Stabiliteit foodbranche getest Ondernemers verbreden bedrijfsactiviteiten

Transcriptie

1 Kwartaalbericht Food ING Economisch Bureau Stabiliteit foodbranche getest Ondernemers verbreden bedrijfsactiviteiten De omzet in de foodbranche staat onder druk door de sombere consument en de dalende koopkracht. Ook in deze tijden zijn er onder ondernemers winnaars en verliezers. De winnaars spelen goed in op het krappere budget en de drukkere agenda van consumenten. De groeimogelijkheden zijn echter beperkt en de strijd om de consumenteneuro neemt toe. Daarbij vissen foodretail en foodservice steeds vaker in dezelfde vijver. Ondernemers kunnen hun resultaten alleen verbeteren door klanten van hun concurrenten te winnen of door processen aan de achterkant te stroomlijnen. Consumptie in de min door verzwakte consument Door de krimp van de Nederlandse economie dalen de bestedingen van consumenten aan voedingsmiddelen (figuur 1). De relatief stabiele foodbranche blijkt zeker niet ongevoelig voor de staat van de economie. In 2009 en 2011 daalden bestedingen aan voedingsmiddelen. Ook in het 1 e kwartaal van 2012 was dit het geval. Door de bezuinigingen en de koopkrachtdaling bij consumenten in 2012 en 2013 zijn onze verwachtingen gematigd. Voor de foodretail wordt een omzetgroei van 1,4% in 2012 verwacht, deze is echter alleen op prijs gebaseerd. Bij foodservice vindt een lichte daling plaats (-0,6%). In de gehele foodbranche neemt het volume nauwelijks meer toe. Onder andere door trading-down van bestedingen vinden er verschuivingen plaats tussen de twee belangrijkste kanalen in de foodbranche (foodretail en foodservice). Meer en meer ontstaat er een markt waarin supermarkten, speciaalzaken, horeca, catering en gemak strijden om de gunst van de consument. Verbrede concurrentie leidt tot winst en verlies. Zo weten supermarkten omzet naar zich toe te halen van consumenten die minder buiten de deur eten en drinken. Voor de dagelijkse boodschappen leggen ook speciaalzaken het geleidelijk aan af tegen de supers. Binnen foodservice neemt de omzet in het gemakssegment toe. Het aantal verkooppunten en de omzet van producten voor onderweg stijgen. In de horeca hebben de restaurants en cafés het al meerdere jaren lastig in termen van omzet. Hier lijkt op korte termijn nog geen verandering in te komen. Daarnaast is vooral de catering bij bedrijven en instellingen gevoelig voor consumenten die hun uitgaven tegen het licht houden. Figuur 1: Economische krimp drukt bestedingen voedingsmiddelen % tov zelfde kwartaal vorig jaar BBP Consumptie voedings- en genotmiddelen Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Voedselvraag verandert door kleinere huishoudens Eind 2011 telde Nederland 16,7 miljoen inwoners verdeeld over 7,5 miljoen huishoudens. Jaar-op-jaar vindt er nog steeds een lichte bevolkings- (0,4% in 2012) en huishoudensgroei (0,8%) plaats. De bevolkingsgroei concentreert zich vooral in de Randstad en de andere grote steden. Daar hebben ondernemers in food nog het voordeel van natuurlijke uitbreiding van hun markt. Ondernemers aan de rand van ons land hebben juist met een afkalving van hun klantenbestand te maken. Door de huishoudensontwikkeling verandert de samenstelling van het klantenbestand. Er vindt een sterke stijging van het aantal ouderen en 1- persoonshuishoudens plaats. De effecten hiervan zijn zeer ongelijk verdeeld over gemeenten. Bijna overal daalt het belang van jongeren. Tegelijkertijd neemt het belang van ouderen in sommige gemeenten met 10% toe.

2 Tabel 1: Raming Foodomzet in Foodretail en -service Omzet 2011 (mld. ) Foodretail 36,9 1,9% 1,4% 1,3% Supermarkten 32,2 2,4% 2,0% 1,8% Foodspeciaalzaken 4,7-2,2% -2,5% -2,5% Foodservice 18,1 0,6% -0,6% * Horeca 11,4-0,1% -0,1% * Catering 3,4-0,1% -3,9% * Gemak 3,4 4,8% 2,7% * Bron: Cijfers Foodretail - CBS, Gfk en Raming ING Economisch Bureau. Cijfers Foodservice - FSIN Noot: Bij de berekening van de omzet van Horeca is alle non-foodomzet door FSIN buiten beschouwing gelaten. Verder is Horeca inclusief fastservicerestaurants. Ondernemers dienen daarbij goed inzicht te hebben of het om welgestelde ouderen of gepensioneerden met een beperkt inkomen gaat. Vooral welgestelde ouderen geven volgens onderzoek relatief veel uit buiten de deur. Hoe dan ook verschuift de samenstelling van bestedingen. De nadruk komt daarbij steeds meer op gemak, gezondheid en service te liggen. Een raming voor de gehele foodbranche In tabel 1 staat een overzicht van de omzetverwachtingen voor de gehele foodbranche. De dynamiek in food en de toenemende concurrentie tussen foodretail en service maken het noodzakelijk om over de schutting te kijken. Dit Kwartaalbericht Food voorziet in die behoefte. Voor de Foodretail baseren we ons op gegevens van het CBS, Gfk en onze eigen ramingen. Voor Foodservice worden gegevens van het FSIN gebruikt. Deze hebben alleen betrekking op de foodgerelateerde omzet. In de horeca heeft dit tot gevolg dat de hier gepresenteerde cijfers afwijken van die van KHN en CBS. Doordat het alleen over de foodomzet gaat, verschilt de omzetraming van eerder door ING gepubliceerde cijfers. In de tabel gaat het slechts over een deel van de totale horecaomzet. In de Foodservice maken we onderscheid naar de segmenten Horeca, Catering en Gemak. In tabel 2 worden deze verder toegelicht. Subsectoren Supermarkten zien omzet en marktaandeel groeien De omzet van supermarkten nam in 2011 toe. Volgens het CBS stegen de omzetten in 2011 met 2,1%, volgens Gfk was de groei 2,6%. Deze groei is vrijwel volledig toe te rekenen aan hogere prijzen (2,2%). Het volume bleef over geheel 2011 stabiel. Voor onder andere C1000 en Coop was er een flinke omzetstijging, mede door uitbreiding van het aantal winkels. Het marktaandeel van Lidl en C1000 nam toe, marktleider Albert Heijn bleef op 33,5%. In de periode tot en met april verschilt het beeld voor supermarkten in 2012 weinig van een jaar eerder. De prijsstijging in 2012 bedraagt 2% en de volumes zijn grotendeels stabiel. De uitzonderingen daarop waren de eenmalige opsteker door de langere februarimaand en de vroege piek tijdens Pasen. Ook het EK voetbal is een evenement waar supermarkten naar uit kijken. Uit analyse van de weekomzetten van supermarkten tijdens de toernooien van 2006, 2008 en 2010 blijkt dat de totale extra omzetgroei van supermarkten zo n 1 à 2 procent beslaat. Dit komt neer op ongeveer 40 miljoen euro. Door de vroege uitschakeling van het Nederlands elftal bleef de teller dit maal steken op 21 miljoen euro. Op de verwachting voor de totale jaaromzet is het EK-effect echter gering. Onze omzetraming komt voor 2012 uit op +2% en in 2013 op +1,8%. Door het hoge prijsbewustzijn van klanten worden prijsstijgingen met de handrem erop doorgevoerd. In het volume zit in 2012 nog geen groei. Supermarktondernemers zijn de voorbije jaren succesvol in het aantrekken van klanten van speciaalzaken. Uit de ING Vraag van Vandaag (25 april) blijkt dat dit voor groente in sterkere mate geldt dan voor vlees en brood. In het AGFschap doen supermarkten zeer duidelijk van zich spreken. Onder andere Lidl heeft zich hier de afgelopen jaren sterk in verbeterd. De stijgende populariteit van supermarkten houdt ook aan. In een enquête van het EIM in opdracht van HBD en Vakcentrum geeft het grootste deel van de supermarktondernemers aan de komende jaren in te zetten op een verbreding van het vers-, kwaliteits- en gemaksassortiment. Onze verwachting is dat ze daarmee nog meer marktaandeel van speciaalzaken weten af te snoepen. Machtsblokken verleggen hun grenzen Na de overname van C1000 en de heroriëntatie over de positionering haalt Jumbo de C1000 formule gaandeweg uit Kwartaalbericht Food Juli

3 de markt. Steeds duidelijker tekent zich een structuur af waarbij sprake is van 3 machtsblokken (AH, Jumbo en Superunie). De consequentie hiervan is dat deze blokken op termijn tegen de grens van het aantal winkels aanlopen en dat het middensegment voller is geworden. Ter bevordering van groei en onderscheidend vermogen worden verschillende strategieën toegepast. Afhankelijk van de keten zijn deze een combinatie van: 1) internationale uitbreiding; 2) internet; 3) assortimentsverrijking; 4) verruiming van de openingstijden en 5) verbreding van activiteiten richting andere branches. Zo gaat de opmars van AH in België en Duitsland door. Voor het eind van 2012 mikt de keten op 10 winkels in Vlaanderen en de eerste van een reeks AH to Go s in Duitsland. Verder oriënteren alle formules zich op de inzet van internet, bijvoorbeeld door online bestellen en bezorgen of afhalen (click & collect). Ook zien fabrikanten (Unilever) en huismerken (AH Excellent) meer plaats voor exclusieve producten die ook thuis het uit eten gevoel geven. Ondertussen zijn de mogelijkheden om s avonds en op zondag boodschappen te doen vooral in steden flink verruimd. Ten slotte verbreden supermarkten hun activiteiten richting non-foodretail, horeca en gemak. Speciaalzaken; daling van volume houdt aan De totale omzet van speciaalzaken liep volgens het CBS in 2011 terug met 2,2%. Dit werd veroorzaakt door een volumedaling van 4,1%. Deze was minder groot dan in voorgaande jaren. In april gepubliceerde cijfers van het CBS laten zien dat de prijzen van verschillende producten bij de speciaalzaak harder stegen dan in de supermarkt. Het lijkt erop dat de beperkte inkoopmacht van speciaalzaken hen hierbij parten speelt. Daardoor hebben zij een minder sterke positie bij het uitonderhandelen en doorberekenen van prijsstijgingen. Tegelijkertijd vertoont het aantal speciaalzaken een dalende lijn. Tussen 2007 en 2011 daalde het aantal kaas- en delicatessenzaken met 3%, het aantal groenteboeren met 20%, het aantal bakkers met 5% en het aantal slagerijen met 15%. Uit het Handelsregister blijkt dat het daarbij doorgaans gaat om ondernemers die zelf stoppen, het aantal faillissementen is slechts een fractie van het aantal stoppers. Door de machtsverhoudingen in de retail, is het voor speciaalzaken vaak niet mogelijk om op prijs te concurreren met supermarkten. Speciaalzaken die succesvol zijn, bieden juist een andere beleving en assortiment dan de supermarkt. In het straatbeeld zijn de opkomst van de Turkse groenteboer en halal slager hier een voorbeeld van. De krimp van de bestedingsruimte van consumenten, de verwachte daling van het aantal speciaalzaken en de forse concurrentie met supermarkten pakken negatief uit voor de omzet van speciaalzaken. De verwachte omzetontwikkeling voor 2012 en 2013 komt uit op -2,5%, ondanks dat de prijzen wel blijven stijgen. Creativiteit van volhouders gewenst Wie niet sterk is, moet slim zijn; dit gaat zeker op voor speciaalzaken. Onderzoek laat zien dat vooral oudere consumenten naar speciaalzaken gaan. Met het oog op de toekomst liggen er voor ondernemers dus interessante uitdagingen om nieuwe klanten aan zich te binden. Speciaalsupers zoals Marqt en Landmarkt geven in dat opzicht een eigentijdse uitstraling aan de branche. De ruimte voor het assortiment van speciaalzaken ligt vooral in de variëteit van producten, kant-en-klare producten en creatieve samenwerking. Zo concludeert het HBD dat de samenwerking onder zelfstandige speciaalzaken op dit moment relatief laag is. Samenwerking met branchegenoten, met horeca of met non-food retail is voor speciaalzaken een optie om extra onderscheidend vermogen te creëren. Verder kan een preferred supplier status bij een horecagelegenheid, een non-foodretailzaak of een rol als cateraar bij bedrijven de naamsbekendheid vergroten. Dit kan ook appelleren aan de groeiende interesse voor herkenbaar, ambachtelijk en/of lokaal voedsel. Figuur 2: Prijsontwikkeling categorieën in supermarkten en speciaalzaken. Index (2006 = 100) Supermarkt Brood Speciaalzaak Brood Supermarkt Vlees Speciaalzaak Vlees Supermarkt AGF Speciaalzaak AGF Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Horeca verliest marktaandeel in food Van de verschillende foodbranches is de horeca een van de meest conjunctuurgevoelige. Door de economische opleving was 2011 een positief jaar voor horecaondernemers. Over de afgelopen 10 jaar is de trend in de horeca echter negatief. Volgens het CBS kon de horeca in 2012 de positieve lijn in eerste instantie nog doortrekken. Het CBS noteerde een groei van de omzet van cafetaria s en restaurants in de eerste maanden van dit jaar. Aan de andere kant geeft het FSIN aan dat er in de eerste maanden van 2012 al weer sprake was Kwartaalbericht Food Juli

4 van een duidelijke daling van de foodomzet in de horeca. En dan met name bij cafés en cafetaria s. Voor geheel 2012 is het verwachte groeicijfer voor de foodomzet in de horeca (inclusief cafetaria s en fastservicerestaurants) licht negatief (- 0,1%). Dat het aanbod van eetgelegenheden nog wel toeneemt (tabel 2) maakt het er voor restauranthouders niet makkelijker op. De foodomzet is een deel van de totale omzet in de horeca. Voor hotels maken eten en drinken zo n procent van de omzet uit. Volgens KPMG is dit aandeel tussen 2009 en 2011 afgenomen, wat voornamelijk door de krimp van de markt voor congressen en bijeenkomsten komt. Hotels zien door concurrentie slechts een deel van hun omzet in gevaar komen. Voor restaurants en cafés geldt dat ze voor de volle 100% concurreren met andere foodretail en foodservice segmenten. In die strijd moeten zij op zien te boksen tegen; 1. de prijzen bij foodretail; 2. de snelheid van gemaksconcepten en 3. de ruimere openingstijden die foodretail en foodservice in retail bieden. Vooralsnog moet de horeca daardoor terrein prijsgeven op andere segmenten binnen food. Catering doet aan verduurzaming ondanks prijsdruk Voor 2012 wordt verwacht dat de omzet van contractcateraars onder druk blijft staan. Er is sprake van een verzadigde markt waarin veel opdrachtgevers zeer gebrand zijn op de laagste prijs. De subsidiëring vanuit opdrachtgevers loopt terug waardoor verdere commercialisering in gang wordt gezet. Tegelijkertijd loopt het aantal individuele opdrachtgevers dat de catering uitbesteed en het aantal locaties waarvoor ze dat doen terug (tabel 2). In 2011 was het effect hiervan goed zichtbaar, de omzet van contractcateraars liep volgens branchevereniging Veneca fors terug. Vooral bij overheidsinstellingen was sprake van een flinke krimp. Uit cijfers van het FSIN komt een daling van 0,1% in 2011 en een verwachte krimp van bijna 4% in In het inkoopbeleid van organisaties speelt maatschappelijke verantwoordelijkheid een steeds grotere rol. Opdrachtgevers zetten samen met hun cateraar stappen in de verduurzaming van het assortiment. De ontwikkeling van de volumes biologische voeding toont dit aan. De bestedingen zijn nog relatief klein, in 2011 gaven consumenten buiten de deur 120 miljoen euro aan biologische voeding uit (Bionext). Dit groeit echter gestaag en het groeitempo ligt in foodservice, en dan voornamelijk bij catering, een stuk hoger dan in supermarkten en speciaalzaken. Introducties van nieuwe producten en keuzes van cateraars hebben hier een belangrijke rol in gespeeld. Gemak is nog volop in ontwikkeling Binnen foodservice is de omzet van verkooppunten in de gemakssegmenten de afgelopen jaren gestegen. In onze definitie behoren zowel pompshops, foodservice in retail en traveloutlets (voornamelijk op stations) tot het gemakssegment. Voor zowel de foodverkoop op stations als de foodservice in retail (La Place, Hema) geldt dat het aanbod toeneemt. In lijn daarmee neemt de geschatte omzet voor gemak (3,4 miljard in 2011) ook in 2012 toe (2,7%). Binnen food is deze markt het sterkst in ontwikkeling. Zowel gevestigde Nederlandse bedrijven, succesvolle buitenlandse formules en start-ups spelen hier op in. De verwachting is dat de consument in zijn werk- en vrije tijd blijft zoeken naar een betaalbaar eetmoment buiten de deur. De gematigde economische verwachtingen doen daar voorlopig nog geen afbreuk aan. Het wordt eerder versterkt door de stijgende mobiliteit en de grotere spreiding van eetmomenten. Ten opzichte van andere foodservice kanalen weet vooral gemak hier adequaat op in te spelen. Tabel 2: Wat is Foodservice? Aantal locaties en meerjarige ontwikkeling (+ of -) Horeca Catering Gemak Hotels (+) Opdrachtgevers (-) Pompshops (-) Restaurants (+) Locaties (-) Foodservice in retail nb (+) Cafe's (-) Stationsoutlets 320 (+) Fastservice (+) Bron: HBD, NS Stations Facts & Figures, KHN, Veneca. Kwartaalbericht Food Juli

5 Figuur 3: Onderlinge kruisbestuiving in food Foodretail Supermarkten Foodservice Catering Speciaalzaken Horeca Non-food retail Gemak Scheidslijnen tussen branches vervagen In dit deel staat één van de strategieën van foodondernemers centraal; te weten verbreding van de bedrijfsactiviteiten. Het principe van branchevervaging wordt in veel branches al sinds jaar en dag toegepast. In deze tijd van schaalvergroting en marge- en prijsdruk is het aan de orde van de dag. In de praktijk vindt een aanpassing van het assortiment plaats met producten uit andere branches om op die manier extra klanten en omzet binnen te halen. Voorbeelden uit andere branches zijn bouwmarkten die meubels en fietsen verkopen, H&M dat woonartikelen verkoopt en Kruidvat dat een belangrijk deel van de omzet uit branchevreemde producten haalt. In de foodsector kent branchevervaging twee belangrijke drivers. De eerste is dat groei in de markt voor foodretail stagneert. In het volume dat supermarkten en speciaalzaken maken zit nauwelijks nog groei. De tweede is sociaaldemografisch van aard; zowel voor gezinnen als eenpersoonshuishoudens speelt gemak een grotere rol. Gemaksoplossingen bieden een uitkomst voor vollere agenda s, flexibilisering van werk- en vrije tijd en grotere spreiding van eetmomenten. Of die (gemaks-)aankoop bij foodretail of service wordt gedaan, maakt de consument ondertussen steeds minder uit. Ter plekke beslist men welke formule het best beantwoord aan de consumptiebehoefte. Van consumptie thuis naar consumptie to-go Branchevervaging gebeurt zowel vanuit creatieve ondernemers met verassende product-marktcombinaties als door grote gevestigde partijen die nieuwe concepten ontwikkelen en uitrollen. Binnen de foodmarkt zijn vooral de partijen uit de foodretail zich in toenemende mate op foodservice gaan richten (figuur 3). Wat de consument wil, is meer vrijheid in de plaats en tijd van consumptie en daar spelen supermarkten op in. Zij gaan hier in hun assortiment in mee om de consument vast te blijven houden en beter te bedienen. De marktpositie aan de inkoopkant, de kennis van efficiënte belevering van het winkelnetwerk en de focus op het realiseren van een hoge vloerproductiviteit gedurende de dag geven een voordeel in die markt. Die combinatie is ook aanwezig bij de grotere internationale horecabedrijven in het fastservicesegment (Mc Donalds, Subway, Starbucks). Samen bepalen zij voor een groot deel het aanbod en beeld in de gemaksmarkt. Ketenkennis grossiers leidt tot integratie in de keten De foodgroothandel haalt een groot deel van de omzet uit de business-to-business markt. De branche is daardoor als leverancier of logistieke dienstverleners sterk verweven met foodservice en foodretail. De markt voor grossiers krijgt zowel aan inkoop- als aan verkoopkant te maken met steeds grotere ketenpartners. Tegelijkertijd bieden inkoopcombinaties zoals Maxxam en Supertrade, grossiers zelf ook schaalvoordelen bij hun inkoop. Door hun wagenpark, kennis van productstromen en efficiënte logistiek hebben grossiers echter een belangrijke troef in handen. Zo heeft Sligro al jaren geleden een voorwaartse stap richting het supermarktkanaal gemaakt (EMTÉ). Toch blijkt de logistiek van retail heel anders te zijn dan de logistiek van foodservice. Kwartaalbericht Food Juli

6 Buitenlandse invloeden gemengd met Hollandse nuchterheid Inspiratie voor nieuwe concepten binnen gemak wordt ondermeer geput uit succesvolle voorbeelden in de VS, het VK en Duitsland. Een aantal van die concepten is de afgelopen jaren in Nederland geïntroduceerd of uitgebreid (Subway, Starbucks, Wagamama, Backwerk). Zeker de nieuwe buitenlandse concepten richten zich in eerste instantie puur op consumenten in de Randstad en andere grote steden. Vanuit Nederland zelf zijn partijen als AH to go, Hema, La Place en Bakker Bart flink gegroeid. Zelfstandige detailhandelsondernemers met ambities zitten ondertussen niet stil. Supermarkten en speciaalzaken zijn horecagerelateerde activiteiten gaan ontplooien en komen in het vaarwater van de traditionele horeca. Door meer diensten aan te bieden stimuleren ze hun functie als buurt- en ontmoetingsplek. In gebieden waar leegstand optreedt en het winkelaanbod krimpt, is dit een waardevolle ontwikkeling met het oog op de leefbaarheid. De supermarktketens hebben zich op deze vlakken de afgelopen jaren weten te onderscheiden. De online-markt is op dit moment de extra troef in het spel om de foodomzet. Weten supermarkten die markt de komende jaren ook tot wasdom te brengen dan versterken zij hun positie eens te meer. Minder partijen die beter samenwerken, hebben gezorgd dat de efficiency van de keten is verhoogd. De prijzen van voedsel blijven daardoor behapbaar. Bij een steeds kleiner aantal partijen neemt de kans op aantasting van de voedseldiversiteit echter toe. Niet alleen in het aanbod van producten maar ook in het aanbod van ondernemers. Voor een gezonde markt blijft het van belang dat er van onderaf verse ondernemers en ideeën opkomen. In het ING rapport Food 2030 leest u meer over de benodigde cultuuromslag in de foodsector. Gemakkelijk voor onderweg en voor thuis De groei van de omzet en het aantal verkooppunten van bijvoorbeeld de stationsoutlets van Servex (sinds kort NS stations Retailbedrijf) toont de mogelijkheden van het gemakssegment. Food to-go bezit inmiddels een vaste plek in de foodaankopen van consumenten. Nu kijken gemaksformules naar hoe ze hun dienstverlening verder kunnen uitbreiden. Dus experimenteert BP met kant-en-klare maaltijden voor thuis, biedt Julia s afkookmaaltijden aan en kun je bij Starbucks, en Coffee Company je favoriete bonen meenemen. Deze vormen van cross-selling verkleinen de noodzaak om bij de supermarkt langs te gaan. Uitkomst van vervaging: is groter ook beter? De totale foodmarkt neemt in volume nauwelijks meer toe. De supermarkten en het gemakssegment groeien nog, maar dit gaat ten koste van bestedingen bij speciaalzaken, catering en horeca. De markt voor gemaksvoedsel zal op een gegeven ogenblik verzadigen. Richting dat moment wordt zichtbaar welke concerns zich het meest succesvol hebben weten aan te passen aan de nieuwe consumentenvoorkeuren. Door de schaalvoordelen die in foodservice nog te behalen zijn, zal de huidige versnippering van dit segment op termijn verminderen. Het samenvoegen van de sterke punten uit de foodretail en foodservice leidt tot hybride bedrijfsvormen. Dit zijn ketens die verstand hebben van beide markten. Zij combineren kennis over: 1) efficiënte logistiek, 2) de juiste locaties, 3) hoge omzetsnelheden, 4) het creëren van beleving, 5) het toevoegen van waarde. Kwartaalbericht Food Juli

7 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 4 juli Kwartaalbericht Food Juli

8 Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Dirk Mulder, Sectormanager Food & Retail Thijs Geijer, Econoom Foodketen Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/economischepublicaties Kwartaalbericht Food Juli