Stijve harken, angsthazen en brokkenmakers

Transcriptie

1 Stijve harken, angsthazen en brokkenmakers Sensorische integratie stoornissen en cranio-sacraal therapie Jeannette van Yperen, 2011 Versie JvY

2 Inhoudsopgave: Hoofdstuk 1: Inleiding p. 3-4 Hoofdstuk 2: Wat is sensorische integratie en welke 3 hoofdstoornissen kunnen optreden? P. 5-9 Hoofdstuk 3: De ontwikkelingsstadia van sensorische integratie: de 4 niveaus p Hoofdstuk 4: de 5 stadia van motorische ontwikkeling p Hoofdstuk 5: Sensorische integratie en het centrale zenuwstelsel p Hoofdstuk 6: De primaire reflexen en sensorische integratie p Hoofdstuk 7: Mogelijke oorzaken van een sensorische integratiestoornis p Hoofdstuk 8: Het was heel anders dan met de anderen p Hoofdstuk 9: Cranio-sacraal therapie ter ondersteuning van de behandeling van sensomotorische integratie stoornissen bij volwassenen p Hoofdstuk 10: Nawoord p. 47 Bijlage: bronnen en inspiratiebronnen p. 48 2

3 Hoofdstuk 1: Inleiding Iedereen kent ze wel, van die mensen die bij de roltrap aarzelend op de trede stappen, die met gymnastiek niet worden uitgekozen omdat ze steen vast de score naar beneden halen, die zich maar niet normaal in het verkeer kunnen bewegen, die tegen dingen oplopen en van alles uit de handen laten vallen. Mensen waarbij iets mis kan zijn met de sensomotorische integratie. Ik ben één van die mensen en pas rond mijn 50 e kreeg dat wat ik zelf nooit goed begreep, een naam. Mijn zus en ik waren bezig met de voorbereidingen van het kerstdiner toen ik haar vertelde dat ik me zorgen maakte over de mogelijkheid om de opleiding tot cranio-sacraal therapeut voort te zetten. Ik legde haar uit dat mijn motoriek het nog wel eens af laat weten Ze keek me aan en stelde mij een aantal vragen. Mijn antwoorden maakten dat ze zei: dat ik hier nooit bij stil heb gestaan! Jij zou eens een afspraak kunnen maken met een motorisch remedial teacher voor een test. Het zou me niet verbazen als jij een sensorische integratie stoornis hebt.. Zo gezegd, zo gedaan. En ja hoor, ik was een duidelijk geval. Tegenwoordig worden kinderen in de onderbouw van het basisonderwijs goed in de gaten gehouden door hiervoor geschoolde leerkrachten. Hoe eerder de stoornis die vele variaties kent- wordt ontdekt, des te groter is de kans dat deze geheel of bijna geheel kan worden opgelost. Omdat de stoornis alles te maken heeft met de werking van het centrale zenuwstelsel, ruggenmerg en de hersenen, ben ik ervan overtuigd dat cranio-sacraal therapie een waardevolle aanvulling kan zijn op motorisch remedial teaching en heb ik mij zelf laten behandelen bij 2 van de docenten. Ook is het vrijwel zeker dat elke cranio-sacraal therapeut vroeger of later een kind of volwassene op de tafel krijgt waarbij sensorische integratieproblemen een rol spelen. Immers: bij maarliefst 1 op de 10 kinderen spelen deze problemen in meer of mindere mate. Wat zou het fijn zijn als dit dan wordt onderkend en cranio-sacraal therapie wordt ingezet ter ondersteuning van de therapie vanuit de ergotherapie of fysiotherapie! Om bovenstaande redenen heb ik niet lang geaarzeld met de keuze van mijn onderwerp. Met dit epistel wil ik de lezer bekender maken met sensorische integratie, de stoornis en mijn visie op de ondersteunende rol die cranio-sacraal therapie kan spelen. Omdat het onderwerp immens breed is, moet ik mij helaas beperken. Dit heb ik gedaan door, na een algemene introductie, in te zoomen op problemen met de sensorische integratie die zich vooral motorisch uiten (zoals bij mij) en deze variant te beschrijven vanuit fysiek, biologisch en psychisch perspectief. Vervolgens zoom ik in op de mogelijke rol van cranio-sacraal therapie bij de diagnose tijdens 3

4 volwassenheid. Dit neemt niet weg dat veel informatie zeer bruikbaar is voor de behandeling van kinderen. Ik nodig iedereen van harte uit om niet alleen dit verhaal te lezen, maar ook om de literatuurlijst te raadplegen voor verdiepingsinformatie. Ook worden er geregeld workshops aangeboden om leerkrachten en andere geïnteresseerden wegwijs te maken in sensorische integratie en het herkennen van stoornissen in de ontwikkeling hiervan. In mijn tijd, zo n 50 jaar geleden, was je niet meer dan een stijve hark, een angsthaas of een brokkenmaker (of allemaal tegelijkertijd!). Gelukkig is die tijd voorbij en kunnen wij als beroepsgroep bijdragen aan het fysiek en psychisch welzijn van cliënten die een dergelijke stoornis ondervinden. 4

5 Hoofdstuk 2: Wat is sensorische integratie en welke 3 hoofdstoornissen kunnen optreden? Sensorische integratie is kortweg de neurologische procedure die zorgt voor de organisatie van de informatie die we krijgen vanuit de buitenwereld en vanuit ons eigen lichaam. Dit gebeurt langs de lijn van sensorische input. Dit is het neurologisch proces waarbij we boodschappen ontvangen van interne receptoren (binnenoor, spieren, gewrichten, organen) en externe receptoren (reuk, zicht, gehoor, smaak en tast). Dit wordt gevolgd door organisatie van de prikkels door de hersenen (neurologische organisatie) en motorische output, waarbij de hersenen het lichaam instructies geven om te doen wat het geacht wordt te doen. Dit is bijvoorbeeld lopen, klimmen, praten en slapen. De activiteiten op zichzelf leiden ook weer tot meer sensorische input, die dezelfde cyclus weer op gang brengen. Een voorbeeld: Sensorische input: je bent op weg van het station Naarden-Bussum naar de PCSA en hebt nog lekker even je favoriete muziekje op de oren. Je wilt 5

6 oversteken en kijkt goed naar links en rechts, besluit dat het veilig is en wilt oversteken. Tijdens je eerste stap van het trottoir hoor je getoeter. Je gehoorzintuig ontvangt de prikkel en stuurt deze naar je hersenen. Neurologische organisatie: je favoriete muziekje en omgevingsgeluiden verdwijnen naar de achtergrond en hoor je even niet meer, want je hersenen moeten eerst het nieuwe geluid analyseren, het interpreteren als een waarschuwingssignaal en de informatie klaarzetten voor de vervolgstap. Motorische output: je hersenen vertellen je wat er motorisch gedaan moet worden, namelijk als de sodeju terugspringen op de stoep. En dat doe je dan ook! Dit alles speelt zich af in misschien een fractie van een seconde en deze processen spelen zich 24 uur per dag af en in talloze variaties. Sensorische integratie komt tot stand dankzij een ingenieus samenspel tussen het zenuwstelsel, het ruggenmerg en de hersenen. Het is een continu, dynamisch en cyclisch gebeuren waarbij meer dan 80% van het zenuwstelsel is betrokken! De hersenen kunnen worden gezien als een soort sensorische informatieverwerkingsmachine. Als de hersenen de prikkels netjes verwerken, dan hebben we geen enkel probleem met zaken als spelen, leren, bewegen en intermenselijk contact. Bij sensorische integratie is sprake van veel verschillende gelijktijdige processen, namelijk: ontvangen, waarnemen, integreren, moduleren, sensorische discriminatie, posturale reacties en praxie. Deze processen zullen later nader worden toegelicht. De ontwikkeling van de sensorische integratie verloopt in fases en elke fase bouwt voort op de vorige fase. De allerbelangrijkste tijd voor sensorische integratie is de kindertijd, van zuigeling tot ongeveer het 5 e levensjaar. Als in die periode sensorische integratieproblemen niet worden onderkend en opgelost is de kans steeds kleiner dat dit nog gaat lukken. De basis voor het sensorische integratieproces wordt echter al gelegd vóór de geboorte, en daarom zal hieraan bij de beschrijving van de ontwikkeling van hersenen en zenuwstelsel aandacht worden besteed, evenals bij de beschrijving van mogelijke oorzaken van problemen bij de sensorische integratie. Bij een sensorische integratiestoornis is er iets mis met de manier waarop de hersenen de sensorische informatie opnemen, organiseren en gebruiken. Hierdoor heeft iemand moeite met het effectief functioneren in zijn of haar omgeving. Er zijn 3 hoofdstoornissen te onderscheiden: de sensorische modulatiestoornis, de sensorische discriminatiestoornis en de sensomotorische 6

7 stoornis. Deze kunnen onafhankelijk van elkaar bestaan of gelijktijdig en kunnen variëren van zeer licht tot ernstig. Bij een sensorische modulatiestoornis heeft iemand problemen met de timing van het centrale zenuwstelsel. Als alles goed functioneert dan kan het centrale zenuwstelsel gelijktijdige sensorische boodschappen (prikkels) synchroniseren en is er een gebalanceerde remming van de prikkels. Bij een modulatiestoornis worden alle receptoren of overprikkelt of onderprikkelt. Degene die hiermee behept is reageert op alle prikkels overdadig of onderkoeld ongeacht of deze prikkel nu belangrijk of onbelangrijk is, positief of negatief. De één reageert met bekende vecht, vlucht of bevries reactie, de ander met negeren of het juist opzoeken van meer en meer prikkels. Weer anderen reageren met op één van de genoemde reacties, afhankelijk van de situatie. Op dit moment ligt er een 11 weken oude kitten op mijn schoot, volledig uitgeteld van alle avonturen die het leven biedt. Als zij iets nieuws ziet loopt ze er meestal nieuwsgierig naar toe en snuffelt zij het af, betast het en verliest naar enige tijd haar belangstelling. Als zij ineens het gordijn ziet opbollen van de wind of een andere kat achter haar ziet, dan gaan al haar haren overeind en dat kleine ruggetje en staartje worden zo groot mogelijk gemaakt. Als het gevaar is geweken dan trekt het weer bij en wijdt ze zich weer aan andere zaken. Als zij bij alle nieuwe kennismakingen een dergelijk gedrag zou vertonen of zich juist zou verstoppen om maar niets nieuws meer te ontdekken, dan zou de kans groot zijn dat zij een sensorische modulatiestoornis ontwikkelt. Gelukkig is dat niet het geval! De vergelijking gaat natuurlijk niet helemaal op, al was het alleen maar dat het menselijk vermogen om te denken een extra dimensie geeft aan de sensorische ontwikkeling. Een andere sensorische integratiestoornis is een sensorische discriminatiestoornis. In die situatie heeft iemand moeite met het onderscheiden van prikkels omdat het centrale zenuwstelsel de prikkels foutief verwerkt. Iemand met dit probleem kan het belang van ervaringen en voorwerpen niet goed inschatten en heeft moeite met taken waarbij de combinatie van zien en ruimtelijk perspectief van belang zijn. Er schort bijvoorbeeld vaak iets aan het lichaamsbewustzijn en alles waarvoor het evenwicht wordt gebruikt kan problemen geven. Vaak kan een persoon met dit probleem ook zijn of haar kracht niet goed afpassen op de situatie of wordt er tegen van alles opgebotst omdat er niet goed opgelet wordt. Een derde probleem dat kan optreden bij een sensorische integratiestoornis is de sensomotorische stoornis. In dit geval is het vrijwel zeker dat degene die het betreft de sensorische informatie van vestibulaire (binnenoor) en 7

8 proprioceptieve (spieren en gewrichten)prikkels over waar je lichaam zich in de ruimte bevindt en wat het doet, niet goed worden verwerkt. Dit komt voor als tijdens de ontwikkeling er iets is misgegaan met de ontwikkeling van tweezijdigheid. Dit wordt bilaterale integratie genoemd, het neurologisch proces waarbij prikkels van beide kanten van het lichaam met elkaar in verbinding worden gebracht. Later zal worden toegelicht dat dit een natuurlijke stap is voordat er een voorkeurskant wordt ontwikkeld. Personen met een sensomotorische stoornis bakken als kind bijvoorbeeld vaak niet veel van fietsen, touwtje springen, koprollen en handstand en vinden deurknoppen, kranen onhandige dingen. Een andere variant is het onvermogen tot motorische planning bij kinderen in ontwikkeling. In de overdracht van de informatie over aanraken, bewegen en lichaamspositie tussen de hersenen en de spieren gaat iets niet goed, terwijl er (meestal) niets mis is met de intelligentie en spieren van het kind. Mocht het nog niet duidelijk zijn: ik ben de stijve hark, angsthaas en brokkenmaker uit de titel. Dat alles komt vooral omdat mijn sensomotoriek ergens onderweg in de reis naar dit leven of in de eerste dagen van dit leven niet goed tot ontwikkeling is gekomen. Met andere woorden: ik heb een sensomotorische stoornis. Terwijl ik dit schrijf vraag ik me af: hoe erg was en is dit nu allemaal? En ik realiseer me dat het me misschien als kind een beetje een buitenbeentje maakte maar dat ik door deze onvolkomenheid juist andere talenten heb ontwikkeld en ik een ster ben geworden in het vermijden van de omstandigheden die lastig zijn. Totdat ik ongeveer 4 jaar geleden gevangen werd door de schoonheid van cranio-sacraal therapie! Moest ik maar wegrennen omdat ik geconfronteerd werd met wat ik steeds zo zorgvuldig had vermeden? Het was geen keuze: ik moet ermee dealen om dat de doen wat ik intens graag doe: cranio-sacraal sessie geven. Ik wil jullie vragen om je het volgende voor te stellen. Je hebt gestaan op het dek van een varende boot en stapt aan wal. Ken je het gevoel dat je kunt krijgen als je aan wal stapt? Dat is het gevoel dat ik kan hebben terwijl ik mijn ogen dicht heb of lopend naar beneden kijk. Hoe zou het zijn als je lichaam, terwijl je ogen dicht zijn, van grote en vorm verandert en soms de ruimte om je heen dat ook lijkt te doen? Dit kan mij soms gebeuren, bijvoorbeeld als mijn denken op een laag toerental komt. Hoe zou het voor je zijn dat je weet dat je een pen ontspannen in je hand kunt houden maar iets wat niet te controleren is maakt dat je pen bijna tot moes wordt geknepen of simpelweg uit je hand valt, ook al geef je jezelf de opdracht om hem gewoon vast te pakken? Vooral als ik vermoeid ben of gespannen, dan kan dit zijn wat ik meemaak. 8

9 Dit is ondanks de sensorisch remedial teaching sessies die ik lange tijd heb gevolgd en de cranio-sacraal sessies bij docenten. Ik ben gaan geloven dat mijn onvolkomenheid - door deze te kunnen benoemen, begrijpen, onder ogen te zien en te accepteren- juist iets kan toevoegen aan behandelingen die ik geef. Ik ben zeer gevoelig voor wat ik via de externe zintuigen (vooral aanraking) aan signalen (prikkels) binnen krijg. Dat de neuronale verbindingen in het centrale zenuwstelsel niet goed werken maakt dat de uitwisseling tussen de sensorische input en de motorische output niet altijd optimaal werkt. Dat gebeurt bijna altijd op het moment dat zich bij de cliënt een verandering voltrekt en/of een ontlading plaatsvindt. Mijn grootste vijand was (en soms ben) ik zelf als het gaat om het geven van een plek van mijn fysieke reacties tijdens een behandeling. Verder, wetend dat 1 op de 10 personen in min of meerdere mate een sensorisch integratieprobleem heeft, maakt dat ik nú de kans heb om bij te dragen aan begrip en ondersteuning voor deze groep als zij daarvoor belangstelling hebben. Lees dus alstublieft nog even door. Ik heb nu zeer kort uitgelegd wat sensorische integratie is en welke verstoringen daarin kunnen optreden. In het volgende hoofdstuk gaan we kijken naar ontwikkelingsstadia van sensorische integratie. 9

10 Hoofdstuk 3: De ontwikkelingsstadia van sensorische integratie: de 4 niveaus Als een baby ter wereld komt is het goedbeschouwd nog maar een hulpeloos wezentje. Daar waar veel andere zoogdieren wankel maar snel op eigen benen staan, klauteren en vast voedsel tot zich kunnen nemen, is er voor een baby nog een hele weg te gaan. In hoofdstuk IV zal worden uitgelegd dat dit nauw samenhangt met de ontwikkeling van de hersenen. Hoe het ook zij, het is duidelijk dat er op ouders en verzorgers een enorme verantwoordelijkheid rust om het sensorische integratieproces op een goede wijze te ondersteunen. Als dit niet gebeurt dan zal het kind met of zonder stoornis- later ongemak of erger ondervinden in zijn of haar leven. Als alles naar behoren verloopt dan doorloopt een kind 4 niveaus van leren om de sensorische integratie te laten bloeien. Deze niveaus worden ook wel bouwstenen genoemd en volgen op elkaar. Is er dus in (of voor) een van de niveaus een probleem, dan beïnvloedt dat direct het volgende niveau. De 4 niveaus worden hieronder beschreven. Niveau 1: primaire sensorische systemen Net op de wereld en al helemaal in actie. De basis wordt gelegd voor alle toekomstige leerprocessen dankzij het ontvangen van sensorische informatie. De huid (het grootste orgaan en het tastzintuig), de zwaartekracht en beweging (vestibulair zintuig) en de spieren (proprioceptieve zintuig) zorgen ervoor dat vooral het visuele en auditieve zintuig maar ook andere zintuigen volop in actie zijn. De baby zuigt aan tepel (of fles), wordt geknuffeld en gewiegd en wordt hopelijk bevestigd en gestimuleerd in zijn (of haar) ontdekkingstocht. De baby ontvangt informatie over zijn bewegingen, probeert nieuwe bewegingen uit en merkt gaande weg dat dit met wat inspanning allemaal lukt! Hij leert langzaam met zijn ogen te reageren op de omgeving, gaat voorwerpen onderscheiden en bewegende mensen en dingen. Hij leert het hoofdje op te heffen en te draaien als hij een vertrouwde stem hoort. En tenslotte leren vestibulaire prikkels die de baby via het binnenoor ontvangt hem dat hij is verbonden met de aarde. Wie denkt dat een baby alleen maar piest, poept, eet en slaapt heeft het volledig mis! Er wordt hard gewerkt! Niveau 2: perceptief-motorische grondslagen Met dit eenmaal onder de knie, is er geen ruimte voor uitrusten. Nu gaat de baby hard werken aan de ontwikkeling van zijn lichaamsbewustzijn en bilaterale integratie. Wat betekent dit? De baby krijgt een beeld van zijn lichaamsdelen, waar ze zijn, hoe ze onderling samenhangen en hoe ze 10

11 bewegen. Het eigen lijfje wordt aan een intensief onderzoek ontworpen en het gaat de baby lukken om houdingen aan te nemen, de hals stabiel te houden en hoofd en romp op te tillen om eens goed om zich heen te kijken. Omdat hij dit nu kan, kan hij ook de ogen richting op een bepaald punt. Dat is niet onbelangrijk want daardoor kan hij ook zijn motorische controle verbeteren. Naarmate de ogen beter samenwerken kan de baby steeds beter het doel bepalen waar hij heen wil, en daar dan ook heen gaan. Het moment van kruipen is dus aangebroken! Daar komen de bilaterale integratie en coördinatie dubbel en dwars om de hoek kijken. Eerst leert een baby om beide kanten van zijn lichaam symmetrisch, tegelijkertijd en soepel gecoördineerd te gebruiken. Pas daarna kan hij namelijk een handvoorkeur ontwikkelen en leren om bijvoorbeeld een rammelaar van de ene hand in de andere hand over te nemen. De bilaterale coördinatie wordt enorm gestimuleerd door kruipen. Bij het kruipen gebruikt de baby als het goed is zijn handen en benen om en om en gebruikt zo beide hersenhelften. Maar dat is nog niet alles want in deze fase gaat dit wondertje zich ook bezig houden met motorische planning: bijvoorbeeld van de buik op de rug rollen is een hele toer maar na wat oefenen wordt ook dit een fluitje van een cent. De kleine, die zich van baby naar peuter ontwikkelt, kan zich steeds beter concentreren en bouwt al de emotionele zekerheid op die zo broodnodig is om elke keer een stapje verder te kunnen gaan. Niveau 3: perceptief-motorische vaardigheden Inmiddels is de baby een peuter geworden en begrijpt hij de informatie die via de zintuigen binnen komt steeds beter en kan de peuter steeds beter met de buitenwereld communiceren omdat de sensorische discriminatie steeds beter wordt. Hij kan steeds beter horen, taal begrijpen en contact maken via taal. Hij snapt steeds beter waar hij is ten opzichte van anderen en voorwerpen en kan alles waarvoor een oog hand coördinatie voor nodig is steeds beter doen. Een eenvoudige tekening maken, op een stoel klimmen, zelf iets inschenken, een eenvoudige puzzel maken, kralen aan een groot koord rijgen en iets opvangen; met wat oefening wordt dit allemaal eigen gemaakt. Sta er maar eens even bij stil wat een ongelofelijke prestatie dit eigenlijk is. Niveau 4: sensorische integratie OK Als kleuter gaat het kind gewoon verder met het ontwikkelen en bekrachtigen van alles wat hij geleerd heeft, zodat hij uiteindelijk een succesvolle sensorische integratie op de rails heeft. Wat betekent dit? Hij kan abstract en logisch denken, kan ingewikkelde motorische handelingen uitvoeren, kan zijn aandacht ergens op richten, kan zijn gedrag organiseren, 11

12 kan zich een voorstelling van dingen maken, kan beide lichaamshelften en hersenhelften ontwikkelen en gebruiken, heeft zelfrespect en heeft zelfbeheersing geleerd. Ogen en oren worden de belangrijkste leermeesters en hij kan op een gezonde manier reageren op allerhande prikkels die op zijn weg komen. Hij kan met zijn grove en fijne motoriek omgaan en bijvoorbeeld rennen en springen maar ook zijn eigen veters strikken en de knopen van zijn jas dichtdoen. Hij kan leren lezen en schrijven en kan communiceren en vriendschappen aangaan. Hij kan leren fietsen, herinneringen ophalen en zich verheugen op wat er komen gaat. Hij is er klaar voor om naar school te gaan en zijn plek in de grote wereld in te nemen. Natuurlijk zijn er nog duizenden andere voorbeelden te geven bij de 4 niveaus van ontwikkeling. Maar het mag duidelijk zijn uit bovenstaande beschrijving dat de eerste 5 jaar uit een mensenleven cruciaal zijn voor het normaal kunnen functioneren in de wereld. Het zal ook duidelijk zijn dat sensorische stoornissen dan ook allemaal zichtbaar worden tijdens deze levensfase. Helaas was vroeger niet bekend wat er nu toch mis was, noch bij ouders, nog bij begeleiders, laat staan bij de kleine zelf. Ik herinner me dat ik vroeger flink in verwarring kon raken omdat bepaalde dingen mij eenvoudigweg niet lukte. En natuurlijk gaf ik het vaak op een gegeven moment maar op. Met touwtje springen draaide ik wel aan het touw want een juiste timing om in het draaiende touw te springen zat er niet in. Met rolschaatsen gaf ik het startsein wel, een koprol of handstand maken vond ik gewoon stom, puzzelen vond ik gedoe en tekenen wilde ik alleen op mijn manier doen. Mijn vader is zondag na zondag met me wezen fietsen, want elk Nederlands kind moet toch kunnen fietsen? Kind, zeggen mijn ouders, het heeft bij jou wel 4 keer langer geduurd dan bij de 5 anderen. En toen je eenmaal kon fietsen durfde je eigenlijk het verkeer niet in... Om over zwemmen maar helemaal te zwijgen. Uiteindelijk zwom ik uit angst zo snel, dat de instructeur een wedstrijdzwemster in me zag Het geluk was en is met me. Alles wat ik wel kon werd gestimuleerd en gewaardeerd: aandacht, een rijke fantasie, liefde voor muziek en een goed stel hersenen konden mijn kleine mankement met gemak compenseren. Van mijn remedial teacher en uit de literatuur blijkt dat dit helaas niet altijd het geval is en dat een sensorische integratiestoornis je leven flink overhoop kan halen. Hierover later meer. De meeste mensen rijden auto. Ik niet want dat vraagt wel heel veel van je sensomotoriek. De lezer rijdt hoogstwaarschijnlijk wel auto. Stap de volgende keer eens bewust in de auto en realiseer je alle handelingen en zintuigen die 12

13 nodig zijn om het portier te openen, te gaan zitten, de auto te starten, in je spiegel te kijken en weg te rijden. Een sensorisch hoogstandje! 13

14 Hoofdstuk 4: De 5 stadia van motorische ontwikkeling In de vorige 2 hoofdstukken hebben we een toelichting gehad op de 3 hoofdsoorten sensorische integratiestoornissen en de 4 fases van ontwikkeling. Zoals in de inleiding is aangegeven, zal ik het accent leggen bij de sensomotorische ontwikkeling, omdat dit het proces is waarbij in mijn geval iets niet is gegaan zoals je dat voor je kind wel wenst. In dit hoofdstuk wordt dan ook dieper ingegaan op de 5 stadia van motorische ontwikkeling. Stadium 1: De asymmetrische motoriek Deze motoriek is de oudste en meest primitieve motoriek. Bij deze motoriek gaat het om de links/rechts antagonisme van de spieren. Met andere woorden: als spieren zich in de ene romphelft samentrekken, dan ontspannen automatisch de spieren in de tegenovergestelde romphelft. Het betreft de loopbewegingen, buigen en draaien naar links en rechts en draaibewegingen. In deze bewegingen doet het kind ervaringen op betreffende ruiken, voelen, horen en zien. Het kind zelf is het middelpunt van de beweging en de beweging is gebonden aan een onderlaag, grond onder de voeten. Taal wordt vooral geleerd doordat een beweging of ervaring wordt toegelicht. Bijvoorbeeld: de begrippen vastpakken en geven wordt geleerd doordat er in beweging wordt gezegd: pak maar vast, ik geef het aan jou. Als een kind in deze fase blijft hangen, deze fase niet goed of volledig afmaakt dan spreekt men van een persisterende asymmetrische fase of slurffase. Mijn zus kan mij dan ook liefkozend slurfje noemen als ik weer eens onhandig ben. Stadium 2: De symmetrische motoriek In het volgende stadium leert een kind los van de onderlaag te bewegen en ervaren. De ervaringen worden van 2 naar 3 dimensionaal. De bewegingspatronen veranderen omdat het kind leert om spieren in beide lichaamshelften dorsaal samen te trekken terwijl de ventrale spieren in beide romphelften zich ontspannen (of visa versa). Dus in dat geval is elke beweging in de ene lichaamshelft het spiegelbeeld van dezelfde beweging in de andere lichaamshelft. Het kind leert taal en leert iets te begrijpen door voelend te bewegen. Het onderzoekt en voelt bijvoorbeeld een bal en voelt nu zelf wat rond betekent, het pakt een veertje en ervaart wat licht betekent, tegenover zwaar omdat hij zijn blokken oppakt. Om de symmetrische motoriek te ontwikkelen is een synchroniteit van het centrale zenuwstelsel een must en moeten er verbindingen van en naar beiden 14

15 hersenhelften worden ontwikkeld zodat boodschappen naar beide zijden worden gestuurd. Als dit niet naar behoren verloopt dan spreekt men van een ineffectieve symmetrische fase. In veel gevallen uit zich dit in problemen met schrijven of begripsvorming (wat je niet hebt gevoeld of ervaren gaat niet voor je leven ) Stadium 3: Lateralisatie Apen en mensen onderscheiden zich van andere zoogdieren door het proces van lateralisatie. Bij andere zoogdieren worden overeenkomstige spieren van de romphelften uitsluitend gelijktijdig gebruikt, hetzij asymmetrische, hetzij symmetrisch. Mensen en apen ontwikkelen de mogelijkheid om het meebewegen van de andere ledemaat te onderdrukken. Deze onderdrukking kan pas worden geleerd als een kind de voorste ledematen (armen en handen, benen en voeten) gaat ervaren als verschillend in relatie tot de buitenwereld. Lateralisatie is, voor wat de motoriek betreft, vooral te zien aan de functie van de handen. Eén hand zal zich functioneel ontwikkelen als vertegenwoordiger van beide handen. De fijnere beweging van hand en vingers wordt geleerd, en de (vingers van de) ene hand kan iets anders doen dan de andere en kan onafhankelijk functioneren. Je kunt bijvoorbeeld je vingers hun eigen rol geven bij het vasthouden van een pen en schrijven, je kunt met de ene hand een voorwerp vasthouden en daar met de andere hand iets mee doen (bijvoorbeeld een deksel van een potje draaien). Als dit stadium niet goed wordt ontwikkeld dan spreekt men van kunstmatige of artificiële lateralisatie. Dit gebeurt door het niet goed of lang genoeg doorlopen van het voorgaande stadium bijvoorbeeld door het onvoldoende oefenen van grove en fijne motoriek of door terugval in een eerder stadium doordat plotseling in de beginfase van lateralisatie een groot beroep wordt gedaan uit vaardigheden uit de symmetrie fase. Tenslotte kan dyslateralisatie optreden. Dit ontstaat als een kind niet overgaat tot het gebruik van de voorkeurshand. Dit kan zijn omdat deze had gewond is in het stadium waarin deze normaal gesproken deze functie zou nemen of omdat zoals helaas vroeger veel voorkwam- men gedwongen wordt om rechtshandigheid te ontwikkeling terwijl de natuurlijke aanleg linkshandig is. Stadium 4: Oppositie van de duim Oppositie van de duim, de plaatsing van de duim ten opzichte van de andere vingers, is eigenlijk geen stadium maar wel een voorwaardelijke ontwikkeling om het stadium van dominantie ongeschonden te bereiken. 15

16 Daarom bespreek ik dit afzonderlijk. Als de motorische (en sensorische) ontwikkeling van de duim t.o.v. de rest van de hand niet goed verloopt dan kan er ook geen echte eenhandigheid ontstaan. Bij de behandeling van de hersenen in het volgende hoofdstuk zullen we zien dat er op het motorisch schors al vanaf de geboorte een relatief groot deel is gereserveerd voor de duim, waaruit ook vanuit anatomisch perspectief het belang van de duim wordt onderschreven. Om maar even terug te komen op het kitten op mijn schoot: zij loopt qua snelheid van ontwikkeling in veel opzichten voor op een mensenkind, maar dit vermogen is voor haar niet weggelegd. Stadium 5: Dominantie Bij de geboorte is er al sprake van cerebrale dominantie. Er is een duidelijke relatie tussen het kunnen spreken en de controle over spraak en het gebied van Broca in de linker hersenhelft. Dominantie is feitelijk dat met de ene hersenhelft meer bepaalde informatie wordt verwerkt en activiteiten worden verricht dan met de andere. Als de vorige stadia goed zijn verlopen is dit een natuurlijke laatste stap, ervan uitgaande dat ook de hersenbalkfunctie normaal ontwikkeld is. 16

17 Hoofdstuk 5: Sensorische integratie en het centrale zenuwstelsel In de vorige hoofdstukken hebben we gekeken naar wat sensorische integratie is, welke hoofdstoornissen er zijn en op welke niveaus sensorische integratie wordt ontwikkeld. Vervolgens is extra aandacht besteed aan de 5 stadia van ontwikkeling van de motoriek. In dit hoofdstuk wordt ingezoomd op de rol van het centrale zenuwstelsel bij sensorische integratie. Het centrale zenuwstelsel is de spil voor het verwerken van de informatie uit de interne en externe zintuigen en de vertaalslag daarvan in bewegen en handelen. Tenslotte zal een korte toelichting worden gegeven op de spierwerking zodat we een redelijk goed overzicht krijgen van het samenspel tussen het centrale zenuwstelsel en de spieren, de spillen in sensomotoriek. Het centrale zenuwstelsel: neuronen, ruggenmerg en de hersenen 1. De neuronen De neuronen (ook zenuwcellen genoemd) zijn de structurele en functionele eenheden van het zenuwstelsel. Neuronen worden na ongeveer 18 maanden na de geboorte niet meer aangemaakt. Ze zorgen ervoor dat we weten wat er binnen en buiten ons lichaam gebeurt. Er zitten al snel 100 miljard neuronen in de hersenen! Ieder zijn ze opgebouwd uit een cellichaam met kern, dendrieten en een lange axon. Dankzij de dendrieten worden boodschappen en impulsen ontvangen die de dendrieten vervolgens naar het cellichaam overbrengen. De dendrieten ontvangen en sturen signalen door zich naar andere neuronen uit te strekken. De axon, die lijkt op een stam met wortels, zorgt ervoor dat de impulsen van het cellichaam naar de dendrieten van een andere neuron wordt gestuurd. De 2 soorten neuronen die de hersenen en het ruggenmerg verbinden met de rest van het lichaam zijn de sensorische en motorische neuronen. 17