515186_026_Samuel IJsseling De tijd, het schrift, het verschil_2207.indd 3

Transcriptie

1 515186_026_Samuel IJsseling De tijd, het schrift, het verschil_2207.indd 3 5/08/15 10:26

2 Voor Suzan Langenberg en de anderen

3 INHOUD De tijd 7 De tijd I 9 De tijd II 27 Het schrift 51 Oorsprong en wezen van het schrift 53 Het schrift en de filosofie 76 Het verschil 115 Verantwoording 133 Over teksten en goden In memoriam Sam IJsseling ( ) Erik Meganck 135

4

5 De tijd

6

7 DE TIJD I Augustinus schrijft in zijn Belijdenissen, een boek waarin meer vragen worden gesteld dan antwoorden gegeven: Wat is tijd? Zolang niemand het me vraagt weet ik het wel. Maar wanneer ik op deze vraag een antwoord moet geven, weet ik het niet meer (XI). Het is een tekst die in bijna alle filosofische verhandelingen over tijd wordt geciteerd. Het zijn dan ook veelzeggende woorden. Inderdaad gebruiken wij het woord tijd met alle mogelijke varianten voortdurend en we weten wat we daarmee willen zeggen. Op de vraag wat tijd is, hebben we echter geen antwoord. Voorbeelden van uitdrukkingen die wij gebruiken waarin het woord tijd of een afgeleide daarvan voorkomt: we hebben tijd of geen tijd, te weinig of te veel tijd, we kunnen tijd winnen, verliezen of verspillen, onze tijd goed gebruiken en in tijdnood zijn. We kunnen op tijd zijn, te vroeg of te laat, bij de tijd zijn of onze tijd vooruit. We hebben vrije tijd en alles heeft zijn tijd. Er zijn de getijden en het tijdstip (moment). Sommige dingen zijn tijdelijk en andere voor altijd. Er bestaan ook veel uitdrukkingen die rechtstreeks met tijd te maken hebben zoals heden, verleden en toekomst, vandaag, gisteren en morgen. We spreken van gebeurtenissen en 9

8 van duur, van minuten, uren, maanden, jaren en eeuwen, van de datum, de kalender, de jaartelling, het uurwerk, de klok. Zie verder ook het Groot woordenboek der Nederlandse taal van Van Dale onder het lemma tijd. Tijd hebben De uitdrukking tijd hebben is misleidend en minstens bevreemdend. Tijd is namelijk niet iets (ook niet niets) en zeker niet iets wat men kan bezitten. Met tijd hebben wordt bedoeld de mogelijkheid hebben om iets te doen. Geen tijd hebben betekent dat we iets niet kunnen doen omdat we iets anders moeten of willen doen. Doen moet hier zo breed mogelijk worden gezien. Het gaat over elke mogelijke activiteit waar tijd voor nodig is, zoals onze dagelijkse bezigheden. Tijd om te werken en te wandelen, te lezen en te luisteren, te eten en te genieten. Een bijzondere vorm van tijd hebben, is tijd hebben voor jezelf en tijd hebben voor een ander, dat wil zeggen aandacht hebben voor de ander, willen luisteren en stil staan bij. Daar is tijd voor nodig, tijd die men moet vrijmaken of nemen. Veel mensen hebben het vandaag druk, soms te druk en zijn in tijdnood. Dat betekent dat men te veel wil of moet doen. Daarin schuilt een gevaar. We hebben dan te weinig tijd voor onszelf en voor de ander. Het is vaak een vlucht. We gaan de confrontatie met onszelf uit de weg. 10

9 Soms heeft men te weinig tijd, maar soms ook te veel. Dat is het gevoel wanneer men niets te doen heeft, moet wachten of zich verveelt. Er wordt zelfs gesproken over de tijd doden en veel activiteiten van de mens zijn niet veel meer dan tijdverdrijf. Dat kan eveneens het geval zijn bij zogenaamd ernstige bezigheden. Ook hier kan soms sprake zijn van vluchten. Volgens Sokrates is een leven dat niet reflecteert over zichzelf geen menswaardig bestaan. Wie geen tijd vrijmaakt om na te denken over zijn eigen leven, raakt van zichzelf vervreemd. Een aspect van deze zelfreflectie is het zich realiseren dat de tijd van leven die tussen geboorte en dood is toegemeten, beperkt is, eindig. Een ander aspect is het beseffen en erkennen dat de tijd die wij hebben, ons gegeven wordt. Het is een geschenk. Dat geldt ook voor elk afzonderlijk moment. Wanneer hier sprake is van een geschenk moet men niet onmiddellijk denken aan een buitentijdelijke en bovennatuurlijke schenker. De tijd is zowel schenker als geschenk. In een bepaald opzicht is het een vergiftigd geschenk omdat het ons ontnomen wordt op hetzelfde moment als het ons gegeven wordt. Het is niet zo dat wij enige tijd de tijd bezitten en dat die ons dan op een bepaald moment ontnomen wordt. Het ontvangen en ontnomen worden is een en hetzelfde gebeuren. Het is ook niet zo dat wij eerst iets of iemand zijn aan wie de tijd gegeven wordt en die deze dan ontvangt. Het is daarentegen zo 11

10 dat wij in het gegeven worden en ontvangen van de tijd diegenen worden die we zijn, namelijk de ontvangers van de tijd. Dat is een van de redenen waarom we nooit kunnen samenvallen met onszelf. Onze identiteit is een ontleende en gebroken identiteit. De oude Grieken hebben dat proberen te verwoorden door te spreken over Moira, het de mensen toegemeten deel van het leven, het lot. Tijd winnen We hebben tijd en we kunnen onze tijd winnen en verliezen. We verliezen tijd wanneer er zinloze obstakels zijn die verhinderen te doen wat we willen of moeten doen of wanneer we ons bezighouden met volstrekt betekenisloze dingen: tijd verspillen. Tijd winnen kunnen we doen door er zo efficiënt mogelijk mee om te gaan. Een wijze van omgaan met de tijd is het meten ervan, waarover later. Het winnen van tijd is in onze wereld nauw verweven met de techniek en die veronderstelt op haar beurt weer een zo nauwkeurig mogelijk meten van de tijd. De meeste vormen van technisch kunnen zijn erop gericht de tijd die ergens voor nodig is, te verminderen, dat wil zeggen het verhogen van de snelheid. Bijna alle apparaten en machines dienen ertoe om tijd te winnen, te sparen. Dat geldt voor de huishoudelijke toestellen (stofzuiger, wasmachine, snelkookpan), voor de verkeersmiddelen (fiets, auto, vliegtuig), voor de com- 12

11 municatiemiddelen (telefoon, televisie, internet) en in feite voor elke vorm van automatisering. Een moderne computer kan in enkele seconden berekeningen maken waar vroeger bijna een mensenleven voor nodig was. Berekeningen die onontbeerlijk zijn voor de ruimtevaart, maar ook voor het vervaardigen van uiterst verfijnde medische apparatuur. Alles gaat sneller en moet steeds sneller gaan. De tijdswinst is echter paradoxaal. Hoe meer tijd we winnen, hoe minder tijd we lijken te hebben. Hoe sneller het verkeer, hoe meer we aan alles voorbijgaan en hoe sneller de communicatie, hoe minder er echt gecommuniceerd wordt. Snelheid is een groot goed maar ook een bron van veel problemen. In verband met het hebben en winnen van tijd is een opmerking over Karl Marx op zijn plaats. Hij schrijft in Das Kapital dat alle loontrekkenden, en dat zijn bij hem de arbeiders, hun tijd verkopen, dat wil zeggen hun tijd van leven, hun leven zelf. Onder andere daarom is het nauwkeurig meten van de duur van de verrichte arbeid in een kapitalistisch systeem van groot belang. In dit kader past ook de uitdrukking time is money. Misschien zijn er in onze tijd in Europa niet langer arbeiders zoals Marx die zag, maar in onze wereld zijn bijna alle mensen loontrekkend in één groot arbeidsbestel. Misschien spreekt men soms niet meer van loon maar van salaris, honorarium, bezoldiging of vergoeding, maar 13

12 in feite is het zo dat in dit bestel de mensen niet zonder meer over hun eigen tijd, hun tijd van leven, beschikken. Er wordt minstens gedeeltelijk door anderen of door het systeem beschikt. Het is niet toevallig dat de vrije tijd vandaag zo belangrijk geacht wordt, maar ook die wordt vaak in beslag genomen door allerlei andere verplichtingen. Tijd meten Een van de vormen van omgaan met de tijd is dus het meten. Dit meten heeft minstens twee aspecten. Ten eerste is er het min of meer nauwkeurig bepalen van het tijdstip, het moment en ook de datum. Het gaat hier om een antwoord op vragen zoals: hoe laat is het? Wanneer gebeurt dat, is het gebeurd of zal het gebeuren? Het tijdstip of moment kan ook een langere tijdspanne omvatten zoals vandaag, gisteren, morgen enzovoort en zelfs een periode, bijvoorbeeld in de negentiende eeuw of ten tijde van de Franse Revolutie. Hierbij moet opgemerkt worden dat geen enkel moment, hoe kort of hoelang ook, op zichzelf staat en altijd verwijst naar en is aangewezen op andere momenten. Het andere aspect is het bepalen van de duur, dat wil zeggen van de tijd tussen het ene tijdstip en het andere. Het gaat hier dan om een antwoord op de vraag: hoelang duurt het, heeft het geduurd of zal het duren? Duur en moment verschillen van elkaar maar zijn ook 14

13 nauw met elkaar verbonden. Een moment kan bovendien kort of lang duren. Het tijdstip Een oeroude vorm van het bepalen van het tijdstip is het kijken naar de zon en de sterren. Er werd verondersteld dat de zon en de andere hemellichamen met grote regelmaat en volgens vaste wetten rondom de aarde draaiden. Alleen de zogenaamde zwerfsterren, de planeten, bewogen volgens een eigen patroon. Wij weten intussen dat de zon niet om de aarde draait, en de aarde om haar eigen as. Voor het vaststellen van het tijdstip maakt dat weinig verschil. De maan, die wel om de aarde draait, was vanaf het begin minder belangrijk voor het bepalen van het uur, maar eerder voor het indelen van de tijd in maanden, de kalender. Alleen kijken naar de zon levert weinig nauwkeurige informatie op over het tijdstip. Een meer precieze bepaling biedt de zonnewijzer, die een grote rol speelde bij de Romeinen. Hier gaat het om de schaduw. Een nadeel van de zonnewijzer is dat de schaduw van dag tot dag verschilt en dat die ook anders is in Milaan, Rome en Noord-Afrika. Men heeft dat wel proberen op te vangen door het construeren van uiterst ingewikkelde zonnewijzers, maar het bleef behelpen. Soms heeft men de zonnewijzer vergeleken met de waterklok van de oude Grieken en de zandloper, een uitvinding van de middel- 15

14 eeuwen, maar die wijzen niet op het tijdstip maar op de duur zoals een stopwatch of een kookwekker. Wij moderne mensen kijken niet meer naar de zon of de schaduw om te weten hoe laat het is. Wij kijken naar de klok of op ons horloge, een vernuftig technisch apparaat. Het eerste mechanische uurwerk zou ontstaan zijn in de middeleeuwen, in de kloosters waar behoefte was aan vaste tijden, voor hun gebedsoefeningen, de getijden, volgens de Bijbel zevenmaal per etmaal. De geschiedenis van het mechanische uurwerk is elders uitvoerig beschreven. Hier slechts het volgende: in de zeventiende eeuw is er een grote verbetering geweest door de uitvinding van het slingeruurwerk en het echappement, onder andere door toedoen van Christiaan Huygens. Het uurwerk heeft zich verder ontwikkeld tot een elektrisch en later een kwartshorloge. In 1955 heeft men de uiterst nauwkeurige atoomklok geconstrueerd, die werkt op basis van trillingen in het cesiumatoom. Aan dat uurwerk, dat zich in Frankfurt bevindt, zijn de klokken in de stations en in de publieke media gekoppeld. Over de mogelijkheden en de macht van de klok later meer. Tijd en politiek De klok duidt het tijdstip aan, het uur. Dat is echter geenszins het reële of het natuurlijke uur. Wanneer wij over een bepaald tijdstip spreken, met andere woor- 16