Bottom-up Quick Scan Administratieve Lasten Landbouwers

Transcriptie

1 Boudewijnlaan 30, 4de verdieping, 1000 BRUSSEL Tel: , Fax Brussel, 13 juni 2007 Bottom-up Quick Scan Administratieve Lasten Landbouwers Finaal rapport Uitgevoerd door IDEA Consult

2 INHOUD 1 Inleiding 4 2 Aanpak van het project 6 3 Samenvatting resultaten quick scan De opinie van de Vlaamse landbouwers over de problematiek van de administratieve lasten Samenvattend overzicht informatieverplichtingen Resultaten quick scan meting van de administratieve lasten Gedetecteerde knelpunten en suggesties 18 4 Quick scan meting van de administratieve lasten Inleiding De opinie van de Vlaamse landbouwers over de problematiek van de administratieve lasten Het beroep op externe ondersteuning Globale quick scan inschatting van de administratieve lasten Quick scan inschatting van de administratieve lasten per informatieverplichting 40 5 Bedrijfstoeslagregeling en verzamelaanvraag Toeslagregeling Verzamelaanvraag 50 6 Subsidies in kader van beheerovereenkomsten Subsidies plantaardige eiwitbronnen Subsidies groenbedekker Subsidies onkruidbestrijding Subsidies bescherming genetische diversiteit rundvee, schapen en geiten Beheerovereenkomsten VLM 65 7 Subsidies en reglementering biologische landbouw Reglementering biologische productiemethode Hectaresteun biologische productiemethode Subsidies voor omschakelingsplannen en bedrijfsbegeleiding Aanvraag uitzondering zaaizaad biologische productiemethode 75 8 Vestigings- en investeringssteun (VLIF) Aanvragen VLIF-steun Bijhouden bedrijfseconomische boekhouding 84 9 Overige subsidies Subsidie voor het bebossen van landbouwgronden Premie voor energiegewassen Steunregeling lijnzaad en spelt Slachtpremie kalveren 95 2

3 9.5 Aanvraag zoogkoeienpremie Zorg en activering zorgvragers Mest Aanvraag van een mestbanknummer Jaarlijkse aangifte aan de mestbank Melden van substitutie Burenregeling Bijhouden van register(s) en bijhorende documenten Inscharingscontract opmaken Aanvraag overdracht nutriëntenhalte Opmaak nutriëntenbalansstelsel Aanvraag voor uitstel superheffing Melk- en zoogkoeienquotum Overdrachten melkquotum Register rechtstreekse verkoop melk Overdrachten zoogkoeienquotum Voedselveiligheid Inleiding Dierengezondheid Dierlijke productie Plantaardige productie Autocontrole en sectorgidsen Statistiekverplichtingen: de nationale landbouwtelling (NIS) Milieuvergunning en MER Milieuvergunning Opmaak van een project-mer Water Jaarlijkse aangifte heffing op grondwaterwinning en heffing op waterverontreiniging Ingebruikname of stopzetting grondwaterwinning Bijlage 1: Niet opgenomen informatieverplichtingen Bijlage 2: gecontacteerde personen Gecontacteerde personen binnen de administraties Gecontacteerde personen binnen de landbouworganisaties Bijlage 3: Enquête Bijlage 4: Analyse AL per type en grootte bedrijf 183 3

4 1 Inleiding In verschillende beleidsbrieven en beleidsnota s van ministers van de Vlaamse Regering werd het initiatief aangekondigd om de landbouwregelgeving verder te vereenvoudigen en de administratieve lasten voor de landbouwers terug te dringen. In dat kader gaf de dienst Wetsmatiging aan IDEA Consult de opdracht voor het uitvoeren van een quick scan van de administratieve lasten die het resultaat zijn van de regelgeving opgelegd aan de landbouwers in Vlaanderen. De finale doelstelling van de opdracht was om een aantal voorstellen voor administratieve vereenvoudiging van de regelgeving voor de landbouwer naar voor te brengen. Om tot die doelstelling te komen hebben we: - de informatieverplichtingen opgelegd aan de landbouwers geïnventariseerd en geanalyseerd, - de landbouworganisaties alsook individuele landbouwers bevraagd over de knelpunten op het gebied van de administratieve lasten, - een enquête opgezet om het belang van de problematiek in kaart te brengen en de nodige informatie te verzamelen voor een feitelijke administratieve lastenmeting. Dit finaal rapport bevat de resultaten van deze quick scan van de administratieve lasten van de Vlaamse landbouwers. In het volgende hoofdstuk bespreken we de aanpak die werd gevolgd voor de uitvoering van deze quick scan. Vervolgens geven we in hoofdstuk 3 een samenvattend overzicht van de resultaten, zowel van de administratieve lastenmeting als van de geïdentificeerde knelpunten en suggesties. Hoofdstuk 4 bevat meer detail over de enquêteresultaten met betrekking tot het belang van de problematiek van de administratieve lasten in het algemeen en de generieke knelpunten. In dit hoofdstuk zijn ook de gedetailleerde resultaten opgenomen van de quick scan administratieve lastenmeting. De hoofdstukken 5 tot 15 bevatten de meer gedetailleerde beschrijving van de informatieverplichtingen, de parameterinformatie die werd verzameld, alsook de specifieke knelpunten en suggesties. Hoofdstukken 16 tot 19 bevatten een aantal bijlagen. Een belangrijke opmerking bij aanvang van dit rapport betreft het feit dat er momenteel belangrijke wijzigingen worden voorbereid of geïmplementeerd die hun impact zullen hebben op de administratieve lasten van de landbouwers. We vermelden er enkele, bij wijze van voorbeeld en zonder volledigheid te beogen: - In 2007 zal de éénmalige perceelsregistratie (EPR) worden geïmplementeerd. Tot vorig jaar moesten landbouwers van ieder bewerkt perceel jaarlijks twee maal aangifte doen: één keer om allerhande premies te krijgen en één keer voor de mestbank. Door de uitwisseling van gegevens tussen de betrokken administraties zal voortaan één aangifte volstaan. Er komt ook een unieke identificatie van de landbouwbedrijven waarbij drie nieuwe gemeenschappelijke nummers zullen worden toegekend ter vervanging van vijf huidige nummers. We mogen verwachten dat EPR, nadat de kinderziekten bij een eerste implementatie zijn overwonnen, tot een feitelijke administratieve vereenvoudiging zal leiden. - Er is een nieuw mestdecreet waarvan de uitvoeringsbesluiten in voorbereiding zijn. Omdat informatieverplichtingen typisch deel uitmaken van de uitvoeringsbesluiten is het nog niet helemaal duidelijk wat de implicaties zullen zijn van het nieuwe decreet op de administratieve lasten van de landbouwers. - In 2007 is ook een nieuwe programmaperiode van start gegaan voor het programma duurzame plattelandsontwikkeling. In het kader daarvan zullen sommige subsidiemaatregelen verdwijnen, andere zullen worden aangepast en nieuwe maatregelen geïntroduceerd. Ook dit zal een invloed hebben op de administratieve lasten van de landbouwers die gebruik willen maken van deze maatregelen. - Er is ook recent een e-loket Landbouw en Visserij van start gegaan van waaruit land- of tuinbouwers van thuis uit allerhande bedrijfsgerelateerde zaken kunnen terugvinden en afhandelen. Zo kan men zijn meest recente bedrijfsgegevens consulteren alsook allerhande aanvragen elektronisch beheren en indienen via het internet. - Ook Europees staat administratieve vereenvoudiging hoog op de politieke agenda. In het recent aangekondigde actieplan voor administratieve vereenvoudiging behoort landbouw en landbouwsubsidies tot één van de prioritaire domeinen waarop actie zal worden ondernomen. 4

5 Omdat veel informatieverplichtingen in de landbouwsector hun oorsprong vinden in Europese wetgeving, is dit een belangrijk contextgegeven. Er zijn dus de afgelopen jaren al een aantal initiatieven genomen en andere zijn in voorbereiding, waarvan we mogen hopen dat ze tot een daling van de administratieve lasten voor de landbouwers zullen leiden. In die context willen we met dit rapport, waarin nog een hele lijst met knelpunten maar ook suggesties voor vereenvoudiging staan, een constructieve boodschap brengen om de bestaande dynamiek voor administratieve vereenvoudiging te versterken. Tenslotte, dit project is het eerste meetproject administratieve lasten in Vlaanderen waarbij bottom up gewerkt is, met name vanuit de informatieverplichtingen waarmee de individuele landbouwer te maken heeft. Er is dus niet vertrokken vanuit een specifieke wet of wetgevingsdomein zoals gebruikelijk bij een administratieve lastenmeting. Die aanpak is slechts mogelijk mits de medewerking van alle betrokken actoren. Daarom willen we de verschillende gecontacteerde administraties bedanken, de drie landbouworganisaties (Boerenbond, Algemeen Boerensyndicaat en Vlaams Agrarisch Centrum) alsook de gecontacteerde landbouwers voor hun actieve en constructieve medewerking aan dit project. Omwille van de zeer uitgebreide en complexe regelgeving en dit in verschillende wetgevingsdomeinen zouden we dit project nooit tot een goed einde hebben gebracht zonder hun medewerking. Onze bijzondere dank gaat ook uit naar de heer Jozef Sannen, hoofd dienstbetoon van de Boerenbond, en zijn medewerkers voor de praktische ondersteuning bij de organisatie van de enquête. 5

6 2 Aanpak van het project De aanpak van dit project viel uiteen in twee grote fasen: eerst een kwalitatieve quick scan, vervolgens uitgebreid tot een kwantitatieve quick scan. Elk van deze twee fasen kan verder worden opgesplitst in een aantal stappen zoals Figuur 1 duidelijk maakt. Figuur 1: Aanpak van het project 6

7 Voor de uitvoering van de kwalitatieve quick scan, die werd uitgevoerd in de periode van half oktober tot half december 2006, zijn we vertrokken van de ruime inventaris zoals die werd samengesteld met de medewerking van de cel Juridische Dienstverlening van het Departement Landbouw en Visserij en van de landbouworganisaties (Boerenbond, Algemeen Boerensyndicaat en Vlaams Agrarisch Centrum). Vervolgens hebben we voor de informatieverplichtingen opgenomen in deze ruime inventaris de achterliggende wetgeving en/of de beschikbare informatie op websites opgezocht. De verzamelde informatie werd gescreend op basis van onder andere de volgende vragen: - Hebben de verplichtingen betrekking op de individuele landbouwers? - Wat zijn precies de informatieverplichtingen opgelegd aan de individuele landbouwers? - Wat is de aard van de informatieverplichtingen (registers bijhouden, formulieren invullen, éénmalige overeenkomst afsluiten, )? - Wat is de periodiciteit van de informatieverplichting (éénmalig, periodiek weerkerend (dagelijks, maandelijks, jaarlijks, ), afhankelijk van een gebeurtenis)? - Zijn er formulieren en/of handleidingen beschikbaar? - Is er een afstemming/overlap met andere informatieverplichtingen (bijvoorbeeld de verzamelaanvraag)? De resultaten van deze screening op basis van desk research, in het bijzonder met betrekking tot de praktische invulling van de informatieverplichtingen, hebben we afgetoetst met de bevoegde administraties. Zij werden ook bevraagd over informatie die we nog ontbraken, in het bijzonder het aantal landbouwers waarop de informatieverplichtingen van toepassing zijn. In totaal hebben we bijna 50 personen binnen de verschillende administraties gecontacteerd en bevraagd. De lijst is opgenomen in hoofdstuk 16. Ook de landbouworganisaties hebben we opnieuw bevraagd met betrekking tot de volledigheid van de inventaris, de complexiteit van de informatieverplichtingen voor de landbouwers en eventuele knelpunten en suggesties voor verbetering. Tenslotte hebben we ook 7 individuele landbouwers gecontacteerd. Qua omvang en aard van hun landbouwactiviteit was er een redelijke verscheidenheid (een heel groot bedrijf, de overige middelgrote bedrijven, exclusief akkerbouw, gemengd akkerbouw en vleesvee, melkvee of varkens). Ook zij werden bevraagd (sommige face-to-face, andere telefonisch) over de praktische implicaties van de informatieverplichtingen waarmee zij ervaring hadden, de knelpunten en eventuele oplossingen. Gegeven het beperkte aantal was het niet de bedoeling een werkelijk representatief beeld te krijgen, maar vooral om meer feeling te krijgen met de beleving in de praktijk van een aantal informatieverplichtingen. De resultaten van deze kwalitatieve quick scan werden opgenomen in een interim-rapport dat we presenteerden op een stuurgroepvergadering in december Daar werd beslist om de inventarisatie en analyse te vervolledigen en te verfijnen alsook om een feitelijke kwantitatieve quick scan raming te maken van de administratieve lasten. Die werd uitgevoerd in de periode van half januari tot half maart Daartoe hebben we in eerste instantie opnieuw contact opgenomen met de verantwoordelijke administraties om de inhoud van het interim-rapport te valideren en de ontbrekende informatie te vervolledigen. De al geïdentificeerde knelpunten en suggesties werden voor validatie en aanvulling ook nog eens voorgelegd aan de drie landbouworganisaties: Boerenbond, Algemeen Boerensyndicaat en Vlaams Agrarisch Centrum. Bij de Boerenbond gebeurde dit tijdens een workshop op 26 januari 2007, met de provinciale verantwoordelijken van het dienstbetoon. Vervolgens hebben we ook nog een ruimere bevraging georganiseerd van de landbouwers aan de hand van een enquête. De enquête bestond uit volgende onderdelen (zie bijlage 3 in hoofdstuk 18 voor de volledige vragenlijst van de enquête): 7

8 - een inleidende vraag over de problematiek van de administratieve lasten van de landbouwers; - enkele vragen die toelaten een globale inschatting te maken van de administratieve lasten van de landbouwers op basis van de totale tijd die ze er zelf aan besteden alsook omwille van hun uitgaven voor externe ondersteuning; - een hele reeks vragen waarbij voor specifieke informatieverplichtingen gevraagd werd naar de benodigde tijd voor het vervullen ervan, per eenheid of per tijdsperiode, alsook de mate waarin men voor die informatieverplichting beroep doet op externe ondersteuning; - een vraag over het relatieve belang van een aantal generieke knelpunten, geïdentificeerd in de eerste fase van het project; - tenslotte een aantal vragen naar de persoonlijke gegevens van de invuller en zijn landbouwactiviteiten. De enquête werd onder elektronische vorm toegestuurd aan een bestand van adressen waarover de Boerenbond beschikt. Omdat het profiel van landbouwers met een adres waarschijnlijk niet helemaal representatief is, werd de enquête ook nog eens toegestuurd met de reguliere post aan een steekproef van 1000 landbouwers uit het Boerenbond ledenbestand van landbouwers in hoofdberoep. Bij de steekproeftrekking werd een representatieve regionale spreiding volgens provincie nagestreefd 1. De respons bedroeg 416 antwoorden wat overeenstemt met een responsgraad van ruim 17 %. Dit is een bevredigend antwoordpercentage gegeven de beperkte doorlooptijd van de enquête (slechts 2 weken) en, bijgevolg, de beperkte opvolgingsmogelijkheden 2. Tenslotte werden de tijdsparameters verzameld via de enquête gecombineerd met de eerder verzamelde parameterinformatie om een feitelijke meting uit te voeren van de globale administratieve lasten van de landbouwers alsook van de administratieve lasten verbonden aan een lijst van specifieke informatieverplichtingen. Op te merken valt dat het gaat om een quick scan raming van de administratieve lasten. Omdat we voor een groot aantal informatieverplichtingen tijdsparameters moesten verzamelen, is geopteerd voor een enquête. Daarbij zijn we ons bewust van de mogelijke nadelen van deze aanpak, in bijzonder het feit dat we in vergelijking met bijvoorbeeld een persoonlijk of telefonisch interview, minder controle hebben over wat de respondent allemaal beschouwt als administratieve lasten. De informatieverplichting kan in een schriftelijke enquête immers slechts op een bondige wijze omschreven worden daar waar ze tijdens een interview verder kan worden uitgelegd. Mogelijks is er ook sprake van een non response bias 3. 1 Omwille van privacy redenen konden geen andere populatiekenmerken in rekening worden gebracht bij de steekproeftrekking. 2 Er verscheen tweemaal een oproep tot deelname in het weekblad Boer en Tuinder en er werd een herinneringsmail gestuurd. 3 Men spreekt van een non response bias indien de antwoorden van diegenen die niet hebben geantwoord, significant zouden verschillen van de antwoorden van diegenen die wel hebben geantwoord. 8

9 3 Samenvatting resultaten quick scan 3.1 De opinie van de Vlaamse landbouwers over de problematiek van de administratieve lasten Zoals blijkt uit de resultaten in Tabel 1 zijn ruim 80 % van de respondenten het eens tot helemaal eens met de stelling dat de administratieve verplichtingen tot de belangrijkste problemen behoren waarmee ze in hun beroep te maken hebben. Bijna alle respondenten zijn het eens tot helemaal eens met de stelling dat deze administratieve verplichtingen de afgelopen jaren nog zijn toegenomen. Tenslotte is ruim 80 % van de respondenten het oneens tot helemaal oneens met de stelling dat de overheid de afgelopen jaren belangrijke inspanningen heeft geleverd om de administratieve verplichtingen voor de landbouwers te verminderen. Samengevat komen deze resultaten erop neer dat in de ogen van de landbouwers hun administratieve verplichtingen een belangrijk probleem zijn, dat dit probleem nog is verergerd de laatste jaren en dat de overheid er te weinig aan doet. Tabel 1: Administratieve verplichtingen als probleem voor de landbouwer globaal beeld 1. De administratieve verplichtingen waaraan ik als landbouwer moet voldoen, behoren tot de belangrijkste problemen waarmee ik in mijn beroep te maken heb. 2. De afgelopen jaren zijn de administratieve verplichtingen waaraan ik als landbouwer moet voldoen, toegenomen. helemaal oneens oneens geen mening eens helemaal eens gemiddeld a 1,5% 11,4% 5,7% 47,0% 34,4% 1, ,2% 1,0% 0,7% 27,4% 69,6% 1, De overheid heeft de afgelopen jaren belangrijke inspanningen geleverd om de administratieve 35,2% 47,0% 9,6% 7,6% 0,5% -1, verplichtingen voor de landbouwers te verminderen. a gemiddelde score met helemaal oneens = -2, oneens = -1; geen mening = 0, eens = 1 en helemaal eens = 2 n De resultaten in Tabel 2 tonen aan dat van de opgegeven knelpunten, waarvan sommige de problematiek van de administratieve lasten stricto sensu overstijgen, de steeds veranderende wetgeving waardoor de landbouwers zich steeds opnieuw moeten informeren, het meest werd aangekruist én ook de laagste score heeft. Dit knelpunt wordt dus ook, gemiddeld gesproken, als het belangrijkste knelpunt beschouwd. Het knelpunt dat de verschillende regels die landbouwers moeten naleven te streng zijn in verhouding tot de risico s, staat als tweede gerangschikt. Als derde volgt het knelpunt dat de controles waarmee landbouwers te maken hebben, overdreven streng zijn. Op basis van de score wisselen beide knelpunten van plaats. 9

10 Tabel 2: De belangrijkste problemen inzake administratieve verplichtingen Rang a Knelpunt n Score b 1 2 De wetgeving verandert voortdurend waardoor je je als landbouwer steeds opnieuw moet informeren. De verschillende regels die je als landbouwer moet naleven, zijn veel te streng in verhouding tot de risico s die je landbouwactiviteit veroorzaakt , ,08 3 De controles waarmee je als landbouwer te maken hebt, zijn overdreven streng ,85 4 Je moet als landbouwer vaak informatie aan de overheid bezorgen die al bij een andere overheid beschikbaar is of die je al eerder aan de overheid hebt bezorgd , Er bestaan zoveel verschillende premies en subsidies met verschillende voorwaarden en procedures dat je er als landbouwer niet meer wijs uit geraakt. Je moet als landbouwer veel aanvragen indienen in het voorjaar (april-mei) terwijl dat net een erg drukke periode is. Je hebt als landbouwer te veel verschillende nummers (producentennummer, veebeslagnummer, mestbanknummer, productie-eenheidsnummer, BTW-nummer enzovoort). Als je informatie nodig hebt over een bepaalde administratieve verplichting, is de overheid moeilijk bereikbaar of word je niet goed geholpen. De registers die je als landbouwer moet invullen sluiten onvoldoende aan bij de informatie die je zelf bijhoudt voor je eigen bedrijfsvoering. Er is een grote overlapping tussen de gegevens die je als landbouwer moet bijhouden voor de overheid en de gegevens die je moet bijhouden in het kader van lastenboeken. 93 2, , , , , ,49 a Rangschikking op basis van het aantal keren dat het knelpunt werd aangeduid. b Gemiddelde score met 1 = belangrijkste probleem, 2 = tweede belangrijkste probleem en 3 = derde belangrijkste probleem 3.2 Samenvattend overzicht informatieverplichtingen Tabel 3 bevat een samenvattend overzicht van de informatieverplichtingen die verder in deze quick scan werden onderzocht. Deze inventaris van informatieverplichtingen werd samengesteld op basis van de volgende criteria: Ze hebben betrekking op de landbouw. Wetgeving met betrekking tot de visserij- of bosbouwsector werd uitgesloten. Binnen de landbouwsector werden ook de verplichtingen die eerder specifiek zijn voor de tuinbouwsector en/of de fruitteelt buiten beschouwing gelaten 4. Het moet gaan om landbouwspecifieke wetgeving. Informatieverplichtingen waaraan de landbouwer onderworpen is maar niet, of slechts in beperkte mate, vanuit zijn specifieke activiteit als landbouwer, werden niet opgenomen in de beperkte inventaris. Een voorbeeld hiervan zijn de informatieverplichtingen in het kader van de BTW-wetgeving waaraan de landbouwer onderhevig is als BTW-plichtige. Dit tweede criterium is echter niet altijd even gemakkelijk toepasbaar. Dit geldt bijvoorbeeld voor milieuverplichtingen waar de grens niet altijd even duidelijk te trekken is. Zo is de milieuvergunning geen specifieke verplichting voor de landbouwsector. Toch hebben we ze opgenomen omdat bepaalde Vlarem rubrieken specifiek van toepassing zijn op landbouwactiviteiten. Ze hebben betrekking op de individuele landbouwer. Wetgeving of informatieverplichtingen die niet of slechts in zeer beperkte mate betrekking hebben op individuele landbouwers werden niet opgenomen. Zo werd de wetgeving uitgesloten die betrekking heeft op de erkenning van bijvoorbeeld fokkersverenigingen of op fasen verder in de keten zoals de handel van landbouwproducten. 4 In de tuinbouw- en fruitteeltsector bestaan er bijvoorbeeld specifieke regelingen voor de inzet van tijdelijke arbeidskrachten. 10

11 Het gaat om informatieverplichtingen. Wetgeving met uitsluitend inhoudelijke verplichtingen of met louter definitiebepalingen werd niet weerhouden voor de ruime inventaris. Voor elk van deze verplichtingen geven we de volgende informatie: - Bev. = Bevoegdheid: o o - Klasse: o o o o F = Federaal V = Vlaams Klasse A: De informatieverplichting en de manier waarop ze moet toegepast worden, komt voort uit regelgeving op Europees niveau. Klasse B: De informatieverplichting komt voort uit Europese regelgeving, maar de implementatie en de bepaling van de toepassingsmodaliteiten (manier) gebeurt op Belgisch/Vlaams niveau. Hier worden ook wetgevingen opgenomen die meer informatieverplichtingen opnemen dan strikt vereist door de Europese regelgeving. Klasse C: De informatieverplichting en de manier waarop ze moet toegepast worden, komt enkel voort uit Belgische/Vlaamse regelgeving Mix = gemengd Deze A-B-C-indeling is een classificatie die ook door de Europese Commssie wordt gebruikt. Maar het onderscheid tussen deze klassen is niet altijd even gemakkelijk te maken omdat de indeling voor interpretatie vatbaar is. - Aard IV = Aard van de informatieverplichting o o o - Init = initiatief o o o A = Actief: de landbouwer moet informatie overmaken aan de overheid P = Passief: de landbouwer moet informatie ter beschikking houden G = Gemengd: sommige van de onderliggende informatieverplichtingen/handelingen vereisen dat de landbouwer informatie overmaakt aan de overheid, anderen niet. LB = Landbouwer: het is de landbouwer die het initiatief neemt om aan de informatieverplichting te voldoen ADM = administratie: het is de administratie die de landbouwer uitnodigt om aan zijn informatieverplichting te voldoen (hierbij dient de landbouwer nog steeds zelf aan de informatieverplichting te voldoen, maar hier geeft de overheid een duidelijk signaal aan de landbouwer dat hij hiertoe verplicht is / uitgenodigd wordt) G = Gemengd: voor sommige van de onderliggende informatieverplichtingen/handelingen ligt het initiatief bij de landbouwer, voor andere bij de administratie - Sub = subsidie o o J = Ja: aan de informatieverplichting is een subsidie verbonden N = Nee: aan de informatieverplichting is geen subsidie verbonden - Uitb = uitbesteding: de landbouwer besteedt de naleving van de informatieverplichting uit o o o o N = (bijna) nooit S = soms R = regelmatig A = altijd - # = aantal landbouwers dat aan de informatieverplichting moet voldoen o C1 < 100, C2 < 1000, C3 < , C4 < , C5 = ongeveer alle landbouwers 11

12 - Per = periodiciteit waarmee de landbouwer aan de informatieverplichting(en) moet voldoen o o E = eenmalig WJ = jaarlijks weerkerend o o WF = frequent (= meerdere keren per jaar) weerkerend AFH = afhankelijk van het voorkomen van een bepaald feit Tabel 3: Overzicht inventaris informatieverplichtingen Overzicht informatieverplichtingen bev. klasse aard IV init sub uitb # Per Toeslagregeling & verzamelaanvraag Toeslagregeling overdrachten toeslagrechten V A A LB N S C2 AFH aanvraag overdracht aan reserve V B A LB N N C1 WJ Verzamelaanvraag V B G ADM N S C5 WJ Subsidies in kader van beheerovereenkomsten Beheerovereenkomsten duurzame landbouw (ALT) Bedrijfsgebonden productie van plantaardige eiwitten V A G LB J R C2 WJ Groenbedekking V A A LB J R C3 WJ Mechanische onkruidbestrijding V A G LB J R C2 WJ Bescherming genetische diversiteit rundvee, schapen en geiten V B A LB J N C2 WJ Beheerovereenkomsten VLM VLM (zonder BO water) V B G LB J S C2 AFH VLM BO water V B G LB J S C3 AFH Subsidies en reglementering biologische landbouw Reglementering biologische productiemethode V B G LB N N C2 WF Hectaresteun voor biologische productiemethode V A A LB J R C2 WJ Subsidies voor omschakelingsplannen en bedrijfsbegeleiding V B A LB J N C1 AFH Aanvraag uitzondering zaaizaad biologische productiemethode V A A LB N N C2 AFH VLIF Aanvraag VLIF-steun V B G LB J S C5 AFH Bijhouden bedrijfseconomische boekhouding V B P G N R C5 WF Overige subsidies Steun voor de bebossing van landbouwgronden V B A G J N C1 AFH Steun voor energiegewassen V B G LB J R C2 WJ Steunregeling lijnzaad en spelt V B A LB J R C2 WJ Slachtpremie kalveren V B A LB J R C3 AFH Aanvraag zoogkoeienpremie V B A G J R C3 WJ Subsidies voor de zorg en activering van zorgvragers op land- of tuinbouwbedrijven Mest V C G LB J N C2 AFH Aanvraag van een mestbanknummer V C A LB N N C5 E Jaarlijkse aangifte aan de Mestbank V B A ADM N R C5 WJ Melden van substitutie V B A LB N N C2 AFH Burenregeling V B A LB N N C3 AFH Register(s) bijhouden V B P LB N S C5 WF Inscharingscontract opmaken V B A LB N N C2 AFH 12

13 Overzicht informatieverplichtingen bev. klasse aard IV init sub uitb # Per Aanvraag overdracht nutriëntenhalte V B A LB N N C1 AFH Opmaak nutrientenbalansstelsel V B A LB N R C1 WJ Aanvraag uitstel superheffing V B A LB N N C1 AFH Melk- en zoogkoeienquotum Overdrachten melkquotum V A A G N R C3 AFH Register rechtstreekse verkoop melk V A G LB N N C2 WF Overdrachten zoogkoeienquotum V B A G N N C2 AFH Voedselveiligheid a Dierengezondheid Dierlijke productie Plantaardige productie Autocontrole en sectorgidsen Statistiekverplichtingen F F F F Nationale landbouwtelling (NIS) F C A ADM N S C5 WJ Milieuvergunning en MER Milieuvergunning V mix A LB N A C5 WJ Opmaak project-mer V B A LB N A C1 WJ Water Jaarlijkse aangifte heffing op grondwater en heffing op waterverontreiniging V B A ADM N S C5 WJ Ingebruikname of stopzetting grondwaterwinning V B A LB N R C3 AFH a De analyse van deze federale informatieverplichtingen gebeurde minder gedetailleerd. Vandaar dat de informatie in de tabel onvolledig is. 3.3 Resultaten quick scan meting van de administratieve lasten GLOBALE QUICK SCAN INSCHATTING VAN DE ADMINISTRATIEVE LASTEN In de enquête werd, alvorens in te gaan op de specifieke informatieverplichtingen die een landbouwer moet voldoen, eerst een globale inschatting gevraagd van de tijd die landbouwers aan het vervullen van hun administratieve verplichtingen besteden alsook van hun uitgaven voor externe ondersteuning met betrekking tot hun administratieve verplichtingen. De totale administratieve lasten ramen we dan als de som van de administratieve lasten die gepaard gaan met de tijd die de landbouwers zelf besteden aan het vervullen van hun administratieve verplichtingen en de uitgaven die ze hebben gedaan voor externe ondersteuning. Bij deze globale inschatting hoort de belangrijke opmerking dat deze vermoedelijk vertekend is naar boven en wel om twee redenen. Vooreerst omdat het voor de landbouwer niet evident is zulk een globale inschatting te maken van alle informatieverplichtingen tezamen. Een tweede reden is dat we bij deze globale inschatting minder controle hebben over wat de landbouwer allemaal als administratieve verplichtingen beschouwt. Met betrekking tot de benodigde tijd die de landbouwers zelf besteden aan het vervullen van hun administratieve verplichtingen, komen we op een gemiddelde per landbouwer van ongeveer 5u30 per week. Indien we deze tijdsinschatting vermenigvuldigen met de andere parameters ramen we de administratieve lasten die gepaard gaan met de tijd die de landbouwers zelf besteden aan het vervullen van hun administratieve verplichtingen op ongeveer 264 miljoen euro per jaar. Dit stemt overeen met gemiddeld per landbouwer per jaar. 13

14 Tabel 4: Globale inschatting administratieve lasten - tijdsbestedingskosten Tijdsbesteding per landbouwer (u/week, gewogen gemiddelde a ) Uurtarief Periodiciteit Tijdsbestedingskosten per jaar en per landbouwer Aantal landbouwers Totale tijdsbestedingskosten per jaar 5, weken a Dit is een gewogen gemiddelde van de gemiddelde tijdsbesteding opgegeven door de landbouwers die de enquête elektronisch invulden (5,33 u/week) en door de landbouwers die de enquête schriftelijk invulden (5,96 u/week), op basis van 361 observaties. Deze berekening hebben we ook gedaan voor de kosten voor externe ondersteuning (uitbestedingskost). Op basis van de beschikbare antwoorden komen we op een gemiddelde van ongeveer 966 per jaar en per landbouwer. Indien we dit extrapoleren naar de Vlaamse landbouwerspopulatie (waarbij we een uitbestedingsratio van 90% hanteren), komen we op een totale uitbestedingskost van ongeveer 30 miljoen euro per jaar. Tabel 5: Globale inschatting administratieve lasten - uitbestedingskosten Uitbestedingskost per jaar en per landbouwer a n Aantal landbouwers b 965,6 327 (0,9 * =) Totale uitbestedingskosten per jaar a Dit is een gewogen gemiddelde van de gemiddelde uitbestedingskost opgegeven door de landbouwers die de enquête elektronisch invulden (935,5 per jaar) en door de landbouwers die de enquête schriftelijk invulden (1080 per jaar) én die beroep doen op externe ondersteuning. b Omdat 10 % van de landbouwers zijn administratieve verplichtingen volledig zelf uitvoert, wordt een correctie uitgevoerd op het aantal landbouwers. De totale administratieve lasten van de landbouwers in Vlaanderen ramen we aldus op ongeveer 294 mio per jaar of gemiddeld per landbouwer. In de enquête hebben we voorts enkele profielvragen gevoegd, om na te gaan in welke mate dat de administratieve lasten beïnvloed worden door deze kenmerken (de leeftijd, de scholingsgraad, de complexiteit van het bedrijf, de grootte van het bedrijf en het internetgebruik van de respondent). Met uitzondering van de grootte van het bedrijf (zie Tabel 6), vinden we geen duidelijk verband tussen de omvang van de administratieve lasten en de verschillende profielkenmerken. Waarschijnlijk is de relatie tussen de omvang van de administratieve lasten en de profielkenmerken complexer en niet te vatten in een één op één relatie. Een multivariaat analyse viel echter buiten het bestek van deze quick scan-meting. Tabel 6: Globale inschatting administratieve lasten per landbouwer volgens grootte Grootte Tijdsbesteding per landbouwer (u/week) Tijdsbestedingskost per landbouwer (per jaar) Uitbestedingskost per landbouwer (per jaar) Totale administratieve lasten per landbouwer (per jaar) Klein 5, Middelgroot 6, Groot 8, Totale groep 5, QUICK SCAN INSCHATTING VAN DE ADMINISTRATIEVE LASTEN PER INFORMATIEVERPLICHTING Naast een globale inschatting van de tijd per week en de kosten voor externe ondersteuning op jaarbasis, werd aan de respondenten ook gevraagd een tijdsinschatting te geven voor een aantal specifieke informatieverplichtingen. Deze specifieke informatieverplichtingen werden vooral 14

15 geselecteerd op basis van het aantal betrokken landbouwers 5 en de beschikbaarheid van frequentieparameters. Voor elk van deze verplichtingen werd de landbouwers gevraagd om, voor die verplichtingen die op hun van toepassing zijn, hun tijdsbesteding per week of per dossier aan te geven. De totale tijdsbestedingskost die overeenstemt met deze lijst van gemeten informatieverplichtingen, komt op een bedrag van ruim 82 mio euro. Wanneer we dit bedrag vergelijken met de globale inschatting van de totale tijdsbestedingskosten (260 mio euro) dat valt het verschil als volgt te verklaren. Zoals al eerder aangegeven, is de globale inschatting waarschijnlijk een overschatting. Maar belangrijk is ook te vermelden dat het hier om een beperkte lijst van informatieverplichtingen gaat (cfr scope van de inventaris). Vele informatieverplichtingen, zowel landbouwspecifiek maar zeker ook de niet-landbouwspecifieke, hebben we niet gemeten op het niveau van de individuele informatieverplichtingen, maar zijn naar verwachting wel meegenomen door de landbouwers wanneer zij werden gevraagd een globale inschatting te maken. Tabel 7: Administratieve lasten per informatieverplichting tijdsbestedingskosten Informatieverplichting Aanvraag van premies via de verzamelaanvraag Aanvraag van overdracht van toeslagrechten Aanvraag van toeslagrechten uit de nationale reserve Invullen van teeltfiches en bewaren van zaaizaadcertificaten Aanvraag van een beheerovereenkomst en subsidie duurzame landbouw bij de Administratie Land- en Tuinbouw (ALT) (voor productie van plantaardige eiwitbronnen, groenbedekkers, mechanische onkruidbestrijding, hectaresteun voor biologische landbouw, ) Aanvraag van een beheerovereenkomst en subsidie bij de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) (voor natuur, water, botanisch beheer, erosiebestrijding, perceelsrandenbeheer, weidevogels, kleine tijd in u 2,17 1,19 0,93 eenheid per aanvraag per aanvraag per aanvraag periodiciteit aantallen / frequenties Totale tijdsbestedingskost Tijdsbestedingskost per landbouwer/ aanvraag , , ,1 0,32 per week a ,16 0,95 1,19 per aanvraag per aanvraag , ,1 5 Informatieverplichtingen die van toepassing zijn op een klein aantal landbouwers werden niet opgenomen in de enquête omdat de kans klein was een voldoende aantal respondenten te hebben voor deze informatieverplichtingen en hun belang in termen van administratieve lasten bovendien relatief klein is. 15

16 Informatieverplichting landschapselementen, ) tijd in u eenheid periodiciteit aantallen / frequenties Totale tijdsbestedingskost Tijdsbestedingskost per landbouwer/ aanvraag Aanvraag van VLIF-steun 2,41 Aanvraag van de slachtpremie kalveren Invullen van register dierlijke productie en bewaren van benodigde documenten Invullen van voederregister per diersoort en bewaren van facturen en berekeningen Invullen van een begrazingsregister Invullen van een bemestingsregister Invullen van register voor de exploitant van een mestverwerkingseenheid Jaarlijkse mestbankaangifte door de producenten of gebruikers Jaarlijkse mestbankaangifte door de exploitant van een verwerkingseenheid Jaarlijkse perceelsregistratie voor mestbank Aanvraag van een burenregeling Aanvraag van een overdracht nutriëntenhalte Aanvraag van een overdracht melkquotum Invullen van het register rechtstreekse verkoop van melk en bewaren van bewijsstukken Aanvraag van een overdracht van premiequota voor zoogkoeien 0,37 per aanvraag per aanvraag , ,1 0,46 per week ,72 0,46 per week ,70 0,04 per week ,82 0,18 per week ,35 0,01 per week ,70 2,08 1,13 1,70 1,03 3,02 1,45 per aangifte per aangifte per registratie per aanvraag per aanvraag per aanvraag , , , , , ,2 0,02 per week ,07 1,55 per aanvraag ,8 16

17 Informatieverplichting Aanvraag van een herziening van het quotum zoogkoeien Jaarlijkse nationale landbouwtelling in mei Aanvraag van een milieuvergunning klasse 1 Aanvraag van een milieuvergunning klasse 2 Melding van een milieuinrichting klasse 3 of mededeling kleine verandering Invullen van register waterverbruik Jaarlijkse aangifte grondwaterheffing en heffing op waterverontreiniging Invullen van diergeneesmiddelenregist er "in" en bewaren van documenten Invullen van diergeneesmiddelenregist er "uit" en bewaren van documenten Invullen van permanent register runderen Invullen van permanent register varkens Invullen van Aujeszky vaccinatie-register varkens Melding van geboorte, sterfte, vertrek, (Sanitel) Aanvraag van een sanitair attest voor varkenshouders tijd in u 0,78 1,00 5,82 4,40 1,86 eenheid per aanvraag per enquête periodiciteit aantallen / frequenties per aanvraag 453 per aanvraag per melding Totale tijdsbestedingskost Tijdsbestedingskost per landbouwer/ aanvraag , , , , ,3 0,06 per week ,13 0,71 per aangifte ,1 0,34 per week ,75 0,35 per week ,95 0,39 per week ,49 0,25 per week ,49 0,21 per week ,14 0,51 per week ,14 0,74 per aanvraag a Aangezien we geen exacte aantallen hebben van het aantal landbouwers die deze fiches en certificaten dienen bij te houden, hebben we ons gebaseerd op het aantal keer dat deze verplichting als relevant werd aangevinkt in de enquête (56%): 0,56 * = betrokkenen Het is duidelijk dat de verschillende vormen van registratie (de registers dierlijke productie, het permanent register runderen, het diergeneesmiddelenregister, de teeltfiches, het voederregister, het register waterverbruik, de verzamelaanvraag, perceelsaangiftes, de NIS-telling,...) de belangrijkste oorzaken zijn van administratieve lasten, specifiek voor de landbouwsector, De meeste zaken dienen hierbij immers meerdere malen per jaar of per maand uitgevoerd te worden; wat uiteraard de totale kost aanzienlijk beïnvloedt. Voor verplichtingen in het kader van subsidie- of vergunningsaanvragen ligt de frequentie veel lager; waardoor de jaarlijkse administratieve lasten 17

18 (ten opzichte van de totale lasten) relatief lager zijn. Dit neemt echter niet weg dat deze aanvragen voor de landbouwer zeer belastend kunnen overkomen op het moment van de aanvraag. 3.4 Gedetecteerde knelpunten en suggesties INLEIDING De onderstaande lijst bevat een overzicht van de knelpunten en, soms, bijhorende suggesties die werden genoteerd tijdens de contacten met de landbouworganisaties en de individuele landbouwers. Eerst lijsten we een aantal knelpunten en bijhorende suggesties op die generiek van aard zijn. Een aantal hiervan werden ook voorgelegd aan de landbouwers voor hun oordeel met betrekking tot hun relatief belang. Sommige van deze knelpunten overstijgen de problematiek van de administratieve lasten in strikte zin. De volgende paragraaf bevat de knelpunten en suggesties die specifiek zijn voor de geïnventariseerde informatieverplichtingen. Deze laatste werden geschikt onder de verschillende thema s. Bij deze oplijsting van knelpunten en suggesties horen twee belangrijke voorafgaandelijke opmerkingen. Vooreerst: door de scope van de inventarisatie waarbij de aandacht vooral is uitgegaan naar de informatieverplichtingen die hun oorsprong vinden in Vlaamse wetgeving, komen er in deze overzichten weinig of geen knelpunten voor die hun oorsprong vinden in federale materies. Dit betekent uiteraard niet dat die er niet zouden zijn. Een tweede opmerking betreft de haalbaarheid van sommige suggesties. De bevoegde administraties hebben nog niet allemaal kunnen reageren op de suggesties die zijn opgenomen. Wanneer dat al wel is gebeurd, hebben we hun eventuele commentaren en bedenkingen opgenomen als opmerkingen bij de knelpunten en suggesties GENERIEKE KNELPUNTEN EN SUGGESTIES Knelpunt: Steeds veranderende regelgeving en weinig klantgerichte communicatie - De wetgeving verandert voortdurend waardoor de landbouwers zich steeds opnieuw moeten informeren. - De landbouwers worden verondersteld alles te weten terwijl de administraties slechts specialist moeten zijn op hun specifiek terrein. - De administraties nemen niet de finale verantwoordelijkheid over de volledige juistheid van de toelichtingsbrochures die ze opmaken. De naleving van de instructies in de toelichtingsbrochures biedt dus geen rechtszekerheid voor de landbouwer. - Soms interpreteren verschillende buitendiensten dezelfde regels op een verschillende manier. Suggesties: - Minder wijzigingen van de wetgeving. - Een loket waar landbouwers met al hun vragen terecht kunnen en waar ze effectief worden geholpen. - De naleving van de instructies in de toelichtingsbrochures moet de landbouwer de zekerheid bieden dat hij correct handelt. Opmerking: - De administratie merkt hierbij op dat de toelichting die zij ter beschikking stelt niet kan gelijkgesteld worden met een reglementair besluit, namelijk een door de regelgever 18

19 uitgevaardigd besluit dat een rechtsregel formuleert en dat een algemene draagwijdte heeft. Knelpunt: Geen unieke identificatie - Landbouwers beschikken over veel verschillende nummers. Een gecontacteerde landbouwer sprak van 12 verschillende nummers die hij had. Suggesties: - Afstemming en vermindering van het aantal nummers waarover landbouwers beschikken: productie-eenheidsnummer, veebeslagnummer, mestbanknummer, producentnummer, BTWnummer, (In het kader van EPR is hiermee een begin gemaakt). - Het gebruik van identificatiestickers die op formulieren kan worden gekleefd. Knelpunt: Internet en online applicaties niet voor iedereen dé oplossing - De landbouwers moeten niet over internet beschikken, maar in de praktijk wordt daar bijna wel van uitgegaan. Wanneer het voedselagentschap een aankondiging doet wordt bijvoorbeeld verwezen naar het internet voor bijkomende informatie. - Ongeveer de helft van de respondenten op de enquête heeft geen internet of gebruikt het niet voor het vervullen van zijn administratieve verplichtingen. Ongeveer een kwart maakt er passief gebruik van, dwz voor het afhalen van informatie. Nog eens een kwart maakt er actief gebruik van, dwz voor het indienen van aanvragen ed. Suggesties: - Gratis internet voor de landbouwers. - Opleiding internet op maat voor de landbouwers - Alternatieven blijven voorzien Knelpunt: Samenloop van informatieverplichtingen in zelfde periode - Vele aangiftes moeten worden voorbereid en vervolgens effectief ingediend in apil-mei terwijl dit één van de drukste periodes is van het jaar. - Indien verzamelaanvraag op 2 april zou moeten worden ingediend, dan zijn teeltplannen nog niet definitief (in het bijzonder in de akkerbouw), zodat nadien meer wijzigingen nodig zijn. Suggesties: - Spreiding aangiftes over het jaar indien mogelijk of integratie. - Verzamelaanvraag later indienen wanneer teeltplannen (bijna) definitief zijn zodat er minder wijzigingsaanvragen moeten worden ingediend. Knelpunt: Controlestress - Controles leveren de landbouwers veel stress op. Ze zijn vaak overdreven streng. Het is ook zo dat men praktisch gezien nooit met alles helemaal in orde kan zijn. - Het lijkt erop dat de administratie eerder zoekt naar zaken die het dossier kunnen tegenhouden, in plaats van te vertrekken vanuit de idee welke zaken in orde moeten zijn om het dossier goed te keuren. - De verschillende regels die landbouwers moeten naleven, zijn vaak veel te streng in verhouding tot de risico s die de landbouwactiviteiten met zich meebrengen. Suggesties: - Administratie ook een ondersteunende rol geven en minder de klemtoon leggen op controle alleen door inzet van bedrijfsplanners die landbouwers adviseren omtrent wat ze niet goed doen. Vervolgens de tijd geven aan landbouwers om zich aan te passen. Men zou kunnen opteren om enkel boetes uit te schrijven wanneer ze zich niet aanpassen. Een eerste controle zou adviserend kunnen zijn terwijl er pas boetes kunnen volgen na een tweede controle. 19

20 - Anderzijds kan men ook opteren om enkel sancties te nemen indien de reële situatie bewijst dat een bepaalde verplichting niet is nageleefd; in plaats van een boete uit te schrijven op basis van een niet volledig ingevuld register (terwijl de inhoudelijke verplichting wel werd nageleefd). - Meer algemeen: wanneer probleemsituaties zich slechts in beperkte mate voordoen, dan is een proactieve opvolging vanuit de administratie efficiënter dan het opzetten van een controlesysteem dat van toepassing is op alle landbouwers. Opmerkingen: Bij deze knelpunten en suggesties werden door de betrokken administratie de volgende opmerkingen gemaakt: - Mogelijks heeft de landbouwer deze knelpunten gesignaleerd met alle controles in het achterhoofd. Dus ook die van het FAVV, de BTW, de belastingen, en niet alleen mbt de Vlaamse materies. Het zal de landbouwer maar beperkt soelaas bieden wanneer alleen op het terrein van de controle op GLB-steun actie wordt ondernomen. - Het is voor de gecontroleerde moeilijk om correct in te schatten hoeveel controles nodig zijn. Die controles worden niet uitgevoerd om de landbouwer bij te scholen, maar om de openbare middelen te beschermen tegen onterechte uitgaven. Het leereffect, het menselijk karakter, zijn aspecten die belangrijk zijn en waar aandacht voor moet zijn, maar maken niet het doel uit van de controle. - Wat de Europese steun (rechtstreekse steun en steun voor agromilieumaatregelen) betreft, heeft het Vlaamse betaalorgaan zeer weinig marge om een eigen controlebeleid te voeren. In de huidige reglementering (de controleverordening, geconsolideerde versie 25/03/2005) is het verplicht om een controlesysteem te hebben. Ook hier ligt een publieke verantwoording van de bestede middelen (de Europese steun) aan de basis van deze verplichtingen. - Voor wat de randvoorwaarden betreft, komt het systeem voor bedrijfsadvisering tegemoet aan de vraag naar meer ondersteuning. Ook binnen de Mestbank wordt informatieverstrekking en bedrijfsbegeleiding verder structureel ingebed. - Verder zullen er blijvend inspanningen worden gedaan om de landbouwers zo goed mogelijk te informeren over de premie- en randvoorwaarden en inzake de mestwetgeving, langs diverse kanalen. Actuele initiatieven: uitgebreide toelichting, persberichten, vorming van fieldmen, gepersonaliseerde mailings, opbellen van bepaalde doelgroepen. - Tenslotte dient de fase van advisering plaats te vinden vóór de eigenlijke controle. Dit belet niet dat een controleagent op een algemene vraag moet kunnen antwoorden of doorverwijzen naar de te contacteren persoon. Dat laatste is echter het geven van informatie, wat niet het geven van advies omvat. - De mestbank past nu reeds in zekere mate het handhavingsinstrumentarium gedifferentieerd toe i.f.v. de soort en graad van overtreding. Zo worden oa. bij initiële en beperkte mestbalansoverschrijdingen waarschuwingsbrieven gestuurd. Knelpunt: Verscheidenheid aan registerformaten - De meeste administratie gaat in het bijhouden van lijsten en registers, die elk op verschillende formulieren ingevuld moeten worden, terwijl deze soms gelijkaardige gegevens bevatten. - De meeste administraties eisen dat de registers op hun eigen papier worden opgemaakt, terwijl de meeste boeren die data wel in de (elektronische) boekhouding bijhouden. - Het gebruik van online formulieren lost deze problemen niet helemaal op want het blijft dubbel werk: men dient de data over te typen, desgevallend ook nog af te printen en op te sturen of af te geven aan het betreffende loket. Suggesties: - Alle registerverplichtingen afstemmen op eenzelfde software die door de overheid aangeboden wordt 20