nederlands boek uitg. Bert Bakker 66

67 Collaborators: former PhD students Katrijn Houben, Esther van den Wildenberg, Carolien Thush, Jade van de Luitgaarden, Tim Schoenmakers current PhD students: Janna Cousijn, Denise van Deursen, Tim Janssen, özlem Korucuoglu (UvA) Iman Elfaddali, Nele Gielissen (UM); Sara Pieters, Daan Creemers (RU) national collabortions UvA R Ridderinkhof, A Goudriaan, D Veltman, W van den Brink, E Salemink UM: K Houben, Anne Roefs, Fren Smulders, Anita Jansen Univ Groningen: Peter de Jong RU Nijmegen: R Engels, H van der Vorst, M Woud, M Rinck, E Becker Trimbos Institute: H. Riper, B. Boon; Arkin international collaborations USC-LA: Alan Stacy, Susan Ames, J Grenard Univ Würzburg: Wilhelm Hofmann, Fritz Strack Salus Klinik Lindow: Johannes Lindenmeyer, Carolin Hesse Univ Liverpool: Matt Field Univ Bangor: Miles Cox, Javad Fadardi Univ Western Australia: C MacLeod, W Stritzke, J Sharbanee Funding: N.W.O. VICI, ZON-MW, NIDA 67

68 68