Inhoud. 4 Parlementair stelsel Inleiding Informatierechten Andere rechten van de Kamer Parlementair stelsel 51

Transcriptie

1 Inhoud 1 Inleiding Inleiding Kiesrecht Politieke partijen Verkiezingen Uitslag van de verkiezingen Kiesstelsels Samenvatting 17 2 De Tweede Kamer Inleiding Toelating tot de Kamer Twee taken Eerste en Tweede Kamer Werkwijze van de Kamer Kamervoorzitter Openbaarheid Invloed van de burger Samenvatting 28 3 De regering Inleiding Verkiezingen en kabinetsformatie Verloop van de kabinetsformatie Ministers en staatssecretarissen De Koning Invloed van de burger Samenvatting 40 4 Parlementair stelsel Inleiding Informatierechten Andere rechten van de Kamer Parlementair stelsel Feitelijke verhouding tussen Kamer en regering Een voorbeeld Het einde van een kabinet Invloed van de burger Samenvatting 55 5 Wetgeving Inleiding Leer van de machtenscheiding Gang van een wetsvoorstel Wijziging Grondwet Algemeen verbindende voorschriften Twee betekenissen van het begrip wet Hiërarchie van regelgeving Attributie en delegatie Invloed van de burger Samenvatting 72 6 Een pas op de plaats Inleiding Omschrijving van het staatsrecht Rechtsbronnen van het staatsrecht De staat Staatsvormen Regeringsvorm: parlementair stelsel Samenvatting 81 7 Bestuur Inleiding Inhoud van de bestuurstaak Groei van de bestuurstaak Legaliteit en specialiteit Bestuursorgaan Belanghebbende 89

2 8 7.7 De bevoegdheid van een bestuursorgaan Invloed van de burger Samenvatting 94 8 Bestuurshandelingen Inleiding Feitelijke handelingen en rechtshandelingen Verschillende rechtshandelingen Het besluit Besluiten met een algemene strekking Beschikkingen Positie van de burger Samenvatting De beschikking Inleiding Karakter van een beschikking Onderscheid naar inhoud van de beschikking Andere indelingen van beschikkingen Het opstellen van een beschikking Wettelijke regels voor beschikkingen Dwangsom en beroep bij niet tijdig beslissen Invloed van de burger Samenvatting De Algemene wet bestuursrecht Inleiding Totstandkoming Verhouding tussen Awb en bijzondere wetten Opbouw en gelaagde structuur Aanbouwwet Wet openbaarheid van bestuur Positie van de burger Samenvatting Normering van besluiten Inleiding Procedurevoorschriften Algemene beginselen van behoorlijk bestuur Intrekken en veranderen van beschikkingen Invloed van de burger Samenvatting Overheid en privaatrecht Inleiding Bestuursorgaan en rechtspersoon Gebruik van het privaatrecht door de overheid Eigendommen van de overheid Privaatrecht als bestuursinstrument Overheid en schadevergoeding Positie van de burger Samenvatting Handhaving van het bestuursrecht Inleiding Toezicht Bestuursdwang Dwangsom Bestuurlijke boete Intrekken of wijzigen van een beschikking Strafrechtelijke handhaving Privaatrechtelijke handhaving Gedogen Positie van de burger Samenvatting Rechtsbescherming 1: voorprocedures Inleiding Geschiedenis van de rechtsbescherming Belanghebbende en besluit Bezwaar Administratief beroep Positie van de burger Samenvatting Rechtsbescherming 2: beroep en klachtbehandeling Inleiding Beroep bij de rechtbank Beroepsprocedure Hoger beroep Voorlopige voorziening Bijzondere rechtsgangen Klachtbehandeling Schema rechtsbescherming Positie van de burger Samenvatting Grondrechten Inleiding 193

3 16.2 Geschiedenis van de grondrechten Gelijkheid en discriminatieverbod Nederlanders en vreemdelingen Gelijke benoembaarheid Nederlanders Kiesrecht Petitierecht Vrijheid van godsdienst en levensovertuiging Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van vereniging, vergadering en betoging Bescherming persoonlijke levenssfeer Onteigening Bescherming tegen het optreden van politie en justitie Vrijheid van onderwijs Sociale grondrechten Beperking van grondrechten Horizontale werking Botsende grondrechten Grondrechten in internationale verdragen Positie van de burger Samenvatting Gemeente en provincie Inleiding Decentralisatie Autonomie en medebewind Gemeenteraad Taken gemeenteraad Commissies College van Burgemeester en Wethouders Burgemeester De provincie Financiën van provincie en gemeente Toezicht op gemeente en provincie Positie van de burger Samenvatting Internationaal recht Inleiding Bronnen van internationaal recht Karakter van het internationaal recht Doorwerking van het internationaal recht in het nationaal recht Totstandkoming van een verdrag Internationale organisaties Europese Unie Ontstaan van de EU De Europese instellingen De euro Europese wetgeving Europese wetgeving Positie van de burger Samenvatting 240 Register 243 9

4 Hoofdstuk 1 Inleiding Na dit hoofdstuk kun je: uitleggen wat verkiezingen te maken hebben met democratie; uitleggen wat het actief en het passief kiesrecht inhoudt; de procedure bij de verkiezingen beschrijven; de rol van politieke partijen bij de verkiezingen beschrijven; uitleggen hoe de verkiezingsuitslag wordt vertaald in Kamerzetels; de betekenis aangeven van de kiesdeler; de voor- en nadelen van de twee kiesstelsels noemen. Casus Zita de Groot krijgt een oproepkaart voor de verkiezingen van de Tweede Kamer op woensdag 3 mei. Het stembureau in haar wijk is die dag gevestigd in het buurthuis. 1.1 Inleiding Als je met de directie van een school praat, hoor je vaak klagen over de regels uit Den Haag. Stap je een bedrijf binnen, dan hoor je ook al gauw dat al die regels uit Den Haag het bedrijfsleven in de weg zitten. Op een verjaardag is er altijd wel iemand met een verhaal over een bouwvergunning die hij niet gekregen heeft, of over de brandweerinspectie die onmogelijke eisen stelt. Hoe werkt het eigenlijk in Den Haag en bij de gemeente? Wie maakt al die lastige regels? En wat kunnen wij er als burgers aan doen dat die regels beter aansluiten bij de praktijk? Daarover gaat dit boek. We zitten dan in het staatsrecht. Het staatsrecht beschrijft de organisatie van de overheid en de bevoegdheden van de verschillende overheidsinstanties. Het staatsrecht laat zien hoe onze democratie werkt. Verderop in dit boek, vanaf hoofdstuk 7, gaat het ook over het bestuursrecht. Het bestuursrecht geeft regels voor de manier waarop de overheid haar bevoegdheden uitoefent. Maar nu eerst het staatsrecht. We volgen in dit boek de stem die wij als kiezers eenmaal per vier jaar uitbrengen. Hoe gaat dat, waar blijft die stem, en welke invloed heeft de burger op het beleid in Den Haag? Als we de stem van de burger gaan volgen, moeten we beginnen bij de verkiezingen. Want tijdens de verkiezingen brengt hij zijn stem uit. Daarom zetten we in dit eerste hoofdstuk de schijnwerper op de verkiezingen. Wie mogen er kiezen? Op wie kunnen de kiezers hun stem uitbrengen en waar komen de mensen die gekozen worden terecht? 1.2 Kiesrecht Nederland is een democratie. Dit betekent dat de burgers invloed hebben op de manier waarop het land

5 12 wordt bestuurd. We kunnen ons niet allemaal met het bestuur van het land bezighouden. Daarom kiezen we als burgers eens in de vier jaar een volksvertegenwoordiging die namens ons het bestuur van het land controleert en wetten maakt. Een land is pas echt een democratie als iedereen mee mag doen aan de verkiezingen: man en vrouw, rijk en arm, kritisch gestemd of juist volgzaam. Dat is in ons land het geval. Art. 4 van de Grondwet bepaalt dat iedere Nederlander vanaf achttien jaar kiesrecht heeft. Dit wil zeggen het recht om je stem uit te brengen bij de verkiezingen en ook het recht om zelf als kandidaat mee te doen aan de verkiezingen en gekozen te worden. Kiesrecht: recht om te kiezen, recht om gekozen te worden. Actief en passief kiesrecht Het recht om je stem uit te brengen, om een kandidaat te kiezen, is het actief kiesrecht. Het recht om je kandidaat te stellen en eventueel gekozen te worden is het passief kiesrecht. De Grondwet maakt geen onderscheid tussen deze twee rechten: wie het actief kiesrecht heeft, is ook in het bezit van het passief kiesrecht. Kiesrecht van gevangenen Hiervoor zeiden we dat iedere Nederlander kiesrecht heeft. Dat is niet helemaal juist. De strafrechter kan een veroordeelde in sommige gevallen als bijkomende straf het kiesrecht ontnemen (zie art. 54 lid 2 Grondwet). Dit gebeurt overigens maar zelden. De meeste gevangenen behouden gewoon hun kiesrecht, al zal het uitoefenen van het passief kiesrecht op praktische bezwaren stuiten! Want hoe kan een gevangene deelnemen aan vergaderingen in de Tweede Kamer? Niet-ingezetenen Nederlanders die niet in ons land wonen (niet-ingezetenen), kunnen gewoon meedoen aan de landelijke verkiezingen (voor de Tweede Kamer). Wel moeten zij zich van tevoren bij de Nederlandse ambassade in hun eigen land laten registreren als kiezer. Democratische verkiezingen Op de televisie hoor je wel eens van verkiezingen in landen elders in de wereld, waarbij maar op één man kan worden gestemd, of waarbij de kiezers zwaar onder druk worden gezet om op de regeringspartij te stemmen. Dat zijn geen democratische verkiezingen. Wanneer zijn verkiezingen dan wel democratisch? Kernwoorden zijn: vrij; geheim; algemeen; tijdelijk. Vrij De verkiezingen zijn vrij, dit wil zeggen dat iedere kiezer zelf mag weten op wie hij zijn stem uitbrengt. De overheid zet de kiezer op geen enkele manier onder druk om op een bepaalde kandidaat te stemmen. Geheim De verkiezingen zijn geheim. Het stembureau is zo ingericht dat niemand kan zien op wie de kiezer zijn stem uitbrengt. Op die manier wordt druk van buitenaf zo veel mogelijk voorkomen.! Geen tijd om te stemmen? Heb je op de verkiezingsdag geen tijd om te stemmen? In dat geval kun je een andere kiezer machtigen om voor jou te stemmen. Dit heet stemmen bij volmacht. Stemmen bij volmacht gaat als volgt. Je vult samen met de andere kiezer de achterkant van de oproepkaart in en je ondertekent dit formulier beiden. Daarmee heb je de volmacht gegeven aan degene die namens jou gaat stemmen. Je geeft de andere kiezer de ingevulde oproepkaart mee samen met een kopie van je identiteitsbewijs. Op de dag van de verkiezingen gaat de andere kiezer met de volmacht en met de kopie van je identiteitsbewijs naar het stembureau. Daar brengt hij twee stemmen uit: een voor zichzelf en een voor jou. Een andere kiezer kan alleen een stem bij volmacht uitbrengen op het moment dat hij zelf gaat stemmen. Bovendien mag een kiezer maximaal twee stemmen bij volmacht uitbrengen.

6 Algemeen In een democratie mag iedereen stemmen, man of vrouw, rijk of arm, op de hand van de regering of juist tegen de regering. De verkiezingen zijn algemeen. Tijdelijk Ten slotte geldt dat de verkiezingsuitslag maar tijdelijk geldt. Na een bepaalde periode (in ons land na vier jaar) worden er opnieuw verkiezingen gehouden. Vinden de kiezers dat de gekozenen het niet goed hebben gedaan, dan stemmen ze de volgende keer op iemand anders.! Geschiedenis Dat de leden van bijvoorbeeld de Tweede Kamer door de burgers gekozen worden en dat iedere burger vanaf een bepaalde leeftijd mee mag doen aan de verkiezingen, vinden we nu heel normaal. Maar algemene verkiezingen zijn er niet altijd geweest. In 1848 werd voor het eerst de regel in de Grondwet opgenomen dat de burgers de Tweede Kamer kiezen. Dit betekende niet dat alle burgers aan de verkiezingen mee mochten doen. Alleen burgers die voldeden aan eisen van welstand en geschiktheid kregen kiesrecht. Een kiezer was geschikt als hij kon lezen en schrijven en als hij voldoende verdiende om zichzelf en zijn gezin te onderhouden. Daarnaast gold de (in die tijd gebruikelijke) regel dat vrouwen waren uitgesloten van het kiesrecht. In 1917 was het afgelopen met eisen van welstand en geschiktheid. Een verandering in de Grondwet zorgde voor algemeen kiesrecht voor mannen en nam alvast alle hindernissen weg voor een wijziging van de Kieswet die eraan zat te komen, waardoor het kiesrecht ook in handen van vrouwen kwam. Dat gebeurde in 1919, toen was er pas echt sprake van algemeen kiesrecht voor alle burgers vanaf 23 jaar. In 1963 werd de minimumleeftijd 21 jaar en sinds de Grondwetswijziging van 1983 mag iedere Nederlander vanaf zijn 18e jaar stemmen. Ons land heeft nooit een kiesplicht gekend (zoals bijvoorbeeld in België). Wel gold bij ons tot 1970 een opkomstplicht. Democratische verkiezingen: vrij, geheim, algemeen en tijdelijk. 1.3 Politieke partijen Hoe komen we aan kandidaten op wie de kiezer bij de verkiezingen kan stemmen? Daar zorgen de politieke partijen voor. Politieke partijen leveren de kandidaten voor de verkiezingen. Een politieke partij is een vereniging van leden die ongeveer dezelfde ideeën hebben over het bestuur van ons land. Die ideeën gaan vooral over de rol van de overheid in onze samenleving. Er zijn politieke partijen die vinden dat de rol van de overheid kleiner moet worden. Zij menen dat het beter is om zo veel mogelijk zaken in handen te geven van burgers en bedrijven omdat er dan zuinig en efficiënt gewerkt wordt. Andere partijen pleiten voor een brede overheidstaak. Zij vinden dat de overheid moet zorgen voor publieke diensten, zoals het openbaar vervoer, de ziekenzorg, gas, water en licht, omdat het bij dit soort taken vooral gaat om de kwaliteit van het leven in ons land. Bovendien vinden deze partijen dat de overheid een extra taak heeft als het gaat om de bescherming van de zwaksten: ouderen, zieken en bijvoorbeeld jonge kinderen. Vanuit die opvatting heeft de overheid een breed takenpakket. Weer andere partijen zitten met hun opvattingen tussen een smalle en een brede overheidstaak in. Vanouds kent ons land liberale partijen die voor een smalle overheid zijn, socialistische partijen die voorstander zijn van een wat bredere overheidstaak, en een christendemocratische partij die wat dit betreft een middenpositie inneemt. De leden van politieke partijen praten niet zomaar over hun ideeën over het landsbestuur, zij willen zelf het land besturen om zo hun ideeën uit te kunnen voeren. Daarom doen ze mee aan de verkiezingen. Politieke partij heeft visie op het landsbestuur. 13

7 14 Populisten Sinds de eeuwwisseling is er een nieuwe vierde stroming aan het ontstaan die wel als populistisch wordt aangeduid. Kenmerk van deze stroming is dat ze niet goed te plaatsen is in de oude verdeling van sociaal en liberaal. De populistische stroming wordt gekenmerkt door een presentatie als buitenstaander in de politiek die mede daardoor veel beter de wensen van het volk zou begrijpen. Deze wensen worden doorgaans vertolkt in eenvoudige goed te begrijpen wensen en standpunten. Verkiezingsprogramma Om mee te doen aan de verkiezingen stellen de politieke partijen een verkiezingsprogramma op met hun plannen voor de komende jaren. Uitkeringen omhoog of bevriezen? Meer aandacht voor het milieu, of veel nadruk op het onderwijs? Geen wachtlijsten meer in de zorg, of minder regels en minder belasting voor het bedrijfsleven? Politiek wordt wel omschreven als het verdelen van schaarse middelen. Je kunt nu eenmaal niet alles hebben: én minder belasting én hogere uitkeringen én beter onderwijs en topzorg in de verpleeghuizen. Er moeten keuzes worden gemaakt, want alle plannen moeten door de burgers via de belastingen worden betaald. Precies in die keuzes wordt het gezicht van een politieke partij duidelijk. De ene partij geeft het geld liever uit aan onderwijs, een andere partij kiest voor belastingverlaging en een derde partij vindt dat de uitkeringen in ieder geval omhoog moeten. Juist omdat de financiële middelen altijd beperkt zijn, moeten politieke partijen duidelijk maken wat ze wel en wat ze niet gaan doen. Een politieke partij die alles belangrijk vindt en niet laat zien hoe al deze zaken gefinancierd moeten worden, is niet zo geloofwaardig. Kandidaten Is het verkiezingsprogramma eenmaal af, dan stellen de politieke partijen een lijst op met kandidaten waarop de kiezers kunnen stemmen. Kandidaten zijn leden van een politieke partij die voor hun partij Kamerlid willen worden. Lijsttrekker De kandidaat die als nummer 1 op de lijst staat, is de lijsttrekker. Hij is het gezicht van de partij. Vaak zie je ook letterlijk zijn gezicht op de verkiezingsaffiches en hoor en zie je hem op radio en televisie. Campagne Een paar weken voor de verkiezingen begint de verkiezingscampagne. De kandidaten van de politieke partijen gaan de straat op, delen folders uit, houden toespraken en gaan met elkaar in gesprek tijdens verkiezingsdebatten op de televisie. Dit allemaal om zo veel mogelijk kiezers warm te maken voor hun partij. Politieke partij doet mee aan verkiezingen om haar ideeën te verwezenlijken. 1.4 Verkiezingen Dan breekt de dag van de verkiezingen aan. Een paar weken daarvoor heeft iedere burger die kiesrecht heeft een oproepkaart thuis ontvangen. Op deze oproepkaart staat het adres van het stembureau waar de kiezer zijn stem kan uitbrengen. Vaak worden scholen, wijkgebouwen en verzorgingshuizen als stembureau gebruikt. De kiezer levert zijn oproepkaart in op het stembureau en brengt zijn stem uit. Op het stembiljet staat een aantal lijsten met namen. Zo is er een lijst met kandidaten van het CDA, van de VVD, van de SP, enzovoort. Je kunt als kiezer niet op een partij stemmen, je stemt altijd op een kandidaat van een partij. Voorkeurstemmen Veel mensen hebben geen voorkeur voor een bepaalde kandidaat, ze stemmen eigenlijk vooral op de partij. In dat geval brengen ze vaak hun stem uit op de lijsttrekker, op de eerste kandidaat van de partij. Er zijn ook kiezers die een favoriete kandidaat hebben, bijvoorbeeld nummer 16 van de lijst, omdat die kandidaat uit hun woonplaats komt, of bijvoorbeeld de eerste vrouw, de eerste jongere of de eerste allochtoon op de lijst, om er zo voor te zorgen dat er ook vrouwen, jongeren en allochtonen worden gekozen. Voorkeurstemmen tellen gewoon mee voor de partij. Ze gaan niet verloren, ook niet als een Kamerlid niet voldoende voorkeurstemmen heeft om in de Kamer te komen. Kiezer stemt op een kandidaat, niet op een partij.

8 1.5 Uitslag van de verkiezingen De stembureaus zijn open van half acht s ochtends tot negen uur s avonds. Als de stembureaus eenmaal gesloten zijn, worden de stemmen geteld. Alle stemmen die in het hele land op de verschillende kandidaten van een politieke partij zijn uitgebracht, worden bij elkaar opgeteld. Zo wordt duidelijk hoeveel kiezers hun stem hebben uitgebracht op partij A, op partij B, enzovoort. Binnen een paar uur zijn de meeste stemmen geteld. Dan is duidelijk welke partij de grootste is geworden en welke partijen (vergeleken bij de vorige verkiezingen) hebben gewonnen of verloren. Wat heeft een partij aan veel of weinig stemmen? Met andere woorden: wat gebeurt er met de uitslag van de verkiezingen? De stemmen die op een partij zijn uitgebracht, worden omgezet in Kamerzetels. Met Kamerzetels worden plaatsen in de Tweede Kamer bedoeld. Heeft een partij veel stemmen gekregen bij de verkiezingen, dan krijgt ze ook veel zetels in de Tweede Kamer. Een partij die maar weinig stemmen heeft gehaald, krijgt weinig Kamerzetels. Het Centraal Stembureau in Den Haag stelt de verkiezingsuitslag vast en berekent het aantal Kamerzetels voor iedere partij. Kiesdeler Het omrekenen van het aantal stemmen in Kamerzetels gebeurt met behulp van de kiesdeler. De kiesdeler is het aantal stemmen dat nodig is voor één Kamerzetel. Meestal ligt het getal van de kiesdeler rond de Dit betekent dat een partij stemmen nodig heeft voor één Kamerzetel. Een partij die stemmen haalt, krijgt zes zetels. Een partij met stemmen mag vijftien partijleden naar de Tweede Kamer sturen. Berekening kiesdeler De kiesdeler is het totaal aantal geldig uitgebrachte stemmen gedeeld door het aantal Kamerzetels. Er zijn 150 Kamerzetels. Het totaal aantal geldig uitgebrachte stemmen moet dus worden gedeeld door 150. Bedraagt het totaal aantal geldig uitgebrachte stemmen bijvoorbeeld , dan is de kiesdeler Verkiezingsuitslag wordt met behulp van kiesdeler vertaald in Kamerzetels. Restzetels Bij de verdeling van de 150 Kamerzetels over de verschillende partijen blijven er altijd zetels over, want geen enkele partij behaalt precies het aantal stemmen van de kiesdeler of van een veelvoud daarvan. De zetels die overblijven, worden restzetels genoemd. De restzetels worden verdeeld volgens het systeem van de grootste gemiddelden. Hoe dit systeem werkt, maken we duidelijk aan de hand van een voorbeeld: partij A heeft bij de verkiezingen stemmen gehaald, partij B De kiesdeler is en er zijn veertien zetels te verdelen. Partij A krijgt tien zetels, partij B krijgt er drie. Voor het verdelen van de restzetel wordt het aantal behaalde stemmen van iedere partij gedeeld door het aantal behaalde zetels plus één. Bij partij A worden de stemmen gedeeld door (10 + 1) 11 = Bij partij B worden de stemmen gedeeld door (3 + 1) 4 = Partij A krijgt de restzetel, want deze partij heeft na de berekening het grootste gemiddelde. Kritiek, vooral van de kleinere partijen, op deze verdeling van de restzetels is dat dit systeem van de grootste gemiddelden er vooral voor zorgt dat grote partijen restzetels krijgen toegewezen. Dat is de reden dat politieke partijen die zich verwant aan elkaar voelen, nog wel eens een lijstencombinatie met elkaar aangaan. Ze doen dan ieder zelfstandig mee aan de verkiezingen, maar voor het verdelen van de restzetels worden hun stemmen bij elkaar opgeteld en worden ze als één partij beschouwd. Op die manier maken ze meer kans op een restzetel omdat ze samen groter zijn. Volgorde van de kandidaten Als eenmaal is vastgesteld hoeveel kandidaten van een politieke partij een Kamerzetel krijgen, komt de vraag op welke kandidaten van de partij naar de Kamer gaan. Partij A heeft bijvoorbeeld recht op 25 Kamerzetels en had 50 kandidaten op de verkiezingslijst staan. Wie gaan er nu naar de Kamer? In principe gaat dat op volgorde van de lijst. De eerste 25 kandidaten van partij A gaan naar de Kamer. Maar het kan zijn dat de kiezers deze volgorde doorkruisen. Kiezers kunnen namelijk een voorkeurstem uitbrengen, zoals we hiervoor zagen. Dan stemmen ze bijvoorbeeld op kandidaat 34 of op kandidaat 50 van de lijst. Als een kandidaat een kwart van de kiesdeler aan voorkeurstemmen haalt, krijgt hij een Kamerzetel (als zijn partij de kiesdeler haalt). We gaan even verder met het voorbeeld van partij A, die 25 Kamerzetels heeft gehaald. Kandidaat 7 heeft geen enkele voorkeurstem 15

9 16 gehaald. Kandidaat 31 wel, namelijk Kandidaat 40 kreeg voorkeurstemmen. De kiesdeler is Kandidaat 40 is erin geslaagd om meer dan een kwart van de kiesdeler aan voorkeurstemmen op zijn naam te krijgen, hij komt in de Kamer. Voor kandidaat 25 betekent dit dat hij niet in de Kamer komt, hij moet plaatsmaken voor kandidaat 40. De eerste 24 kandidaten van de lijst (ook kandidaat 8, op wie geen enkele voorkeurstem is uitgebracht) komen in de Kamer omdat ze hoog op de lijst staan, en kandidaat 40 komt als 25e kandidaat binnen vanwege zijn voorkeurstemmen. Kandidaat 31 heeft pech. Hij komt niet in de Kamer. Hij stond niet hoog genoeg om automatisch in de Kamer te komen en hij haalde ook niet genoeg voorkeurstemmen. Voorkeurkandidaat moet kwart van de kiesdeler halen. 1.6 Kiesstelsels Globaal genomen zijn er twee kiesstelsels, twee systemen om de verkiezingsuitslag vast te stellen: een meerderheidsstelsel en een stelsel van evenredige vertegenwoordiging. Meerderheidsstelsel Motto van een meerderheidsstelsel is: the winner takes all. Want bij een meerderheidsstelsel komen alleen de kandidaten van de winnende partij in de Kamer. Een voorbeeld: in district 1 krijgt partij A 60% van de stemmen, partij B krijgt 40% van de stemmen. In district 2 krijgt partij A 55% van de stemmen, partij B 45%. In district 3 krijgt partij A 20% van de stemmen partij B 80%. In district 4 ten slotte behaalt partij A 56% van de stemmen en partij B 44%. Partij A mag kandidaten afvaardigen naar de Kamer vanuit de districten 1, 2 en 4. Partij B mag alleen vanuit district 3 kandidaten naar de Kamer afvaardigen. Stelsel van evenredige vertegenwoordiging In een stelsel van evenredige vertegenwoordiging worden alle stemmen die een partij overal in het land haalt, bij elkaar opgeteld. Een partij die landelijk 10% van de stemmen haalt, krijgt ook 10% van de Kamerzetels. Landelijke telling van de stemmen: Partij A 50% van de stemmen Partij B 30% van de stemmen Partij C 20% van de stemmen Verdeling zetels volgens evenredige vertegenwoordiging: 50% van de Kamerzetels voor partij A 30% van de Kamerzetels voor partij B 20% van de Kamerzetels voor partij C Uitslag in de drie districten: District 1 - Partij A 50% van de stemmen - Partij B 30% van de stemmen - Partij C 20% van de stemmen District 2 - Partij A 45% van de stemmen - Partij B 25% van de stemmen - Partij C 30% van de stemmen District 3 - Partij A 55% van de stemmen - Partij B 35% van de stemmen - Partij C 10% van de stemmen Verdeling zetels volgens meerderheidsstelsel: Partij A 100% van de zetels Partij B geen zetels Partij C geen zetels Dit (wat theoretische) rekenvoorbeeld maakt duidelijk hoe een partij die gerekend over het gehele land 50% van de stemmen heeft behaald, via het meerderheidsstelsel 100% van de zetels kan krijgen, terwijl partijen met 30% en 20% van het aantal stemmen geen zetels behalen. Voor- en nadelen Bij een meerderheidsstelsel heeft een Kamerkandidaat een duidelijke band met zijn achterban, met zijn district. Daar is hij immers gekozen. Maar bij dit stelsel gaan alle stemmen van de verliezer in het district verloren. Dat zorgt voor een verkiezingsuitslag die niet altijd recht doet aan de politieke verhoudingen in het land. Zo kan een partij met 52% van de kiezers soms wel 80% van de Kamerzetels halen en een partij die verspreid over het land een aanhang heeft van 30%, moet misschien genoegen nemen met geen enkele zetel. Bij een stelsel van evenredige vertegenwoordiging hebben ook kleine partijen kans op Kamerzetels. Als

10 een kleine politieke partij overal 10% van de stemmen haalt, krijgt ze 10% van de zetels. In dit stelsel is de Kamer een betere afspiegeling van de politieke verhoudingen in het land. Als nadeel van dit stelsel wordt vaak genoemd dat de band tussen kiezer en gekozene minder sterk is. In sommige landen geldt een kiesdrempel. Zo komt in Duitsland een politieke partij pas in de volksvertegenwoordiging als de partij bij de verkiezingen minstens 5% van de stemmen haalt. Een kiesdrempel is vooral bedoeld om versplintering tegen te gaan. Men wil voorkomen dat er veel kleine partijen met een of twee zetels in de Kamer komen, waardoor het werk in de Kamer misschien iets aan slagvaardigheid verliest. In ons land kennen we geen kiesdrempel. Een partij die de kiesdeler haalt (dat wil zeggen ongeveer 0,55% van het totaal aantal stemmen), heeft recht op een zetel in de Kamer. Voorstellen om een kiesdrempel in te voeren hebben het hier nooit gehaald omdat men het van belang vindt dat ook kleine politieke groeperingen hun geluid in de volksvertegenwoordiging kunnen laten horen. Meerderheidsstelsel: alle zetels in een district zijn voor één partij, evenredige vertegenwoordiging: alle zetels worden evenredig tussen de partijen verdeeld. 1.7 Samenvatting Bij een democratie horen verkiezingen, want wezenlijk voor een democratie is dat de burgers invloed hebben op de manier waarop het land geregeerd wordt. Daarom heeft in principe iedere Nederlander vanaf achttien jaar kiesrecht. Dit wil zeggen het recht om zijn stem uit te brengen en het recht om als kandidaat gekozen te worden. In een democratie zijn verkiezingen vrij en geheim. Bovendien zijn de verkiezingen algemeen. Dit wil zeggen dat iedereen mee mag doen aan de verkiezingen. De verkiezingen worden ook regelmatig herhaald zodat de kiezers op andere kandidaten kunnen stemmen als ze vinden dat het land niet goed bestuurd wordt. De politieke partijen zorgen voor de kandidaten waar de kiezers op kunnen stemmen. Politieke partijen zijn verenigingen van mensen die ongeveer dezelfde opvattingen hebben over wat er in het land moet gebeuren en welke rol de overheid daarbij moet spelen. Omdat politieke partijen hun ideeën uit willen voeren, doen ze mee aan de verkiezingen. Ze stellen een verkiezingsprogramma op en maken een kandidatenlijst. Een paar weken voor de verkiezingen worden alle kiezers opgeroepen om hun stem uit te brengen op de verkiezingsdag. Als de stembureaus aan het einde van de verkiezingsdag zijn gesloten, worden de stemmen geteld. Dan wordt duidelijk hoeveel stemmen iedere partij heeft gehaald. Via de kiesdeler wordt het aantal stemmen dat op een partij is uitgebracht, omgezet in een aantal Kamerzetels. Een partij die veel stemmen haalt, krijgt veel zetels in de Kamer. Globaal gesproken zijn er twee kiesstelsels, dit wil zeggen twee manieren om de uitslag van de verkiezingen om te zetten in Kamerzetels. Bij het meerderheidsstelsel krijgt de winnende partij in een district alle zetels, de stemmen van de verliezende partijen gaan verloren. In het stelsel van evenredige vertegenwoordiging worden de stemmen die op een bepaalde partij zijn uitgebracht, landelijk bij elkaar opgeteld. Een partij die een tiende van de stemmen heeft verzameld, krijgt ook een tiende van de Kamerzetels. In ons land wordt het kiesstelsel van de evenredige vertegenwoordiging toegepast. 17

11 18 Verklarende woordenlijst Grondwet: De wet waarin de hoofdregels van ons staatsrecht zijn vastgelegd. Kiesstelsel: Systeem om de verkiezingsuitslag om te zetten in zetels in de Kamer. Evenredige vertegenwoordiging: Kiesstelsel waarbij het percentage stemmen dat een partij landelijk behaalt, bepalend is voor het aantal zetels in de volksvertegenwoordiging. Meerderheidsstelsel: Kiesstelsel waarbij alle zetels naar de winnende partij in een district gaan. Kiesdeler: Aantal stemmen dat een partij moet halen voor één zetel in de volksvertegenwoordiging. Voorkeurstem: Stem van de kiezer die hij bewust uitbrengt op een kandidaat van een partij die niet als nummer 1 op de lijst staat. Restzetels: Zetels in de volksvertegenwoordiging die overblijven na de eerste verdeling van zetels over de verschillende politieke partijen. Politieke partij: Vereniging van mensen die dezelfde opvattingen hebben over het bestuur van het land en de rol die de overheid daarbij moet spelen.

12 Vragen en opdrachten a Noem de namen van minstens vijf politieke partijen in Nederland. b Welke partij in ons land is een liberale partij? c Welke twee partijen zijn socialistisch getint? d Welke partij is christendemocratisch? 1.2 Ga naar de website van het Christen Democratisch Appel (CDA) of naar die van de PvdA, en zoek op wat de partij voor plannen heeft speciaal voor jongeren (onderwijs, jeugdwerkloosheid, enzovoort). Vertaal de verkiezingsuitslag voor iedere partij in Kamerzetels. 1.3 Totaal aantal geldig uitgebrachte stemmen: Kamerzetels: 150 Partij A: stemmen Partij B: stemmen Partij C: stemmen 1.4 De uitslag van de verkiezingen is als volgt: Totaal aantal geldig uitgebrachte stemmen: Kamerzetels: 150 Partij A haalt 24 zetels. Op kandidaat 7 van partij A zijn voorkeurstemmen uitgebracht. Kandidaat 8 heeft geen voorkeurstemmen behaald, kandidaat 28 heeft voorkeurstemmen gekregen en kandidaat 33 kreeg 800 voorkeurstemmen. a Leg uit welke kandidaten voor partij A in de Kamer komen. b Leg uit wat er zou gebeuren als kandidaat 19 bedankt voor het Kamerlidmaatschap vanwege persoonlijke omstandigheden.