Dienst enquêtes, leefstijl en chronische ziekten. Belgisch nationaal drugsrapport Nieuwe Ontwikkelingen en Trends

Transcriptie

1 Dienst enquêtes, leefstijl en chronische ziekten Belgisch nationaal drugsrapport 2014 Nieuwe Ontwikkelingen en Trends

2

3 Belgisch nationaal drugsrapport 2014 (data 2013) Nieuwe Ontwikkelingen en Trends

4

5 Wetenschappelijk instituut volksgezondheid (WIV-ISP) Operationele Directie Volksgezondheid en Surveillance Dienst enquêtes, leefstijl en chronische ziekten Programma Drugs Julliette Wytsmanstraat Brussel België Volksgezondheid & Surveillance Februari 2015 Brussel, België Editors Lies Gremeaux Els Plettinckx Auteurs Belgisch waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (BMCDDA) Programma Drugs Jérôme Antoine Peter Blanckaert Karin De Ridder Lies Gremeaux Els Plettinckx Externe Experten Lucia Casero EUROTOX asbl (Socio-epidemiologisch waarnemingscentrum voor alcohol en drugs in de Federatie Wallonië-Brussel) Fred Laudens VAD vzw (Vereniging voor alcohol- en andere drugsproblemen) Freya Vander Laenen Vakgroep Strafrecht en Criminologie, Institute for International Research on Criminal Policy (IRCP), Universiteit Gent

6 Contact Website: drugs.wiv-isp.be Dit document is beschikbaar op de website van het Programma Drugs (drugs.wiv-isp.be) en de algemene website van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid ( Gelieve volgende referentie te gebruiken: Plettinckx, E., Antoine, J., Blanckaert, P., De Ridder, K., Vander Laenen, F., Laudens, F., Casero, L. & Gremeaux, L. (2014). Belgisch Nationaal drugsreport 2014, Nieuwe Ontwikkelingen en Trends. WIV-ISP, Brussels. Vertaling Tradas language solutions Layout Nathalie da Costa Maya, CDCS vzw WIV-ISP, Brussel 2015 Verantwoordelijke uitgever: Dr. Johan Peeters Depotnummer: D/2015/2505/06

7 Raad van bestuur van het EMCDDA M. Claude GILLARD, Juridisch adviseur, Hoofd van het Departement strafrecht, Directeur-generaal wetgeving van de Federale Overheidsdienst Justitie M. Vladimir MARTENS, Plaatsvervangend Directeur-generaal, Administratie van de Franse Gemeenschap Wetenschappelijk Comité van het EMCDDA Prof. Dr. Brice DE RUYVER, Hoogleraar in het domein van Strafrecht, Universiteit Gent, Directeur Institute for International Research on Criminal Policy (IRCP), Universiteit Gent Ministers betrokken in het globale en geïntegreerde drugbeleid in België Voor de Federale Overheid: M. Elio DI RUPO, Premier. Mevr. Laurette ONKELINX, Vicepremier en Minister van Volksgezondheid en Sociale zaken, belast met Beleris en de Federale Culturele Instellingen. Mevr. Joelle MILQUET, Vicepremier en Minister van Binnenlandse Zaken en Gelijke Kansen. M. Didier REYNDERS, Vicepremier en Minister van Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Europese Zaken. M. Steven VANACKERE, Vicepremier en Minister van Financiën en Duurzame Ontwikkeling, belast met Ambtenarenzaken. M. Vincent VAN QUICKENBORNE, Vicepremier en Minister van Pensioenen. M. Johan VANDE LANOTTE, Vicepremier en Minister van Economie, Consumentenzaken en Noordzee. Mevr. Sabine LARUELLE, Minister van Middenstand, KMO s, Zelfstandigen en Landbouw. M. Pieter DE CREM, Minister van Landsverdediging. M. Paul MAGNETTE, Minister van Overheidsbedrijven, Wetenschapsbeleid en Ontwikkelingssamenwerking, belast met Grote Steden. Mevr. Annemie TURTELBOOM, Minister van Justitie. M. Olivier CHASTEL, Minister van Begroting en Administratieve Vereenvoudiging. Mevr. Monica DE CONINCK, Minister van Werk. M. Philippe COURARD, Staatssecretaris voor Sociale Zaken, Gezinnen en Personen met een handicap, belast met Beroepsrisico s. M. Melchior WATHELET, Staatssecretaris voor Leefmilieu, Energie, Mobiliteit en staatshervorming. M. Servais VERHERSTRAETEN, Staatssecretaris voor Staatshervorming en Regie der Gebouwen. Mevr. Maggie DE BLOCK, Staatssecretaris voor Asiel, Immigratie en Maatschappelijke integratie. M. Hendrik BOGAERT, Staatssecretaris voor Ambtenarenzaken en Modernisering van de Openbare Diensten. M. John COMBREZ, Staatssecretaris voor de Bestrijding van de sociale en fiscale fraude. Voor het Waalse Gewest: M. Paul FURLAN, Minister van Lokale Besturen, Steden, Huisvesting en Energie. Mevr. Eliane TILLIEUX, Minister van Gezondheid, Sociale Actie en Gelijke Kansen. Voor de Federatie Wallonië-Brussel: Mevr. Fadila LAANAN, Minister van Cultuur, het Adiovisuele, Gezondheid en Gelijke kansen. Voor de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaamse Gewest: M. Jo VANDEURZEN, Minister van Welzijn, Gezondheid en Gezin. Voor de Franse Gemeenschap: Mevr. Eliane Tillieux, Minister van Gezondheid, Sociale Actie en Gelijke Kansen. Voor de Duitstalige Gemeenschap: M. Harald MOLLERS, Minister van Gezin, Volksgezondheid en Sociale Aangelegenheden. Voor de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie: Mevr. Céline Fremault, Lid van het Verenigd College van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (COCOM), belast met Gezondheidsbeleid en het Openbaar Ambte M. Guy Vanhengel, Lid van het Verenigd College van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (COCOM), belast met Gezondheidsbeleid, Financiën, Budget en Buitenlandse Zaken. Voor de Franse Gemeenschapscommissie: Mevr. Céline Fremault, Lid van het College van de Franse Gemeenschapscommissie (COCOF), belast met het Openbaar Ambt, Gezondheidsbeleid en Beroepsopleiding van de Middenklassen.

8 INHOUDSTAFEL Samenvatting 9 Hoofdstuk 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse Inleiding Juridisch kader Aanpassing van de Belgische drugswet van Nationaal actieplan, strategie, evaluatie en coördinatie Nationaal actieplan en/of strategie Evaluatie van het federale drugsbeleid Coördinatieregelingen Uitdagingen en kansen 28 Hoofdstuk 2. Drugsgebruik onder de algemene bevolking en specifieke doelgroepen Inleiding Drugsgebruik onder de algemene populatie Drugsgebruik in de school en jeugdpopulatie Drugsgebruik onder Belgische middelbare scholieren Drugsgebruik onder studenten aan de Vlaamse universiteiten en hogescholen Europese studie over jongeren en drugs Drugsgebruik in gerichte groepen / settings op nationaal en lokaal niveau Drugsgebruik in recreationele settings in België Conclusie 44 Inhoudstafel 6 Hoofdstuk 3. Preventie Inleiding Universele preventie School Gezin Gemeenschap Selectieve preventie in risicogroepen en -milieus Risicogroepen Risicogezinnen Recreationele settings Geïndiceerde preventie Screening en korte interventie Vroeginterventie Zelfzorg en zelfhulp Nationale en lokale mediacampagnes Conclusie 71 Hoofdstuk 4. Hoog risico drugsgebruikers Inleiding Prevalentie en trends bij hoog risico drugsgebruikers Schatting van de prevalentie van hoog risico drugsgebruik Waargenomen trends Kenmerken van drugsgebruikers met een hoog risico Injecterende drugsgebruikers in contact met spuitenruilprogramma s in de Vlaamse Gemeenschap Drugsgebruikers die in de Franse Gemeenschap op straat werden gerekruteerd Conclusie 81

9 Hoofdstuk 5. Drugsgerelateerde behandeling: behandelingsaanvragen en -beschikbaarheid Inleiding Drugsgerelateerde behandeling in België Beleid en coördinatie Organisatie en beschikbaarheid van drugsbehandeling Gegevens over de behandelingsvraag Behandelingsmanieren Kwaliteitsgarantie van de drugsbehandelingsdiensten Trends Nieuwe ontwikkelingen Jongeren met een problematisch cannabisgebruik Het INCANT-project Begeleide heroïnebehandeling Het Tadam-project Analyse en optimalisatie van substitutietherapie Het SUBANOP-project Conclusie 99 Hoofdstuk 6. Gezondheidscorrelaten en gevolgen Inleiding Drugsgerelateerde infectieziekten HIV/AIDS en virale hepatitis Syfilis en tuberculose Gedragsgegevens Andere drugsgerelateerde gezondheidscorrelaten en gevolgen Niet-fatale overdosissen en drugsgerelateerde noodgevallen Andere relevante onderwerpen Drugsgerelateerde sterfgevallen en mortaliteit van drugsgebruikers Drugsgerelateerde sterfgevallen in de algemene bevolking Drugsgerelateerde sterfgevallen geregistreerd door het Belgische Early Warning System on Drugs Conclusie 114 Hoofdstuk 7. Antwoorden op de gezondheidscorrelaten en gevolgen Inleiding Preventie van drugsgerelateerde noodsituaties en vermindering van drugsgerelateerde sterfgevallen Preventie van drugsgerelateerde noodgevallen via crisiszorgdiensten Preventie en vermindering van niet-fatale overdosissen en drugsgerelateerde sterfgevallen Preventie en behandeling van drugsgerelateerde infectieziekten Spuitenruilprogramma s Hepatitis C-virusbehandeling onder injecterende drugsgebruikers Preventie en behandeling van drugsgerelateerde infectieziekten in de gevangenis Conclusie 128 Inhoudstafel 7 Hoofdstuk 8. Sociale correlaten en sociale re-integratie Inleiding Sociale uitsluiting en drugsgebruik Sociale uitsluiting onder drugsgebruikers Drugsgebruik in sociaal uitgesloten groepen Sociale re-integratie Huisvesting Onderwijs & opleiding Werkgelegenheid Vrijetijdsactiviteiten Conclusie 142

10 Hoofdstuk 9. Drugsgerelateerde criminaliteit, preventie van drugsgerelateerde criminaliteit en gevangenissen Inleiding Drugsgerelateerde criminaliteit Drugsdelicten Andere drugsgerelateerde delicten Preventie van drugsgerelateerde criminaliteit Interventies in het strafrechtelijk systeem Alternatieven voor gevangenis Andere interventies in het strafrechtelijk systeem Reacties op drugsgerelateerde gezondheidsproblemen in gevangenissen Drugsbehandeling Preventie en beperking van drugsgerelateerde schade Preventie, behandeling en verzorging van infectieziekten Preventie van risico op overdosis Re-integratie van drugsgebruikers na vrijlating uit de gevangenis Sociale diensten voor drugsgebruikers in de gevangenis Centrale aanmeldingspunten Conclusie 162 Inhoudstafel Hoofdstuk 10. De drugsmarkt Inleiding Aanbod aan en binnen het land Herkomst van drugs: de nationale versus de geïmporteerde productie Trafiekpatronen, nationale en internationale stromen, routes, modi operandi, en de organisatie van de binnenlandse drugsmarkten Inbeslagnames Hoeveelheden en aantal inbeslagnames van illegale drugs Hoeveelheden en aantallen van precursoren gebruikt bij de vervaardiging van illegale drugs Aantal ontmantelde drugsproductielocaties, beschrijving van de productiemethoden en precieze aard van de illegale drugs die er werden vervaardigd Prijs / zuiverheid Prijs van illegale drugs in de retail en de groothandel Zuiverheid/sterkte van illegale drugs Samenstelling van illegale drugs en drugstabletten Conclusie 189 Auteurs Bibliografie 192 Alfabetische lijst van relevante internet adressen en databanken 203 Bijlagen 205 Bijlage 1: Lijst van afkortingen 205 Bijlage 2: Lijst van tabellen 208 Bijlage 3: Lijst van Figuren 210 Bijlage 4: Lijst van volledige referenties van wetgeving in de originele taal 212

11 SAMENVATTING Drugsbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse In het kader van de verdere ontwikkeling van een globaal en geïntegreerd drugsbeleid werd de Belgische drugswetgeving van 1921 aangepast om de snelle ontwikkeling van nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) tegen te gaan. Bovendien zijn drugsgebruikers één van de doelgroepen van het nationale hivplan voor Het federale wetenschapsbeleid ondersteunde onder meer 1) de ontwikkeling van specifieke richtlijnen voor drugpreventie en -behandeling van kinderen en jongeren, en 2) de verbetering van de effectiviteit en de efficiëntie van de Drugbehandelingskamer in Gent. Daarnaast werd een ad-hocwerkgroep opgericht door de Algemene Cel Drugsbeleid, bestaande uit verschillende deskundigen in het veld, om een globale evaluatie op te maken van het Belgische cannabisbeleid. Drugsgebruik onder de algemene bevolking en specifieke doelgroepen Drugsgebruik bij specifieke doelgroepen, zoals studenten, jongeren en feestgangers, wordt beschreven in hoofdstuk 2. Aangezien verschillende studies verschillende opzetten gebruiken, zijn de resultaten ook verschillend en niet altijd vergelijkbaar. Over het algemeen blijft cannabis de meest gebruikte drug. Sinds 2006 wordt echter een dalende trend gezien in het cannabisgebruik. Het gebruik van andere psychoactieve stoffen dan cannabis werd meestal gemeld door oudere gebruikers, en was veel beperkter. Het gebruik van NPS blijft over het algemeen laag. Preventie Drugspreventie richt zich op de algemene bevolking, scholen, gezinnen, risicogroepen en feestgangers. Aangezien de federale regering geen verantwoordelijkheid voor het drugpreventiebeleid draagt, beschrijft hoofdstuk 3 de verschillende initiatieven in de Vlaamse Gemeenschap, de regio Wallonië-Brussel en de Duitstalige Gemeenschap. Alcohol en illegale drugs blijven veruit de meest voorkomende stoffen in de preventie van verslavingen. De meeste preventieinitiatieven worden geïmplementeerd voor meerdere jaren en elk jaar verlengd. Toch werd in 2013 een nieuw preventieproject opgestart, dat gericht is op de ouders van etnische minderheden. Het belangrijkste doel van dit project is om de ouderlijke vaardigheden te verbeteren met betrekking tot roken, alcohol en drugs. Samenvatting 9

12 Drugsgebruikers met een hoog risico Hoog risico druggebruik wordt door de huidige EMCDDA-definitie omschreven als terugkerend drugsgebruik dat werkelijke schade toebrengt aan de persoon of de persoon een grote kans of risico geeft op het oplopen van dergelijke schade. Op basis van de hiv-wegingsmethode werd geschat dat 3,4 op de 1000 volwassenen in 2012 ooit drugs hebben geïnjecteerd. Deze prevalentieschatting is stabiel gebleven sinds Hoofdstuk 4 richt zich op 1) de schatting van ooit-injecterend drugsgebruik in België, 2) het problematische drugsgebruik bij studenten in het hoger onderwijs en 3) meervoudig en injecterend drugsgebruik bij feestgangers. De meest zorgwekkende bevinding is de duidelijke zeer jonge beginleeftijd waarop wordt geïnjecteerd: de helft van de injecterende drugsgebruikers is begonnen vóór de leeftijd van 21 jaar, en 15% van de deelnemers was zelfs jonger dan 15 jaar. Bij de huidige injecterende drugsgebruikers in de Vlaamse en de Franse Gemeenschap waren opiaten en cocaïne nog steeds de meest populaire injectiedrugs. Het gebruik van drugscocktails en de injectie van methadon is gestegen ten opzichte van Drugsgerelateerde behandeling behandelingsaanvragen en -beschikbaarheid Samenvatting 10 In termen van diversiteit van de behandelingsvoorzieningen heeft België verschillende soorten ambulante programma s, variërend van laagdrempelige initiatieven voor gemarginaliseerde mensen tot algemene geestelijke gezondheidszorg en gespecialiseerde dagcentra. Klinische programma s zijn onderverdeeld in ziekenhuisprogramma s (psychiatrisch of algemeen), crisiscentra die meer bezig zijn met detoxificatie en langdurige residentiële zorg. Daarnaast worden verschillende behandelings manieren gewijd aan enkele specifieke groepen drugsgebruikers, zoals patiënten met een dubbele diagnose en noodsituaties. In 2013 gingen in totaal patiënten in behandeling voor illegale stoffen, met een gelijk aantal voor het gebruik van opiaten en cannabis als belangrijkste reden voor behandeling. In de afgelopen twee jaar is een sterke stijging waargenomen in het aantal patiënten dat in behandeling gaat voor cannabismisbruik, terwijl een daling te zien is bij de gebruikers van opiaten. De kenmerken van de patiënten tussen deze verschillende gebruikersgroepen zijn zeer verschillend, zowel op sociaaleconomisch vlak als met betrekking tot hun consumptiegerelateerd risicogedrag. Het aantal cliënten dat methadon of buprenorfine krijgt in België is relatief stabiel in de tijd. Er werd zelfs een lichte daling gezien van het aantal methadonbehandelingen. Tot slot komen in dit hoofdstuk ook een aantal proefprojecten aan bod die werden uitgevoerd om aanbevelingen te kunnen formuleren over de ontwikkeling van verdere gespecialiseerde behandeling.

13 Gezondheidscorrelaten en gevolgen Gezondheidscorrelaten en gevolgen van middelengebruik wordt beschreven in hoofdstuk 6. De meest relevante infectieziekten worden opgevolgd, zoals hiv, hepatitis B en C, syfilis en tuberculose. De overdracht van besmettelijke ziekten wordt meestal gekoppeld aan riskant injecteergedrag. Op basis van diagnostische serologische testen van ooit-injecterende drugsgebruikers in behandeling en van andere diagnostische instellingen, lijkt de prevalentie van deze infectieziekten het afgelopen decennium stabiel te blijven. Hoewel naalduitwisselingsprogramma s ertoe hebben bijgedragen dat minder mensen melden dat ze naalden of spuiten delen, delen veel injecterende drugsgebruikers nog altijd ander injectiemateriaal, zoals lepels, filters en water. Dat kan verklaren waarom de prevalentie van hepatitis C niet daalt. Bovendien komt de prevalentie van een psychiatrische comorbiditeit bij illegale middelengebruikers nog steeds heel vaak voor, hoewel ze de voorbije jaren stabiel bleef. Tot slot werd in 2010 een daling van drugsgerelateerde sterfgevallen waargenomen in België, vooral in het Waalse Gewest, een trend die in lijn ligt met andere Europese landen. Reacties op de gezondheidscorrelaten en gevolgen In België zijn verschillende diensten beschikbaar om acute drugsgerelateerde schade en gezondheidsproblemen te behandelen. In 2013 werden 916 patiënten opgenomen in crisisinterventiecentra, georganiseerd door gespecialiseerde drugsbehandelingscentra. De meeste patiënten die een crisis doormaken, zijn regelmatige polydrugsgebruikers. Het gebruik van opiaten is de tweede meest genoemde reden. Daarnaast werden hooggedoseerde ecstasytabletten vermeld. De MDMA-niveaus in ecstasypillen zijn de afgelopen jaren bijna verdubbeld en houden een alarmerend hoog risico in op toxiciteitssymptomen en zelfs sterfgevallen. Daarom blijven drugspreventie en schadebeperkende diensten belangrijke benaderingen voor de publieke bewustmaking over de mogelijke gevaarlijke samenstellingen van illegale drugs en NPS. Het aantal gerecupereerde spuiten via spuitenruilprogramma s bleef stabiel tot licht dalend. In verhouding tot deze bevindingen bleef de opname voor de behandeling van infectieziekten laag bij injecterende drugsgebruikers. Sociale correlaten en sociale re-integratie Samenvatting 11 Veel problematische drugsgebruikers in Europa hebben onvervulde sociale behoeften in verband met hun woonsituatie, opleidingsniveau of arbeidsstatus. Het aantal personen met een lager opleidingsniveau en het aantal werklozen is veel hoger in de populatie van behandelde drugsgebruikers in vergelijking met de algemene bevolking. Sociale re-integratie is daarom een belangrijk aspect van een volledig herstel van een drugsverslaving.

14 De meeste re-integratie-initiatieven in België hebben tot doel om de woonsituatie te verbeteren. Eén op de tien drugsgebruikers in behandeling leeft immers in een onstabiele woonsituatie. Woningbouwprojecten, zoals Housing First, zijn opgericht om tijdelijke huisvesting te regelen voor (ex-) drugsgebruikers zonder enige vereisten van soberheid, therapietrouw en andere belemmeringen voor het verkrijgen van huisvesting. Bovendien wordt de sociale re-integratie bevorderd door nieuwe perspectieven te creëren met betrekking tot de arbeidssituatie van deze doelgroep. Georganiseerde en begeleide vrijetijdsbesteding ten slotte biedt mogelijkheden tot sociale interacties en het opbouwen van een sociaal netwerk. Drugsgerelateerde criminaliteit, preventie van drugsgerelateerde criminaliteit en gevangenis Op basis van de analyse van gegevens van wetshandhaving is de overgrote meerderheid van drugsdelicten afkomstig van de vraagzijde. Bij bestuurders wordt een stijgende prevalentie vastgesteld van amfetaminegebruik in combinatie met cocaïne, cannabis of opiaten. De analyse van de interventies in het strafrechtelijk systeem geven aan dat er meer drugsgerelateerde vonnissen door de rechtbank worden uitgesproken en dat de drugsgerelateerde opschortingen lichtjes dalen. Bovendien is het totale aantal alternatieve straffen opnieuw gedaald. Hoewel de gevangenissen overbevolkt zijn, zijn er de afgelopen jaren steeds meer drugsgerelateerde detenties geregistreerd. Nochtans is de gezondheidszorg (gespecialiseerde drugbehandeling in het bijzonder) in de gevangenis beperkt. Als gevolg van de economische crisis en de daarmee gepaard gaande besparingen is de capaciteit van drugsgerelateerde behandelingsdiensten in de gevangenissen ook verminderd. Samenvatting 12 De drugsmarkt Hoewel België een klein land is, speelt het een belangrijke rol als productieland voor cannabis en synthetische drugs (vooral amfetamine en MDMA). De afgelopen twee jaar is België ook een rol beginnen spelen in de productie en distributie van NPS. Via de grote haven van Antwerpen en de nationale luchthaven wordt vanuit België cocaïne geïmporteerd en geëxporteerd. In 2013 zijn de inbeslagnames van drugs toegenomen, zowel in aantal als hoeveelheid. Het aantal ontmantelde laboratoria voor de productie van synthetische drugs bereikte een nooit gezien record. Voor het eerst werden aanzienlijke hoeveelheden methamfetamine in beslag genomen (38 kg versus 3 kg in 2012). Door de hoge beschikbaarheid en de hoge productiecapaciteit zijn de prijzen van drugs in België doorgaans laag in vergelijking met andere EUlidstaten. In vergelijking met voorgaande jaren zijn er nochtans geen significante prijsveranderingen gezien. Een ander gevolg van deze productiecapaciteit blijft de hoge zuiverheid en kwaliteit van drugs in België. Dat geldt vooral voor ecstasytabletten.

15 HOOFDSTUK 1. DRUGBELEID: WETGEVING, STRATEGIEËN EN ECONOMISCHE ANALYSE Plettinckx E., Blanckaert P. en Gremeaux L. De wet van 7 februari 2014 stelt de Belgische drugswetgeving van 1921 bij door een generieke classificatie te bepalen om psychoactieve stoffen te controleren, voorbereidende handelingen strafbaar te stellen, en de onmiddellijke vernietiging van in beslag genomen drugs en materiaal mogelijk te maken. Het nationale actieplan voor een geïntegreerd hiv-beleid bestaat uit duidelijke acties in verband met (intraveneus) drugsgebruik. Dit plan kan een trigger zijn voor de verdere ontwikkeling van een geïntegreerd beleid waarin beleidsmakers, professionals en patiënten betrokken zijn. Er zijn nieuwe praktijkrichtlijnen beschikbaar voor de detectie, preventie en behandeling van middelenmisbruik bij kinderen en jongeren, gevalideerd door het Belgisch centrum voor evidence-based medicine. Door de zesde staatshervorming, die belangrijke voorzieningen voor drugbehandeling overdraagt aan de Gemeenschappen en de Gewesten, is het verslavingsfonds een gefedereerd project geworden. Het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid blijft voorlopig verantwoordelijk voor het TDI-project om nationale en Europese vergelijkbare gegevens te waarborgen. 1. Inleiding De implementatie van de Gemeenschappelijke verklaring van 25 januari 2010 van de Interministeriële Conferentie Drugs (B.S./M.B ) werd voortgezet in Deze implementatie heeft plaatsgevonden in overeenstemming met het internationale en Europese beleid en in nauwe samenwerking met het werkveld en de betrokken burgers. De Gemeenschappelijke verklaring is gebaseerd op de Federale Drugsnota van 2001, die een globaal en geïntegreerd drugsbeleid in België op poten zette (B.S./M.B ). 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse 13 Deze Federale Nota Drugs is vooral gericht op illegale drugs. De snelle toename van de recent ontdekte nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) maakt echter de aanpassing van de Belgische drugswet van 1921 noodzakelijk (paragraaf 2.1). Behalve illegale drugs en NPS pakt het Belgische drugsbeleid ook het gebruik van alcohol aan. Na de oproep van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) om het schadelijke gebruik van alcohol te beperken, kreeg dit onderwerp

16 aandacht in Europa en België. In 2008 werd een gemeenschappelijke verklaring van de ministers van Volksgezondheid goedgekeurd over het alcoholbeleid in België. Het aanhoudende schadelijke gebruik van alcohol maakte een Nationaal Alcohol Plan (NAP) echter noodzakelijk. Een conceptversie van een meer globale aanpak, waaronder andere domeinen dan volksgezondheid, werd opgericht in 2013 (paragraaf 3.1.1). Dit NAP werd later echter verworpen. In 2013 werden de ontwikkeling van een nationaal actieplan voor een geïntegreerd hiv-beleid (paragraaf 3.1.2) en de veiligheids- en preventieplannen (paragraaf 3.1.3) afgerond. 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse 14 De Federale Nota Drugs benadrukte het belang van zowel de werkzaamheid als de efficiëntie van de behandeling met geneesmiddelen. Als gevolg hiervan geeft het onderzoeksprogramma over drugs van het Belgisch Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) jaarlijkse financiële steun voor diverse projecten die bijdragen aan de evaluatie van het globale en geïntegreerde drugsbeleid in België. Zo werden in 2013 onder meer twee evaluatiestudies afgewerkt (paragraaf 3.2.1). Het project ADAPT-YOUTH beschreef aanpassingen van praktijkrichtlijnen voor de detectie, preventie en behandeling van middelenmisbruik bij kinderen en jongeren (Hannes et al., 2011). Een tweede project resulteerde in een kwalitatieve outcome-evaluatie van de Drugbehandelingskamer in Gent (QUALECT) (Vander Laenen et al., 2013). Op verzoek van de minister van Volksgezondheid werd ook een werkgroep opgericht voor de evaluatie van het Belgische cannabisbeleid (paragraaf 3.2.2). Aangezien verschillende ministeries en diensten zijn betrokken bij de organisatie van drugbehandeling in België, zijn verschillende initiatieven die belangrijk zijn voor het Belgische drugsbeleid, beschreven in de Gemeenschappelijke verklaring van 25 januari Specifiek werden hieruit twee initiatieven genoemd om de follow-up van de Belgische drugbehandeling te bevorderen en te garanderen (paragraaf 3.3). Als eerste werd het verslavingsfonds aangesteld voor de financiering van innovatieve proefprojecten voor de ontwikkeling van een ruim aanbod van behandelingsvoorzieningen. Ten tweede werd een uniform registratiesysteem voor de Treatment Demand Indicator (TDI) in werking gesteld in samenwerking met de behandelingscentra in België. TDI schat de incidentie van drugsgebruikers in behandeling in België, zodat de behandeling aan de behoeften van de cliënten kan worden aangepast. Dit TDI-register (besproken in hoofdstuk 5) is actief in alle Europese lidstaten. De uiteindelijke coördinatie van aanpassingen aan het TDI-register vindt plaats op het Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (EMCDDA) om de vergelijkbaarheid van de behandelingsgegevens in Europa te garanderen (EMCDDA, 2014). Ten slotte wordt er nagedacht over de uitdagingen en kansen die de genoemde ontwikkelingen hebben op het drugsbeleid. Met dit doel werd de externe deskundige, Prof. dr. Freya Vander Laenen van het Institute of International

17 Research on Criminal Policy (IRCP) aan de Universiteit Gent, uitgenodigd voor het schrijven van een kritische reflectie in paragraaf Juridisch kader Net zoals in de andere EU-lidstaten worden NPS ook wel bekend als legal highs een steeds groter probleem in België. In 2013 werden in totaal 81 nieuwe NPS gemeld in België. Deze stoffen bootsen de effecten van gereguleerde stoffen na, maar zijn niet internationaal gecontroleerd (UNODC, 2013). De snelle opmars van de gedetecteerde NPS in de laatste jaren laat de huidige (organisatie van) de wetgeving achter zich. Bijgevolg was een aanpassing van de Belgische drugswetgeving noodzakelijk Aanpassing van de Belgische drugswet van 1921 De wet van 7 februari 2014 stelt de Belgische drugswetgeving van 1921 bij (B.S./M.B ) en heeft tot doel de efficiëntie en de flexibiliteit van de wet te verbeteren met betrekking tot de snelle ontwikkeling van de NPS. De Koninklijke besluiten van (B.S./M.B ) en (B.S./M.B ), afgeleid van de Belgische drugswet van 1921, geven een lijst van gereguleerde stoffen die alleen kunnen worden gebruikt, geproduceerd, ingevoerd, uitgevoerd of verkocht wanneer men daarvoor een vergunning bezit. Het nadeel van deze opzet is de beperkte mogelijkheid tot onmiddellijke actie, omdat het wijzigen van deze wetgeving door de toevoeging van stoffen aan de lijst ongeveer zes maanden duurt. Dit geeft producenten de tijd om de moleculaire structuur van de stof enigszins te wijzigen zodat ze de wetgeving voor blijven. Om te anticiperen op dit probleem bevat de wet van februari 2014 een viervoudige wijziging. Ten eerste heeft de Belgische wetgever gekozen om de mogelijkheid te voorzien om enkele van deze stoffen te controleren via hun gebruikelijke chemische structuur. Als aanvulling op de internationaal erkende lijst van gecontroleerde stoffen (verder in dit rapport aangeduid als illegale of onwettige drugs ) zou een generieke definitie vrijwel alle bestaande en toekomstige zelfs op dit moment nog onbekende NPS-derivaten dekken. Deze definitie is vergelijkbaar met de analoge drugswetten die momenteel van kracht zijn in de VS, Hongarije en het Verenigd Koninkrijk. Hiertoe werd een voorstel opgemaakt voor een nieuw Koninklijk Besluit dat een generieke classificatie omvat. Er worden verschillende categorieën van NPS gedefinieerd, met inbegrip van synthetische cannabinoïden, synthetische cathinonen, tryptaminen, fenethylaminen, piperazinen en een categorie die alle opioïde fentanylderivaten omvat. In dit voorstel wordt een base/corestructuur opgenomen voor elke categorie. 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse 15

18 Ten tweede besliste de Belgische wetgever om voorbereidende handelingen strafbaar te stellen. Er wordt hard opgetreden tegen de voorbereidende handelingen van de illegale productie en handel in drugs, d.w.z. de gebruikte materialen en technieken. In het verleden was het niet altijd mogelijk om deze handelingen te vervolgen, noch om het gebruikte materiaal in beslag te nemen. Naast de synthetische drugs is de wet ook gericht op cannabis en drugsprecursoren. Een beschrijving van de voorbereidende handelingen is ook inbegrepen. Ten derde maakt deze wet de onmiddellijke vernietiging van de in beslag genomen drugs en materialen mogelijk. Omwille van de logistieke beperkingen wanneer inbeslagnames tijdens de hele procedure moeten worden opgeslagen, heeft de Belgische wetgever geoordeeld dat stalen en beeldmateriaal voldoende bewijs leveren voor het proces. In geval van confiscatie is fysieke vernietiging verplicht. 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse Ten vierde bevat de wet een diepgaande regeling voor informatie-uitwisseling met betrekking tot de resultaten van laboratoriumonderzoek via het Belgian Early Warning System on Drugs (BEWSD). Laboratoria en deskundigen zijn verplicht om hun informatie (anonieme gegevens over de samenstelling en het gebruik van klassieke illegale drugs en NPS) door te geven aan het BEWSD, gelokaliseerd binnen het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV-ISP). Deze laatste verordening werd reeds eerder opgenomen in het Koninklijk Besluit van 29 juni 2003 (B.S./M.B ). Door een tegenstrijdige wetgeving werd hij echter zelden door de laboratoria nageleefd. Om deze dubbelzinnigheid te elimineren heeft de Belgische wetgever de verplichting toegevoegd in de wet van 7 februari 2014 (B.S./M.B ). Aangezien gerechtelijke onderzoeken gemakkelijk maanden kunnen duren, werd een uitzondering gemaakt op de geheimhouding van het gerechtelijk onderzoek om de resultaten van de laboratoriumanalyses onmiddellijk te kunnen melden aan het BEWSD. Deze uitzondering maakt de preventie van openbare gezondheidsrisico s mogelijk door interventies en een snelle melding van gevaarlijke drugsfenomenen. De uitvoering van deze vier principes wordt voorgesteld in een Koninklijk Besluit. 16

19 3. Nationaal actieplan, strategie, evaluatie en coördinatie 3.1. Nationaal actieplan en/of strategie Verwerping van het Nationaal Alcohol Plan In juni 2013 werd een ontwerpversie van het NAP geschreven om een globaal en geïntegreerd drugsbeleid verder te ontwikkelen. Dit ontwerp was gericht op het voorkomen van het schadelijke gebruik van alcohol door 1) de beschikbaarheid van alcohol te verminderen, 2) alcoholgebruik op het werk en in het verkeer te beperken, en 3) de preventie, vroegtijdige interventie, behandeling en het wetenschappelijk onderzoek te bevorderen. Een herziening van het ontwerp-nap werd uitgevoerd door drie academische internationale deskundigen (Dr. Lars Møller, WHO; Prof. Dr. Jürgen Rehm, Centre for Addiction and Mental Health; Prof. Dr. Peter Anderson, Institute of Health and Society, Newcastle University). Verschillende stakeholders en het grote publiek hadden één maand om opmerkingen te geven over de beschreven maatregelen om de steun (van de gemeenschap) voor het beleid van het ontwerp-nap te verruimen. De maatregelen met betrekking tot preventie, behandeling en monitoring van het schadelijke gebruik van alcohol in België werden gesteund door alle belanghebbenden. Er was echter geen overeenstemming over een aantal voorstellen met betrekking tot de beschikbaarheid van alcohol, zoals het verbod op happy hours of tijdelijke prijsacties. De wijzigingen verzwakten de inhoud van het NAP. Uiteindelijk werd er geen politieke consensus gevonden betreffende een verbod op de verkoop van alcohol in automaten en een herziening van de verordening met betrekking tot de minimumleeftijd om alcoholische dranken te kopen. Bijgevolg kon de Interministeriële Conferentie Drugs het NAP in december 2013 niet goedkeuren. De voorgestelde gezondheidsgerelateerde maatregelen zijn wel grotendeels opgenomen in andere actieplannen en worden nog steeds toegepast Een nationaal actieplan voor een geïntegreerd hiv-beleid In 2013 werd een protocolakkoord Hiv-plan ondertekend door de federale en gefederaliseerde ministers van volksgezondheid en sociale zaken. Naast de verspreiding van het hiv-plan en de gestelde prioriteiten willen de ministers ook een specifiek implementatieplan van de acties, dat binnen hun bevoegdheden valt, voorstellen (B.S./M.B ). 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse 17 Het doel van het hiv-plan is a) de preventie van hiv-overdracht verhogen door informatie, educatie en sensibilisering, b) de screening van hiv in een vroeg

20 stadium verhogen, c) de behandeling van het aantal personen dat met hiv leeft, verhogen, d) de levenskwaliteit verbeteren van mensen die leven met hiv en e) stigmatisering en discriminatie verminderen (B.S./M.B ). 1. Drugbeleid: wetgeving, strategieën en economische analyse 18 Met het recente nationale hiv-plan kan een geïntegreerd beleid verder worden ontwikkeld. In het hele rapport worden (intraveneuze) drugsgebruikers geïdentificeerd als een van de doelgroepen van het nationale hiv-plan. Daarnaast worden schadebeperkende strategieën voor drugsgebruikers genoemd als een van de belangrijkste strategieën om de risico s van drugsgebruik te beperken (harm reduction). Actie 22 van het plan benadrukt bijvoorbeeld de noodzaak van de verbetering van de toegang tot naalden en preventiemateriaal en de oprichting van gebruikersruimten. Actie 24 beoogt de ontwikkeling van een alomvattend juridisch kader met betrekking tot de volksgezondheid en de vermindering van het risico voor drugsgebruikers (Belgian Research Aids&HIV Consortium, 2013). De acties bespreken verschillende maatregelen ten opzichte van mensen in hechtenis, waarbij specifiek (in actie 29) het doel wordt vermeld om de stigmatisering van drugsgebruikende gevangenen te verminderen (Belgian Research Aids&HIV Consortium, 2013). Aangezien de acties van dit nationale hiv-plan worden verdeeld onder de toegewezen bevoegdheden van de verschillende Belgische ministeries, gaf elke minister de opdracht tot een uitvoeringsplan voor de implementatie van het nationale hiv-plan. Deze uitvoeringsplannen beschrijven de prioritaire acties voor elke minister, evenals de financiële gevolgen. De Interministeriële Conferentie Volksgezondheid stelde een monitoringcomité samen, bestaande uit gezondheidszorgwerkers, verenigingen die strijden tegen hiv/aids, het WIV- ISP en vertegenwoordigers van de betrokken regeringen. Er werd ook een raad samengesteld van mensen met hiv (Belgian Research Aids&HIV Consortium, 2013; Roegiers, 2014). Het monitoringcomité moet a) slechte praktijken identificeren, b) adviezen en aanbevelingen formuleren, c) alle relevante informatie centraliseren, d) wetenschappelijk onderzoek en overleg stimuleren, e) de federale overheden ondersteunen en f) een jaarlijks verslag over de implementatie van het hiv-plan bezorgen (Belgian Research Aids&HIV Consortium, 2013). Daarnaast heeft de raad als opdracht om mensen met hiv te betrekken bij de uitvoering van het hiv-plan, zodat preventie, zorg en levenskwaliteit verbeteren (Belgian Research Aids&HIV Consortium, 2013).