Blijf van jezelf! activiteitenverslag Laagdrempelige Drughulpverlening in Vlaams-Brabant Het Veerhuis-Siddartha vzw

Transcriptie

1 Blijf van jezelf! activiteitenverslag 2014 Laagdrempelige Drughulpverlening in Vlaams-Brabant

2 activiteitenverslag 2014 Laagdrempelige Drughulpverlening in Vlaams-Brabant Medisch Sociaal Opvangcentrum Mobiel Ambulant Team Spuitenruil MaPa Opvoedingsondersteuning Inhoudsopgave Inleiding - Marcel 2 1. Algemene Cijfers Profiel cliënten De deelname aan de verschillende activiteiten Doorverwijzingen Jeugdparket Het MaPa-project inleiding Druggebruik en ouderschap Inbedding in de laagdrempelige drughulpverlening van het MSOC Vlaams-Brabant Activiteiten die binnen het project kaderen Het MaPa-Project in cijfers Evaluatie Besluit Vergaderingen en samenwerkingsverbanden Overleg Gegeven vorming Gevolgde vorming Medewerkers 29 Activiteitenverslag

3 Inleiding Marcel In 2001 was de gouverneur van Vlaams-Brabant, Dhr. Lodewijk De Witte, de drijvende kracht achter de aanvraag bij het RIZIV voor de oprichting van een Medisch Sociaal Opvangcentrum Vlaams-Brabant. In een voorbereidende nota voor een vergadering hieromtrent, geschreven door huidig arrondissementscommissaris, mevr. Kaat Boon, stond bij te nemen stappen: Oprichten van een team van initiatiefnemers belast met de uitbouw van een MSOC voor heel Vlaams-Brabant volgens het model van de provincie Limburg. In een brief dd 12 oktober 2001 die vanuit onze organisatie naar gouverneur De Witte werd verstuurd stond dan weer Dankzij de know how van onze vrienden van het MSOC Limburg konden we een onderbouwde aanvraag voor de oprichting van een MSOC Vlaams-Brabant indienen bij het college van Geneesheren-directeurs van het RIZIV. Tussen die vrienden van het MSOC Limburg was er één iemand die er bovenuit stak en dat was Marcel Van Hex. Vanaf het prille begin was de steun van de charismatische directeur van het CAD Limburg essentieel voor de start en de verdere opbouw van het laagdrempelig aanbod in Vlaams-Brabant. Heel wat van onze mosterd hebben we toen, en in de 14 jaren die volgden, in Limburg gehaald en meerbepaald bij Marcel. Het past dan ook dat we, nu Marcel op pensioen gaat, hem nog eens hartelijk bedanken voor alles wat hij niet alleen in Limburg, maar ver daarbuiten betekende en realiseerde voor de drughulpverlening en vooral voor de doelgroep van die drughulpverlening. In de 32 jaar waarin hij bij het CAD de lijnen heeft uitgezet keek hij altijd naar de ruimere context. Hij zag het verband met kansarmoede en hij zag de kansen van nieuwe methodieken zoals straathoekwerk, gemandateerde artsen, vroeginterventie en online hulpverlening, om er maar enkele te noemen. Marcel heeft de eigenschap dat hij kan begeesteren en overtuigen. Dat kan hij niet alleen bij zijn medewerkers en medestanders, maar ook bij beleidsmakers. Het is gewoonweg verbluffend dat hij er in slaagde om met élk gemeentebestuur in Limburg een overeenkomst te sluiten betreffende drugpreventie en ambulante verslavingszorg ten aanzien van kansarme bevolkingsgroepen, met daarin een vastgelegde betoelaging à rato van het aantal inwoners van desbetreffende gemeente. Toen onze vereniging vorig jaar een gelijkaardig voorstel deed aan de 26 gemeentebesturen van het arrondissement Leuven, daar waar er geen vestiging van onze werking is, maar waarvan wel inwoners worden begeleid, kregen we van 12 een vriendelijke weigering en van de 14 anderen helemaal niets te horen. Marcel heeft ons veel geleerd, maar niet alles. Dankzij Marcel Van Hex is het CAD een begrip geworden, niet alleen in heel de provincie Limburg, maar ver daarbuiten. Het is een breed aangenomen veronderstelling dat iedereen vervangbaar is, maar in dit geval zal het toch héél, héél moeilijk zijn. Maar als er één iemand van een welverdiend pensioen mag genieten is hij het wel. Marcel, veel plezier en geluk in je Après-CAD bestaan! Bert Joosen, 30 januari

4 1. Algemene Cijfers Vooraf Alle problemen van financiële en structurele onzekerheid die reeds in het jaarverslag van 2013 werden aangekaart, hebben zich onverminderd verder gezet in Er is nog steeds geen duidelijkheid over de manier waarop Vlaanderen de drughulpverlening zal organiseren. De middelen van binnenlandse zaken bleven nog steeds onvoldoende om de MAT-werking op volle kracht verder te zetten. De steden en gemeenten kampen nog steeds met hun eigen financiële moeilijkheden waardoor er ook uit die hoek geen verdere financiële steun kwam in Deze onzekerheid, die alomtegenwoordig is in de sector, heeft als spijtig gevolg dat iedereen terug op zichzelf en zijn eigen dienst plooit. Wanneer de middelen schaarser worden, wordt er nu éénmaal veel minder gekeken naar het nut van het algemeen, maar wel naar de eigen belangen van de eigen organisatie. In deze moeilijke context en met een kleinere equipe door de noodgedwongen besparingen werd er door de medewerkers van onze vereniging op een enthousiaste manier toch heel wat werk verzet ten behoeve van onze zeer moeilijke doelgroep. Naast het gewone werk werd er in het afgelopen jaar ook werk gemaakt van een nieuwe website: Het ankerpunt in Vilvoorde had een extra druk jaar omdat er de mogelijkheid was om te verhuizen naar een meer aangepaste locatie in de Vlaanderenstraat. Dit bracht uiteraard ook nog heel wat onvoorzien extra werk met zich mee, maar de nieuwe huisvesting is een belangrijke verbetering t.o.v. de vorige in een appartement in een winkelstraat. We zijn de mensen van AZ Jan Portaels en van de huisartsenvereniging HARNO dankbaar dat ze de laagdrempelige drughulpverlening in hun regio deze kans wilden geven. In de volgende bladzijden worden de gegevens uit 2014 vergeleken met die van de jaren voordien. 1.1 Profiel cliënten In het totaal kwamen er in cliënten naar één van de ankerpunten van onze laagdrempelige drughulpverlening, een lichte daling (-5%) t.o.v. het jaar voordien. Tabel 1: Aantal cliënten 2009 > 2014 Cliënten Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Van 769 cliëntsituaties werd een dossier opgemaakt, de andere waren éénmalige contacten, korte begeleidingen of louter spuitenruilcontacten. Bij deze 769 cliëntsituaties uit 2014 ging het om 415 mensen die ook al eind 2013 in begeleiding waren en 354 intakes en herintakes. Het totale cliëntenbestand is dus voor 46% vernieuwd in Het gaat in die 769 cliëntsituaties over veel meer verschillende mensen, want in 40% werd met één of meerdere mensen uit de sociale context van de gasten gewerkt. In het totaal was er persoonlijk contact met 486 familieleden en partners. In het totaal kwamen er dus 1399 verschillende mensen in de verschillende centra over de vloer. Activiteitenverslag

5 In de volgende bladzijden gaat het over die 769 geregistreerde dossiers (4% minder dan in 2013). Van die 769 begeleidingen uit 2014 waren er 513 die op het einde van dat jaar nog liepen. Er werden er 84 afgerond met advies en 23 mensen werden doorverwezen naar een ander centrum. Bij 86 anderen werd er voor een deel van de problematiek naar een ander centrum doorverwezen. Er werden ook 144 begeleidingen beëindigd tegen advies. Vijf cliënten zijn in de loop van 2014 overleden. Tabel 2: Aantal begeleidingen 2009 > 2014 Begeleidingen Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Domicilie cliënten De cliënten komen uit 87 verschillende steden en gemeenten uit zes provincies en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, wat een idee geeft van het grote bereik van de werking. Er is een grote geografische spreiding van het cliënteel, maar er doen mensen uit 53 van de 65 gemeenten (82%) in Vlaams-Brabant een beroep op de werking, wat toch duidt op een grote bekendheid van het centrum en een zeer hoge penetratiegraad. Uit de provincie Vlaams-Brabant (n=611) komt ook 4/5 van het cliënteel (80%): Leuven (134), Tienen (107), Diest (74), Scherpenheuvel-Zichem (43), Aarschot (25), Vilvoorde (25), Landen (18), Herent (14), Hoegaarden (12), Grimbergen (10), Boutersem (9), Zaventem (8), Rotselaar (8), Haacht (7), Tielt-Winge (7), Halle (7), Tremelo (6), Tervuren (6), Steenokkerzeel (6), Lubbeek (6), Zoutleeuw (6), Beersel (5), Zemst (4), Kortenaken (4), Oud-Heverlee (4), Huldenberg (4), Kortenberg (3), Overijse (3), Bekkevoort (3), Geetbets (3), Bierbeek (3), Machelen (3), Sint-Pieters-Leeuw (3), Bertem (2), Begijnendijk (2), Holsbeek (2), Keerbergen (2), Betekom (2), Affligem (2), Asse (2), Kraainem (2), Roosdaal (2), Ternat (2), Dilbeek (2). Uit Wezenbeek-Oppem, Sint-Genesius-Rode, Hoeilaart, Gooik, Merchtem, Londerzeel, Linter, Meise en Kampenhout komt telkens één cliënt. Uit de provincie Limburg (n=54) komt 7% van het cliënteel: Sint-Truiden (19), Tessenderlo (16), Halen (11), Gingelom (3), Beringen (2), Lummen (1), Wellen (1) en Hasselt (1). Uit de provincie Oost-Vlaanderen (n=43) komt 6% van het cliënteel: Aalst (25), Denderleeuw (4), Lede (4), Haaltert (3), Dendermonde (2), Erpe-Mere (2), Sint-Lievens-Houtem (2) en Geraardsbergen (1). Ook uit de provincie Antwerpen (n=43) komt 6% van het cliënteel: Herselt (11), Mechelen (9), Westerlo (8), Veerle-Laakdal (6), Antwerpen (2), Balen (2), Herentals (1), Meerhout (1), Heist-op-den-Berg (1), Geel (1) en Hulshout (1). Uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest komen er 5 cliënten (Brussel (3), Etterbeek en Ganshoren) Uit Waals-Brabant ook 3 (Jodoigne (2) en Hannuit) Uit Henegouwen 1 (Ath). Negen cliënten waren dakloos en hadden bijgevolg geen domicilieadres. Tabel 3: Vergelijking woonplaats 2009 > 2014 Woonplaats Omgeving Leuven Omgeving Tienen Omgeving Diest Omgeving Vilvoorde Omgeving Aarschot

6 Rest Prov. Vlaams-Brabant Provincie Limburg Provincie Antwerpen Provincie Oost-Vlaanderen Brussel Provincie Waals-Brabant Provincie Henegouwen Dakloos Onbekend Totaal Doorverwijzers De grootste groep cliënten komt op eigen initiatief of op suggestie van een andere cliënt (434 of 56%). Wat doorverwijzingen betreft spannen justitie en politie traditiegetrouw de kroon met 153 doorverwijzingen, goed voor 20% (20% in 2013, 19% in 2012, 19% in 2011, 20% in 2010 en 16% in 2009). Het gaat dan zowel om jonge gebruikers die via de politie naar ons worden gestuurd, als om doorverwijzingen via het parket, de gevangenis of de justitiehuizen, ook al zijn die ondertussen naar Vlaanderen overgeheveld. Tabel 4: Doorverwijzers 2014 Doorverwijzers Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Eigen in., familie, and. cliënt Justitie en politie Arts Welzijnsvoorzieningen (Psychiatrisch) ziekenhuis MSOC-Drughulpverlening Andere Totaal Tabel 5: Vergelijking doorverwijzers 2009 > 2014 Doorverwijzers Eigen in., familie, and. cliënt Justitie en politie Andere Totaal Leeftijd en geslacht Wanneer we de man/vrouw-verhouding bekijken, valt het op dat er overwegend mannen bereikt worden, zowel bij de minderjarigen (81%) als bij de meerderjarigen (77%). Er is een grote spreiding wat leeftijd betreft; de jongste was amper 13 jaar en de oudste 58. Ongeveer 7% van het cliënteel is minderjarig. De gemiddelde leeftijd stijgt elk jaar en was in ,5 jaar (27,4 in 2009, 28,4 in 2010, 29,6 in 2011, 29,7 in 2012 en 30,1 in 2013). Activiteitenverslag

7 Tabel 6: Leeftijd en geslacht 2014 Geslacht Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Vrouwen Vrouwen Totaal V Mannen Mannen Totaal M Tabel 7: Vergelijking Leeftijd en geslacht 2009 > 2014 Geslacht Vrouwen Vrouwen Totaal V Mannen Mannen Totaal M Bron van inkomsten Bij de bron van inkomsten van de cliënten scoren werk en school samen 45,8%, nog altijd een bevredigend percentage wanneer men de algemene economische crisis in ogenschouw neemt. (47,6% in 2009, 45,7% in 2010, 42,2% in 2011, 49,1% in 2012 en 46,2% in 2013). Toch leeft ongeveer 6% van een leefloon en 11% heeft helemaal geen inkomen. Het is verheugend om vast te stellen dat het aantal cliënten dat werkt of studeert jaar na jaar relatief hoog blijft voor deze groep van voornamelijk zware gebruikers. Tabel 8: Bron van inkomsten 2014 Bron van inkomsten Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Loon Werkloosheidsvergoeding Scholier/student Mutualiteit Zonder inkomen Leefloon Onbekend Totaal Tabel 9: Vergelijking bron van inkomsten 2009 > 2014 Bron van inkomsten Loon Werkloosheidsvergoeding Scholier/student Mutualiteit Zonder inkomen Leefloon Onbekend Totaal

8 1.1.5 Hoofdproduct van de cliënten Er wordt hier alleen rekening gehouden met het hoofdproduct. Een groot deel van de cliënten is polytoxicomaan en combineert dus verschillende producten. Bij heroïnegebruikers wordt dit product bijna altijd als het belangrijkste aangegeven. Bij de cannabisgebruikers kan je zo goed als alle minderjarigen onderbrengen die naar de centra kwamen. In het totaal scoort cannabis nog steeds hoog, 30% (26% in 2009, 25% in 2010, 24% in 2011, 27% in 2012 en 30% in 2013). Het valt wel op dat veruit de grootste groep cannabisgebruikers naar Het Veerhuis in Leuven komt. Tabel 10: Hoofdproduct 2014 Hoofdproduct Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Heroïne Cannabis Amfetamines Cocaïne XTC Alcohol Medicatie Andere Totaal Het aantal heroïnegebruikers is het laagste van de voorbije zes jaar en het aantal cannabisgebruikers is in 2014 wat gezakt (-5%). Tabel 11: Vergelijking hoofdproduct 2009 > 2014 Hoofdproduct Heroïne Cannabis Amfetamines Cocaïne XTC Alcohol Medicatie Andere Totaal Ook het tweede en derde product wordt geregistreerd en daaruit blijkt dat er in % van het cliënteel (ook) cannabis gebruikte, 47% (ook) opiaten, 32% (ook) amfetamines en 28% (ook) cocaïne. Ongeveer 20% van het cliënteel geeft ook aan problemen te hebben met alcoholgebruik. Tabel 12: Eerste, tweede en derde product samen Product 2012 (n=758) % 2013 (n=805) % 2014 (n=769) Cannabis % % % Heroïne/Opiaten % % % Speed/Amfetamines % % % Cocaïne % % % % Activiteitenverslag

9 1.1.6 Injecterend gebruik Er waren 208 cliënten (27%) die stelden dat ze ooit injecteerden. Van 97 onder hen is geweten dat ze dat ook in 2014 nog deden. De meesten (n=88) onder hen deden aan spuitenruil. Ruim de helft van de cliënten die ooit hebben geïnjecteerd zijn daar ondertussen mee gestopt en we zijn er van overtuigd dat dit mede werd bewerkstelligd door het hulpverleningswerk en het spuitenruilproject. Tabel 12: Injecterend gebruik 2009 > 2014 Inj. gebruik Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Substitutieprogramma In 2014 hebben 283 cliënten een substitutieprogramma gevolgd. Het gaat meestal om een methadonprogramma, maar bij een kleine geselecteerde groep (n=22) wordt er met Subutex of Suboxone als vervangproduct gewerkt. Het gaat dan om mensen die nog niet lang en niet veel gebruiken. Hoewel velen aan het programma beginnen met de bedoeling relatief snel af te bouwen en te stoppen, hebben we ook heel wat cliënten die (tijdelijk) op een onderhoudsdosis staan. Wanneer men aan de afbouw begint, moet er blijvende aandacht zijn voor herval en fysische en psychische problemen verbonden aan die afbouw. Tabel 13: Substitutieprogramma 2009 > 2014 Substitutie Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal

10 1.2 De deelname aan de verschillende activiteiten Aantal cliëntcontacten algemeen Het aantal contacten bleef zo goed als stabiel en erg hoog. Gemiddeld waren er in 2014 ongeveer 25 persoonlijke cliëntcontacten per cliëntsituatie. Tabel 14: Aantal contacten 2009 > 2014 Contacten Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal In de volgende tabel worden de MSOC-revalidatieweken weergegeven. Het gaat om de cijfers uit de RIZIVregistratie. Op 50 werkweken gerekend zijn er elke week 386 persoonlijke contacten met de doelgroep. Op 44 werkweken per hulpverlener betekent dit wekelijks maar liefst 28,7 persoonlijke contacten (n=15,27 begeleidend personeel, de spuitenruilcoördinatoren en de projectverantwoordelijken van MaPa inbegrepen). In 2013 lag dit gemiddelde al zeer hoog (25,2), maar door de noodzakelijke besparingen van 2014 zorgde voor een al te zware werklast, hetgeen op termijn de kwaliteit van de hulpverlening in het gedrang zal brengen. Zeker wanneer men rekening houdt met al het extra werk dat het personeel nog te verwerken krijgt (administratie, dossiers, cliëntvergaderingen, personeelsvergaderingen, telefoons, mails enz). Nu al zien we dat er minder aanklampend kan worden gewerkt, dat de contacten noodgedwongen korter zijn, dat er minder instuiven en activiteiten kunnen worden georganiseerd enz. Tabel 15: Revalidatieweken MSOC Veerhuis MSOC t Wit Huis MSOC Tienen MSOC Vilvoorde Totaal januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december Totaal In onderstaande tabel staan de MSOC- en de niet-msoc-contacten op jaarbasis. Ook al zijn er in Vilvoorde geen MAT-medewerkers, toch zijn er ook daar heel wat niet RIZIV-contacten. Activiteitenverslag

11 Tabel 16: MSOC/MAT-contacten 2009 > 2014 Het Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aard contacten MSOC MAT MSOC MAT MSOC MAT MSOC MAT MSOC MAT Aantal Aantal Aantal Aantal Aantal Aantal Het valt op dat er nog altijd meer MAT-contacten zijn dan MSOC-contacten, respectievelijk 56% en 44%. Dankzij de MAT-werking kan het aanbod echt laagdrempelig worden gehouden. Heel wat niet RIZIV-terugbetaalbare contacten zijn essentieel om een passend aanbod aan de doelgroep te bieden. Door een noodgedwongen terugschroeven van het MAT-personeel komt de hele werking onder zware druk te staan Aantal begeleidingsgesprekken Het betreft hier de geplande en ongeplande begeleidingsgesprekken met de psychosociale medewerkers, niet de consultaties bij de arts. Er werden 3285 gemaakte afspraken niet nagekomen, maar er waren ook 1121 begeleidingsgesprekken die hebben plaatsgevonden met cliënten die zonder afspraak langskwamen. Wekelijks waren er zo n 21 ongeplande begeleidingsgesprekken. Tabel 17: Begeleidingsgesprekken 2009 > 2014 Begeleidingsgesprekken Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aantal instuifbezoeken De instuif werd in 2014 nog alleen in Diest op regelmatige basis georganiseerd, maar ook daar met heel wat minder deelnames. Tabel 18: Instuifbezoeken 2009 > 2014 Instuifbezoeken Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aantal onaangekondigde contacten In het totaal zijn er elke week, de ongeplande begeleidingsgesprekken meegerekend, 44 à 45 mensen die onaangekondigd binnenspringen in één van de centra. Meestal gaat het dan om korte interventies, maar in sommige gevallen gaat het om crisissituaties die onmiddellijke actie en heel wat tijd vergen. Het blijft belangrijk om mensen op die momenten zo goed mogelijk te kunnen opvangen, al is dit een moeilijke taak door het vele geplande werk. 10

12 Tabel 19: Onaangekondigde contacten 2009 > 2014 Onaangekondigde contacten Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aantal sociaal-relationele contacten Er wordt zo veel mogelijk getracht om contact te hebben met de familie van de cliënten. Hier gaat het dikwijls om telefonische contacten en die zijn niet in de registratie vervat. In 2014 was er bij 305 van de cliëntsituaties contact met één of meerdere familieleden (486 in het totaal), dat is in 40% van de begeleidingen (49% in 2010, 50% in 2011, 54% in 2012, 43% in 2013). Het gaat vaak om ouders en partners, maar, zoals verderop in dit verslag is te lezen, ook om kinderen van cliënten. Deze aandacht wordt ook weerspiegeld in het aantal sociaal-relationele contacten in onderstaande tabel. Daarnaast werd, wanneer het ging om een contact met de cliënt samen met zijn familie, dit als begeleidingsgesprek geregistreerd en niet als sociaal relationeel contact. Het aantal persoonlijke contacten met de omgeving ligt dus heel wat hoger. Tabel 20: Sociaalrelationele contacten 2009 > 2014 Sociaalrelat. contacten Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Activiteiten In 2014 werd in Leuven 10 keer zaalvoetbal georganiseerd, met 18 verschillende cliënten. Verder waren er twee sportdagen (25/06 en 24/09), de jaarlijkse barbecue (03/07), de Sinterklaasactiviteit (03/12) en het Kerstfeest (22/12). In het totaal namen 26 verschillende cliënten deel aan deze activiteiten. In Tienen werd er in 2014 alleen een Sinterklaasactiviteit (10 ouders en 14 kinderen) georganiseerd. Ook dit aanbod sneuvelde onder de werkdruk in combinatie met de besparingen. Eén iemand deed mee aan de sportdag in Leuven. In Vilvoorde was er bijna wekelijks (34 keer) op dinsdag de mogelijkheid om te badmintonnen en daaraan namen 7 gasten (en 3 kinderen) gemiddeld 5 keer deel (36 contacten). Er werd ook deelgenomen aan het minivoetbaltornooi dat in Leuven werd georganiseerd op 25 juni. Op 10 februari was er een Nieuwjaarsfeest voor de cliënten. Op 12 juni was er de officiële opening van het nieuwe centrum voor de cliënten. 20 oktober werd er deelgenomen aan de instuif bij de collega s van Diest. Op 6 november werd er een Halloweenhappening georganiseerd en op 3 december een Sinterklaasfeest. Aan al deze activiteiten namen er 39 cliënten en 9 kinderen deel. In 2014 werd er in Diest 10 keer zaalvoetbal georganiseerd met 8 verschillende deelnemers. Er was een Paasbrunch met 5 cliënten. Verder werd er nog een zomerbarbecue georganiseerd met 33 deelnemers, waaronder 6 kinderen. Er was een mosselsouper met 15 deelnemers en een Halloweenfeest met 10 deelnemers. Activiteitenverslag

13 In september werd er in t Wit Huis een afscheidsviering georganiseerd voor een overleden cliënt. Hierbij waren 14 cliënten aanwezig en 7 familieleden. Naar het Sinterklaasfeest op 3 december kwamen 12 ouders en 11 kinderen en naar het Kerstfeest kwamen 15 cliënten. In het totaal namen 42 cliënten aan minstens één activiteit deel. In het totaal namen dus 117 verschillende cliënten aan deze activiteiten deel, 15% van het totaal. Tabel 21: Activiteiten 2009 > 2014 Deelname activiteiten Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aantal was en douche Het gebruik van de wasmachine en de douche daalt opnieuw, maar dat is volledig te wijten aan het feit dat er sinds april, in de nieuwe locatie van het MSOC Vilvoorde, geen mogelijkheid meer is om de was te doen of een douche te nemen. Het gaat om een kleine groep mensen die relatief intensief van dit aanbod gebruik maakt. In het totaal werd van de mogelijkheid om te douchen door 21 cliënten gebruik gemaakt en de wasmachine en de droogkast werden door 40 cliënten gebruikt. Tabel 22: Was en douche 2009 > 2014 Was en douche Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aantal doktersbezoeken In Tienen kunnen cliënten twee keer en in de andere ankerpunten drie keer per week terecht bij een arts. De arts overlegt regelmatig met de andere hulpverleners van het team om een zo goed mogelijk totaalbeeld van de cliënt te krijgen en hem of haar zo goed mogelijk te helpen. Er wordt voornamelijk gewerkt rond substitutietherapie. Van de 769 verschillende mensen die in de centra in begeleiding waren, deden er 326 een beroep op de arts van het centrum, dat is 42% van het totale aantal (45% in 2010, 47% in 2011, 46% in 2012, 43% in 2013). Het aantal consultaties is in 2014 wel aanzienlijk gestegen (+ 7%). Het gaat in 283 gevallen om een substitutietherapie (286 in 2010, 290 in 2011, 293 in 2012 en 299 in 2013). Er wordt geprobeerd om een zicht te krijgen op de immuniteitsstatus van onze cliënten wat betreft hepatitis A, hepatitis B, hepatitis C en HIV in samenwerking met het project Spuitenruil. In 2014 werden 88 risicopatiënten door de MSOC-artsen gescreend. Er wordt voor de mensen met hepatitis C getracht om een netwerk op touw te zetten om dit probleem multidisciplinair aan te pakken en wanneer mogelijk wordt getracht hen door te verwijzen voor behandeling van hepatitis C. Wanneer iemand een hepatitis C behandeling volgt, kan die bij de arts terecht voor de inspuitingen. Er is dan een nauwe samenwerking met de hepatologen. Er wordt getracht een netwerk op touw te zetten om dit probleem multidisciplinair aan te pakken. 12

14 Soms wordt er uitsluitend voor medisch advies een beroep op de arts gedaan, dat was bij 70 patiënten het geval. Bij 16 vrouwen werd een zwangerschapstest gedaan en bij 41 vrouwen werd de prikpil opgevolgd. Er werden 12 zwangere vrouwen medisch opgevolgd en accuraat doorverwezen (cfr. het Mapa- project Opvoedingsondersteuning). Spuitabcessen en huidinfecties worden met de nodig zorg behandeld en opgevolgd. De artsen van het MSOC komen geregeld samen voor overleg en om de medische standpunten uit te klaren. Er wordt veel aandacht besteed aan vormingen en opleidingen binnen de verslavingszorg. Er worden richtlijnen opgesteld om evidence based te werken. Het is de taak van de hoofdarts om dit door te briefen naar de collega s en teamleden. Tabel 23: Doktersconsultaties 2009 > 2014 Doktersconsultaties Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Aantal bezoeken in het kader van spuitenruil In het totaal ging het om 966 bezoeken, het hoogste aantal sinds Het ging om 102 bezoekers, die dus gemiddeld 9 à 10 keer een beroep deden op spuitenruil. Het aantal verdeelde spuiten gaat er opnieuw fors op vooruit (+22%), maar dat is uitsluitend te verklaren door de verdubbeling in het ankerpunt Tienen, waar het aantal verdeelde spuiten verdubbelde. Vanuit de hulpverlening wordt gesignaleerd dat het aantal actieve injecterende gebruikers in de andere ankerpunten eerder klein is. We hopen dat dit wil zeggen dat de inspanningen op dat vlak vruchten afwerpen. Tabel 24: Spuitenruil 2009 > 2014 Spuitenruilcontacten Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Tabel 25: Aantal verdeeld en gerecupereerd materiaal MSOC Vlaams-Brabant 2009 > Verdeeld Gerecupereerd Het recuperatiepercentage van 79% is onvoldoende. Dit betekent dat dit in 2015 zeker een aandachtspunt is. Maar ook dit vergt extra inspanningen, die in 2014 omwille van de bekende redenen niet konden worden gedaan. Wie meer interesse heeft in het Project Spuitenruil kan het jaarverslag 2014 opvragen bij het MSOC Vlaams- Brabant. Activiteitenverslag

15 Aantal straatcontacten, huisbezoeken en instellingsbezoeken Omwille van het vele werk binnen de centra, die een hele lage drempel hebben, is er niet veel ruimte voor straatcontacten of gevangenisbezoeken. Deze verlopen dan ook veel gerichter, dus alleen wanneer ze als echt noodzakelijk worden beschouwd. De huisbezoeken en instellingsbezoeken stegen wel aanzienlijk. In het totaal was er een stijging van de outreachende contacten met 21%. Tabel 25: Outreachende contacten 2009 > 2014 Gevangenisbezoeken Veerhuis t Wit Huis Tienen Vilvoorde Totaal Huisbezoeken Instellingsbezoeken Straathoekwerkcontacten Totaal outreachende contacten

16 Vergelijking 2009 > 2014 In onderstaande tabel is de vergelijking terug te vinden tussen het aantal en de aard van de contacten in de voorbije zes jaar. Tabel 26: Vergelijking aard contacten 2009 > Begeleidingsgesprekken Onaangekondigde contacten Instuifbezoeken Sociaal-relationele contacten Activiteiten Doktersconsultaties Spuitenruil Was en douche Straathoekwerkcontacten Huisbezoeken Gevangenisbezoeken Instellingsbezoeken Totaal Doorverwijzingen jeugdparket Sinds februari 1999 worden minderjarigen die met het gerecht in aanraking komen wegens druggebruik door het parket van de Procureur des Konings te Leuven naar de drughulpverlening van de vzw Het Veerhuis-Siddartha doorverwezen. Deze vzw organiseert de laagdrempelige drughulpverlening in Vlaams-Brabant met een erkenning als Medisch Sociaal Opvangcentrum door het R.I.Z.I.V. en het inschakelen van het Mobiel Ambulant Team via het Veiligheids- en Preventiecontract van de stad Leuven. Het parket stuurt enerzijds een brief naar de ouders van de betrokken minderjarige en brengt anderzijds, ook via een brief, Het Veerhuis op de hoogte van deze doorverwijzing. Het is in de eerste plaats de bedoeling om deze mensen op de hoogte te brengen van het bestaan van drughulpverlening en een aanzet te geven om hiermee contact op te nemen. Voor is deze samenwerking zinvol omdat een belangrijke groep risicojongeren op deze manier in een vroeg stadium met de hulpverlening in contact komt. Na 50 gespreksgroepen werd in 2011 beslist om met dit aanbod te stoppen gezien de zeer geringe belangstelling van jongeren én ouders. Dit was de inspanningen (twee voltijdse hulpverleners een hele namiddag en avond en daarenboven administratie en kosten rond uitnodiging en opvolging) niet meer waard. Net zoals in 2012 en 2013 was er dus ook in 2014 nog alleen het aanbod van individuele gesprekken met jongeren en/of ouders. In 2014 ging het om 81 jongens en 10 meisjes (11%) en er was een grote geografische spreiding van de doorverwezen jongeren, ze woonden in 27 verschillende gemeenten van de 30 uit het gerechtelijk arrondissement Leuven: 14 onder hen woonden in Leuven, 9 in Tienen, 7 in Tervuren, 6 in Kortenberg, 5 in Aarschot, Landen, Boortmeerbeek en Boutersem, 3 in Huldenberg, Bertem, Hoegaarden, Bierbeek en Lubbeek, 2 in Herent, Holsbeek, Scherpenheuvel-Zichem, Rotselaar, Haacht en Begijnendijk en ten slotte 1 in Tremelo, Linter, Tielt-Winge, Oud-Heverlee, Zoutleeuw, Glabbeek, Geetbets en Diest. Activiteitenverslag

17 Van de 91 minderjarigen die naar onze dienst werden doorverwezen namen er 25 geen contact met ons op. Voor 66 jongeren ofwel 73% was dit dus een (dikwijls eerste) kennismaking met de hulpverlening. Dit percentage lag opnieuw iets lager (-2%) dan vorig jaar en veel lager dan de jaren voordien, in 2006 nam bijvoorbeeld nog 89% contact met ons op. Zelfs na een gerechtelijke interventie nemen ruim 1 op de 4 jongeren (of hun ouders) niet eens de moeite om contact op te nemen. Er waren één of meerdere individuele contacten met 23 van de door het jeugdparket doorverwezen jongeren door de medewerkers van de vzw. 2. Het MaPa-Project Opvoedingsondersteuning aan druggebruikende ouders 2.1 Inleiding Als laatste onderdeel van het jaarverslag geven we extra aandacht aan een project dat ons zeer na aan het hart ligt, het MaPa-project. We hopen in het overzicht op de volgende pagina s duidelijk te kunnen maken hoe belangrijk dit aanbod is. Door de meest recente staatshervorming, die ondertussen beslist beleid is, werden niet alleen de revalidatiecentra voor verslaafdenzorg met een RIZIV-conventie, waaronder de Medisch Sociale OpvangCentra (de MSOC s), de bevoegdheid van Vlaanderen, ook de FOD-projecten werden dat. Daardoor was 2014 het laatste jaar waarin het Mapa-project via de federale FOD Volksgezondheid werd betoelaagd. Het project kreeg van de Vlaamse overheid een verlenging van 10 maanden, waarna er een evaluatie van alle projecten zal gebeuren, vooraleer zal worden beslist waarvoor nog langer fondsen zullen worden vrijgemaakt. Het blijft dus afwachten of het project, dat op 1 september 2009 van start ging, 2015 zal overleven, al vermoeden we dat ook de Vlaamse overheid zal worden overtuigd van de buitengewone meerwaarde van het MaPa-project. Het project zorgt er immers voor dat de sociale, educatieve en gezondheidskloof, die er bij deze problematische doelgroep van gebruikende ouders en vooral bij hun kinderen is, zoveel als mogelijk wordt gedicht. 2.2 Druggebruik en ouderschap Er dient allereerst benadrukt te worden dat druggebruikers er zelf ook absoluut niet gelukkig mee zijn, dat ze druggebruikers zijn. Ze zouden niet liever willen dat het druggebruik verdwijnt, samen met alle gerelateerde problemen. Verslaving is een complex, maar behandelbaar probleem dat met vallen en opstaan wordt aangepakt. Een drugprobleem sleept men meestal jaren mee. Ouderschap kan een stimulans zijn om dat leven als gebruiker om te gooien, maar daarbij heeft men de nodige ondersteuning nodig. De traditionele drughulpverlening bereikte deze ouders en hun kinderen onvoldoende en met een weinig aangepast aanbod. Dit is enerzijds te wijten aan het feit dat deze ouders dikwijls afkerig staan ten aanzien van hulpverlening op dat vlak. Anderzijds was de drughulpverlening te sterk gericht op de gebruiker als individu, met te weinig oog voor de kinderen. Daarbij komt nog dat de brede gezondheidszorg en het algemene welzijnswerk die met situaties van druggebruik en ouderschap te maken krijgen, door de band genomen, niet vertrouwd zijn met de drugproblematiek. Het thema druggebruik en ouderschap is dan ook een zwaar en moeilijk onderwerp, niet enkel binnen het eigen hulpverleningswerk en voor hulpverleners van andere diensten maar zeker ook voor de druggebruikende ouders zelf. Dikwijls is men bang om het thema te bespreken. In het werken met gebruikende ouders ondervonden we een aantal terugkerende problemen. De allereerste vraag was op welke manier dit heikele onderwerp bespreekbaar kon worden gemaakt. Deze ouders vrezen 16

18 immers al te vaak dat ze als druggebruikende ouders worden gelijkgesteld aan slechte ouders. Gebruikende ouders zijn daarenboven dikwijls zelf bang dat ze geen goede ouders kunnen zijn. Er is de verleiding om zichzelf en het gebruik te verstoppen voor de hulpverlening, omwille van de angst dat hun kind hoe dan ook zal worden afgepakt wanneer ze open kaart zouden spelen. Langs de andere kant ontbreekt bij de ouders in kwestie soms elk probleeminzicht. Ze beseffen soms niet dat hun kinderen wel degelijk merken wanneer ze onder invloed zijn en minimaliseren de last die hun kinderen daarvan ondervinden. Druggebruik is een deel van het leven van deze ouders dat niet zomaar is weg te vegen. Er zijn ouders die de hele dag door gebruiken, maar evenzeer ouders die hun gebruik van bijvoorbeeld cocaïne kunnen beperken tot het weekend, wanneer de kinderen veilig bij oma en opa zijn. Het is bijgevolg belangrijk de functie en de plaats van het gebruik in perspectief te plaatsen tegenover het ouderschap. De ouders komen dikwijls zelf uit een problematische gezinssituatie en hebben in hun eigen kindertijd weinig constructieve voorbeelden gehad. Dikwijls waren zij zelf ook KOPP-KOAP kinderen (kinderen van ouders met een psychiatrische of afhankelijksheidsproblematiek). De stelling die het project aanvankelijk hanteerde was: Druggebruik bemoeilijkt het ouderschap, maar maakt het niet onmogelijk. Dit uitgangspunt werd door de dagelijkse praktijk gaandeweg genuanceerd omdat deze alleen opgaat voor druggebruikende ouders, die in staat zijn om hun eigen levensstijl en ouderschap in vraag te stellen. Met hen kan een vertrouwensband worden opgebouwd en kan er voldoende probleembewustzijn worden bewerkstelligd. Ouderschap is ook niet hetzelfde als opvoeden. Opvoeden kan in principe door andere volwassenen worden overgenomen. Maar ouderschap is meer, ouderschap geeft identiteit. Vanuit MaPa wordt er naar gestreefd dat ouders kansen krijgen. Dat ze worden gehoord en aangesproken vanuit hun ouder-zijn. Dit vergroot de motivatie om het goed te doen. Het is dus zeker niet altijd zo dat kinderen fulltime bij hun ouders moeten wonen en evenmin dat ze elk weekend naar huis kunnen gaan. Maar iedere ouder zou wel moeten worden erkend als vader of moeder en vanuit zijn of haar mogelijkheden kan er worden gezocht welk deel van de opvoeding ze eventueel kunnen opnemen. Zo kunnen ze als ouder ook worden gehoord, wanneer hun kind is geplaatst. Op die manier kunnen ze mee nadenken over beslissingen die moeten worden genomen. Een andere mogelijkheid is dat ze, bijvoorbeeld tijdens goed omkaderde bezoeken, kansen krijgen om toch een band met hun kinderen op te bouwen. Bij twee derde van de door het project bereikte groep van ouders verblijft minstens één van de kinderen bij hen of is er sprake van co-ouderschap. Binnen deze groep zijn er helaas ook een aantal ouders waarbij het heel moeilijk is om een vertrouwensband te krijgen, om een netwerk uit te bouwen en om hen voldoende bewust te maken van het probleem. In dat geval moeten er verdere stappen worden genomen. Soms is het voor kinderen echt niet veilig bij hun natuurlijke ouders. Er wordt dan vanuit het project aan de alarmbel getrokken, een alarmbel die meestal, maar zeker niet altijd door de bevoegde instanties wordt gehoord. Gelukkig is het dikwijls toch mogelijk om bij zeer moeilijke cliënten rond ouderschap te werken en het blijft dan ook belangrijk om deze risicogroep hierop te blijven aanspreken. Ook deze ouders moeten de kans krijgen om mee te denken over wat voor hun kinderen goed en aangewezen is, ook al staan ze niet altijd meer in voor de dagelijkse zorg. Deze houding wordt ook buiten de drughulpverlening, zo veel als mogelijk uitgedragen bij de betrokken andere diensten. Er mag niet worden vergeten dat ook ouders onder invloed het allerbeste voor hun kinderen willen. Hun druggebruik, de beperkte opvoeding die ze dikwijls zelf hebben gekregen en het gebrek aan stabiele referentiepersonen maken dat ze beperkte opvoedingscapaciteiten hebben. Dit bewustwordingsproces begeleiden, maar vooral samen de veiligheid van de kinderen inschatten, is veruit de moeilijkste opdracht bij het werken met de doelgroep. Uit wetenschappelijke onderzoek bij KOPP-kinderen blijkt dat er geen sprake is van determinisme. Dat wil zeggen dat lang niet alle kinderen van illegaal druggebruikende ouders zelf problemen ontwikkelen. Door preventief met de ouders te werken wordt de veerkracht van de kinderen aanzienlijk vergroot. Eén van de belangrijkste beschermende factoren voor de kinderen is een uitgebalanceerd netwerk rond het gezin. Adequaat ouderlijk functioneren hangt voornamelijk samen met de aanwezigheid van een sociaal netwerk rond het gezin. Er moet dus voortdurend op zoek worden gegaan naar nieuwe partners. Daarenboven zullen de bestaande partners blijvend moeten worden gemotiveerd en geïnformeerd over de specifieke opvoedingsproblemen, waarmee druggebruikers en hun kinderen kampen. Activiteitenverslag

19 2.3 Inbedding in de laagdrempelige drughulpverlening van het MSOC Vlaams-Brabant Binnen de laagdrempelige drughulpverlening in Vlaams-Brabant worden er de laatste vijf jaar telkens vele honderden gebruikers van illegale drugs begeleid. De laatste jaren heeft ongeveer een derde van deze groep één of meer kinderen. De werking zit m.a.w. in een unieke positie om projecten op te zetten en initiatieven te nemen om een aangepaste hulpverlening uit te werken aan illegaal druggebruikende ouders én hun kinderen. Tabel 20 Cliëntsituaties MSOC Vlaams-Brabant 2009 > Cliëntsituaties Cliëntsituaties met kinderen Aantal kinderen Deze cijfers illustreren dat er een groot aantal kinderen zijn waarvan hun ontwikkelingskansen mogelijk (on) rechtstreeks beïnvloed worden door de impact van het druggebruik van hun ouders op hun opvoeding. Deze cijfers zijn ook relatief, het gaat over gekende druggebruikende ouders binnen de drughulpverlening van het MSOC Vlaams-Brabant. In België zijn er geen algemene cijfers voorhanden. Er is weinig geweten over het aantal kinderen van druggebruikende ouders. Een project zoals MaPa kan maar succesvol zijn wanneer het in de hele werking van de vereniging wordt ingebed. Het is belangrijk dat het project wordt geleid en begeleid door twee ervaren projectmedewerkers, maar even noodzakelijk dat het wordt gedragen door de hele werking van de vzw, van Raad van Bestuur over directie naar elke individuele hulpverlener. Alle medewerkers van de vzw worden dan ook ingeschakeld in de activiteiten van het project en het individueel werken met de ouders. Daardoor krijgen sinds 2009 àlle ouders binnen de cliëntenpopulatie een aanbod rond opvoedingsondersteuning. Het spreekt voor zich dat er niet met iedereen even intensief kon of diende te worden gewerkt. Cijfers daarover staan verder in de tekst. Deze keuze voor implementatie, die het MSOC Vlaams-Brabant van bij het begin maakte, zorgt er voor dat in de vier ankerpunten (Leuven, Diest, Tienen en Vilvoorde) even intens aan het project werd en wordt gewerkt. In ieder ankerpunt is er bovendien een medewerker die extra aandacht voor deze problematiek heeft. Samen met de directeur en de projectcoördinatoren vormen zij de beleidsgroep van het project. Dankzij de input van de beleidsgroep werden een aantal doelstellingen geformuleerd, waarrond diende te worden gewerkt omtrent opvoedingsondersteuning aan (ex-) gebruikende ouders. Het intakeformulier, het medisch dossier en het registratieprogramma van het MSOC Vlaams-Brabant werden aangepast, zodat er nu structureel meer oog is voor alles wat met kinderen en ouderschap te maken heeft. De beleidsgroep heeft verder als functie intervisiemomenten tussen de hulpverleners van de verschillende ankerpunten te organiseren. Tijdens die intervisie wordt vanuit verschillende disciplines en verschillende centra kritisch gekeken naar de situaties met risico -ouders. De richtlijn in alle omstandigheden is: Ouders onrecht aan hun kinderen laten doen, is onrecht aan ouders doen 18

20 2.4 Activiteiten die binnen het project kaderen Individueel cliëntwerk Het belangrijkste binnen het project is uiteraard het cliëntwerk. Om dat behoorlijk te kunnen doen is het belangrijk dat er in onze centra een open klimaat heerst en dat ze kindvriendelijk zijn en blijven. Dit uit zich op heel wat verschillende manieren: De kinderen van cliënten worden beter bereikt en aangesproken door het kindvriendelijk milieu in de centra. Het is ook een signaal naar de doelgroep dat ze voor de hulpverleners ouder mogen zijn en dat ook hun kinderen welkom zijn. Kinderen van illegale druggebruikers komen nu regelmatig met hun ouders mee en daarom werd er in de vier ankerpunten een speelhoek geïnstalleerd met speelgoed, aangepast aan verschillende leeftijden. Er wordt voor gezorgd dat de speelhoeken aangenaam en uitnodigend blijven. Kinderen kunnen zich zo bezig houden in de wachtzaal en eventueel ook tijdens het begeleidingsgesprek. De sfeer van dreiging en controle vermindert erdoor. Naast deze materiële omkadering wordt er ook voortdurend gewerkt aan een meer kindvriendelijke houding. Er wordt extra aandacht gegeven aan de kinderen en het ouder zijn binnen een intakegesprek. Elk ankerpunt kijkt erop toe om steeds een geactualiseerd beeld te hebben van de cliënten met kinderen en van de namen en leeftijden van deze kinderen. Op deze manier kan het gezin op een persoonlijkere manier aan bod komen binnen de begeleiding: Hoe gaat het op school? Kan hij al stappen?... Er wordt in de mate van het mogelijke gezorgd dat er niet alleen een begeleider is voor de ouder(s), maar dat er ook een begeleider kan worden vrijgesteld voor het kind of de kinderen, wanneer deze mee naar het centrum komen. Soms is het immers niet aangewezen dat de kinderen bij het begeleidingsgesprek aanwezig zijn. Dit kindvriendelijk zijn wordt ook breder gezien dan het aanbod in de centra zelf. Concreet gaat het dan bijvoorbeeld om het bij apothekers promoten van het gebruik van potjes met een kinderbeveiliging, wanneer methadon wordt meegegeven. Elk jaar is er in de centra een speciale actie naar aanleiding van de Week van de Opvoeding. De focus van het dagelijkse werk ligt bij het ondersteunen van de vele individuele en zeer diverse situaties bij de cliëntengroep, gaande van voorbehoedsmiddelen (bijv. aanbod gratis prikpil, ter beschikking stellen van condooms) over het uitvoeren van zwangerschapstests, het opvolgen van zwangere cliënten, de peri- en postnatale zorg helpen organiseren tot de ondersteuning van het ouderschap in de verschillende levensfases van de kinderen. Daarbij worden zoveel mogelijk relevante mensen, diensten en instanties betrokken. Dankzij goede contacten en actieve netwerken kan er veel meer worden bereikt dan vroeger werd aangenomen Intensieve zwangerschapsbegeleiding De voorbije vier jaren werden er 40 zwangere vrouwen binnen de cliëntengroep van het MSOC zeer intensief begeleid. Al deze aanstaande moeders stelden dat ze hun leven gingen omgooien, dat ze niet meer zouden gebruiken en al zeker niet tijdens de zwangerschap. Helaas lukte dit niet bij alle dames zonder slag of stoot. Wanneer iemand van de cliënten zwanger blijkt, gaan we van start met een vastgelegd stappenplan. In de praktijk wil dit zeggen dat de hulpverleners van het MSOC heel intensief contact houden met de aanstaande moeder. Het is van groot belang om de situatie van zo nabij mogelijk te volgen. Het spreekt voor zich dat dit een extra investering vergt. De zwangere vrouwen worden begeleid bij afspraken (gynaecoloog, ziekenhuis, e.d.), er worden geregeld huisbezoeken gedaan, er wordt meegegaan bij de aanschaf van zaken zoals een kinderbedje, enz. Het is bij die contacten vooral de bedoeling om zoveel mogelijk te kunnen investeren in de band met de moeder en om op die momenten ook op een meer informele manier over het toekomstige ouderschap te kunnen praten. Er wordt voor gezorgd dat de aanstaande moeders op heel wat diverse manieren een beroep op ons kunnen doen. Dat gaat van een urinetest of een bloedafname om hun zwangerschap te bepalen, over het begeleiden van het moeilijke beslissingsproces voor het al dan niet houden van hun baby, tot het voorbereiden op emotioneel en praktisch vlak van de zwangerschap en de geboorte. Activiteitenverslag