WONEN EN GEZONDHEID. (3 de editie) Gerrit TILBORGHS Dirk WILDEMEERSCH Koen DE SCHRIJVER

Transcriptie

1 WONEN EN GEZONDHEID (3 de editie) Gerrit TILBORGHS Dirk WILDEMEERSCH Koen DE SCHRIJVER

2

3

4

5 1. VOORWOORD Het vinden van beschutting is een basisvereiste voor alle leven, ook voor dat van de mens. De woning is een bepalende factor voor gezondheid en kwaliteit van het leven. De fysieke omgeving in besloten ruimten, waarvan de chemische, fysische en biologische kwaliteit voor het lichamelijk en geestelijk functioneren van de mens van belang is wordt binnenmilieu genoemd (64). De hinder door tekortkomingen in het binnenmilieu, de effecten op de gezondheid en de economische schade door verminderde arbeidsprestaties en ziekteverzuim zijn aanzienlijk. De gezondheid van een gebouw wordt vooral bepaald door het gedrag van de gebruikers. Verder zijn constructies en installaties niet altijd even makkelijk te gebruiken. Daarenboven blijkt een steeds groter deel van de bevolking allergisch te reageren. Vooral jonge kinderen zijn gevoelig voor allergische en chemische sensibilisering van het immuunsysteem. Gebouwen werden ook steeds luchtdichter, er wordt steeds beter geïsoleerd en slechter geventileerd, waardoor de concentratie van de contaminanten toeneemt. Dit alles in een omgeving waar de mensen een kwalitatief goed leefmilieu verwachten en van de overheid eisen dat er wordt ingegrepen voordat verontrustende zaken aan de orde zijn. Het belang van een goede kwaliteit van het binnenmilieu is in het jaar 2000 nogmaals bevestigd door de wereldgezondheidsorganisatie (WGO) The control of indoor air quality is often inadequate, one reason being the poor articulation, appreciation and understanding of basic principles underlying policies and actions related to indoor air quality (109). Dit resulteerde in negen basisbeginsels voor het recht op een gezond binnenmilieu. (cf box 1) De Vlaamse overheid heeft zich in het kader van het milieugezondheidsbeleid altijd tot doel gesteld de kwaliteit van het binnenmilieu te bevorderen. Tegelijk groeide het maatschappelijke bewustzijn dat omgevingsfactoren erg belangrijk zijn voor de gezondheid van de mens, niet alleen het leefmilieu of het arbeidsmilieu, maar ook het binnenmilieu. De Vlaamse Regering nam dan ook het initiatief om, in uitvoering van het preventie decreet, een binnenmilieubesluit uit te vaardigen (57, 59). Reeds in 1987 verscheen bij de Vlaamse Gezondheidsinspectie de brochure Wonen en Gezondheid waarin een gezond binnenmilieu in woningen centraal stond. In 2003 werd deze brochure geactualiseerd en aangepast aan de toen geldende normen. De huidige, derde editie integreert de normen uit het binnenmilieubesluit. 5 Bij de Vlaamse Gezondheidsinspectie is kennis verzameld op het gebied van de relatie bouwen, wonen en gezondheid. Deze kennis werd opgedaan in de loop der jaren door individuele gezondheidsklachten van bewoners en uitgevoerde inspecties van binnenmilieu en hygiëne. Deze onderzoeken betroffen zowel eengezinswoningen en appartementen als scholen, crèches en dies meer. In deze brochure hebben de auteurs getracht de diverse informatie die over dit onderwerp circuleert te verzamelen en te analyseren. Vermits het onderwerp erg moeilijk is af te lijnen impliceert dit dat sommige items vrij uitvoerig behandeld zijn terwijl andere dan weer meer oppervlakkig benaderd zijn. Het is sowieso onmogelijk voor alle doelgroepen op hun niveau een tekst te ontwerpen die voldoet aan de basisverwachtingen van de

6 vakexperten. Verder zal men op het terrein waar men in gespecialiseerd is net de aanvullende informatie niet vinden. In de mate van het mogelijke werd daar dan aan tegemoet gekomen door te werken met aanvullende literatuurverwijzingen en internetadressen. Op de eerste plaats werd een selectie gemaakt op niveau van items die gezondheids- of ziekteverwekkende implicaties hebben. Bij het opstellen van de brochure hebben we rekening gehouden met de behoeften van gezondheidswerkers, huisartsen en verpleegkundigen. Verder hebben we getracht dat de tekst leesbaar blijft voor een doorsnee persoon die een authentieke interesse heeft voor deze materie. Beginselen verbonden aan het recht op gezonde binnenlucht (WGO-Werkgroep - Bilthoven 2000) 1. Krachtens het beginsel van het recht op gezondheid, heeft iedereen het recht een gezonde binnenlucht in te ademen. 2. Krachtens het beginsel van het zelfbeschikkingsrecht, heeft iedereen het recht op adequate informatie over potentieel gevaarlijke blootstellingen, en op effectieve middelen voor de beheersing van ten minste een deel van zijn of haar blootstelling binnenshuis. 3. Krachtens het beginsel van het niet berokkenen van schade, zal geen stof worden vrijgegeven in de binnenlucht aan een concentratie die een verhoogd onnodig risico inhoudt voor de gezondheid van de blootgestelden. 4. Krachtens het heilzaamheidsbeginsel, draagt ieder individu, groep en organisatie gerelateerd aan een gebouw, zowel privaat als openbaar, de verantwoordelijkheid een aanvaardbare luchtkwaliteit voor de gebruikers te bepleiten of te bewerkstelligen. 5. Krachtens het gelijke kansenbeginsel, zal de socio-economische status van de gebruikers geen invloed hebben op de toegang tot gezonde binnenlucht, maar zal integendeel rekening worden gehouden met de gezondheidsstatus van bepaalde groepen die aanleiding geeft tot speciale noden Krachtens het aansprakelijkheidsbeginsel, moet iedere verantwoordelijke instantie duidelijke criteria hanteren bij inschatting en evaluatie van de binnenluchtkwaliteit en zijn invloed op de gezondheid van mens en omgeving. 7. Krachtens het voorzorgsbeginsel, wanneer er risico is op blootstelling aan gevaarlijke producten, zal de onzekerheid over de schadelijkheid niet worden gebruikt als reden voor het uitstellen van kosteneffectieve maatregelen om blootstelling te voorkomen. 8. Krachtens het beginsel de vervuiler betaalt, is de vervuiler aanspreekbaar voor iedere schade aan de gezondheid en/of het welzijn als gevolg van blootstelling aan ongezonde binnenlucht. Bijkomend is de vervuiler ook verantwoordelijk voor milderende maatregelen en sanering. 9. Krachtens het duurzaamheidsbeginsel, kunnen gezondheids- en milieuzorg niet van elkaar worden gescheiden, en de beschikbaarheid van gezonde binnenlucht mag noch de globale of lokale ecologische integriteit in het gedrang brengen, noch de rechten van volgende generaties. Box 1 : WGO-beginselen voor een gezonde binnenlucht (109)

7 Bijdrage van de woonsituatie aan (on)gezondheid van de bevolking is moeilijk vast te stellen. Verantwoord wetenschappelijk onderzoek uitvoeren in de dagelijkse praktijk van het wonen is lastig door de vele gerelateerde factoren die allemaal een effect op de gezondheid kunnen hebben. Het is ook quasi onmogelijk alle factoren afzonderlijk te beoordelen omdat ze niet losgekoppeld kunnen worden. De ene factor is niet apart te bestuderen van de andere. Blootstelling aan geluidshinder, luchtverontreiniging en onveilige omgeving kunnen immers tegelijkertijd optreden. Bij onderzoek van de woning wordt de actuele mate van blootstelling geëvalueerd en het actuele risico voor de gezondheid van de bewoners ingeschat. De aard en concentratie van een contaminant geven een indruk van de mate van verontreiniging en, samen met de evaluatie van de blootstellingstijd, een idee van de potentiële effecten ervan op de bewoners. Een beschrijving van de lokale verontreinigingssituatie geeft inzicht in de mate van en de mogelijkheid tot verspreiding binnen de woning en de mate van contact tussen contaminant en bewoner. Op basis van deze parameters kan de saneringsnoodzaak worden beoordeeld. Een beschrijving van het woninggebruik geeft bijkomend een zicht op de saneringsurgentie. Toetsingsniveau s zijn de richtwaarden en advieswaarden en de interventiewaarden of maximale advieswsaarden. De advieswaarde is de gemiddelde achtergrondwaarde, bij overschrijding moeten maatregelen worden overwogen. De interventiewaarde is het maximaal toelaatbaar risiconiveau, vanaf deze waarde bestaat er ernstig gevaar voor de gezondheid van de bewoner, bij overschrijding is dus sanering nodig (grenswaarde). Verwaarloosbaar Pragmatisch Maximaal toelaatbaar risico Geen risico of achtergrond-waarde Streefwaarde 7 Richtwaarde Grenswaarde Ontoelaatbare risico s milieuschade Figuur 1 : Samenhang tussen risiconiveaus en milieukwaliteitsdoelstellingen (99)

8 Conclusie Bij de studie van de gezondheidsaspecten van het binnenmilieu komen tal van aspecten aan bod die op korte of lange termijn een invloed kunnen hebben op onze gezondheid. Niet alle items zijn even belangrijk. Sommige zijn erg zeldzaam of andere zijn erg aspecifiek. Een afweging maken naar frequentie en relevantie is steeds even makkelijk. Toch is het duidelijk dat een beperkt aantal risico s nog steeds doorwegen. Voor de risico s die met chemicaliën verbonden zijn, is de koolstofmonoxide problematiek die nog steeds verantwoordelijk is voor een substantieel aantal overlijdens. Mits het nemen van evidente voorzorgen qua kwaliteit van verwarmingstoestellen, schoorstenen en ventilatie kunnen tientallen levens gespaard worden. Als voorbeeld van fysische problemen staan binnenklimaatproblemen nog steeds voorop. Alle mogelijk varianten van klimaatverstoring (temperatuur, vochtigheid, en ventilatie) passeren hierbij de revue. Ze gaan niet zo zeer gepaard met acute ernstige risico s maar zijn een frequente bron van hinder en ongenoegen. Onvoldoende ventilatie of overisolatie vormen de belangrijkste oorzaken van deze problemen. Als biologische factor primeert de schimmelproblematiek. Die is rechtstreeks gelieerd met de vochtproblematiek. Op die manier worden allergische ziekten, maar ook andere chronische ziekten bevorderd. Ook hier is een combinatie van over en onderisolatie verantwoordelijk. Ten slotte vormen woningongevallen en tuinongevallen nog steeds een groep van prima te vermijden leed dat gepaard gaat met ernstige verwikkelingen en sterfte. Opmerkelijk is dat de tijd maar in een beperkte mate een invloed heeft gehad op de expressie van deze risico s. Dat betekent dus dat er in de preventie van woninggebonden problemen nog heel wat groei zit en dat deze problematiek meer dan ooit de moeite loont om verder uitgediept en ontwikkeld te worden. 8

9 2. INLEIDING 2.1. Introductie Wanneer mensen praten over ons leefmilieu bedoelen ze meestal de natuur. Bossen, polders, weiden, meren en oceanen, maar ook de stad zijn daar dan onderdelen van. Het milieu houdt echter niet op aan de drempel van onze woning. Ook in huis is er sprake van een milieu, het binnenmilieu. De gemiddelde Vlaming brengt meer dan 90 procent van zijn tijd binnenshuis door. Zo ongeveer 17,6 uur per dag thuis (73%), plus nog eens 4,4 uur per dag elders (18%), bijvoorbeeld op het werk, op school, in het ziekenhuis. Spijtig genoeg ligt de vervuilingsgraad op die plaatsen meestal hoger dan buiten. De kwaliteit van ons binnenmilieu is dan ook vaak belangrijker voor onze gezondheid dan die van het buitenmilieu, vooral dan voor de zwakkeren zoals jonge kinderen, ouderen, zieken (immuundeficiënten) en zwangeren, de zogenaamde YEPI s of young, elderly, pregnant and immunodeficient. Deze groepen zijn en gevoeliger en verblijven meer dan gemiddeld binnen. De woning betekent voor de mens zowel zijn individuele vrijheid als zijn maatschappelijke betrokkenheid. Naargelang zijn levenswijze zullen de eisen gesteld aan die woning anders worden ingevuld. Menswaardige woonomstandigheden zijn een noodzaak en een universeel recht van iedereen. Zonder adequate huisvesting kan de mens zich niet evenwichtig en gezond ontwikkelen. Al is het duidelijk dat iedereen moet kunnen beschikken over een huis van goede kwaliteit en voldoende grootte waarin hij zich thuis voelt, blijft toch de vraag wat dit precies inhoudt, wat moet worden aangepast en hoe. Gezonde woningen kunnen met andere woorden zowel worden gezien vanuit het perspectief van de individuele mens als ruimer maatschappelijk. In deze laatste optiek zijn ze voor het beleid een belangrijke factor die de gezondheid van grote delen van de bevolking beïnvloedt. 9 Volksgezondheid is wat wetenschappelijk mogelijk is toepassen binnen het beleid, met als doel de ongelijkheid aan gezondheid weg te werken en een zo goed mogelijke gezondheid te garanderen aan zoveel mogelijk mensen. Box 2 : WGO-definitie volksgezondheid (110)

10 Door alle inspanningen om energie te sparen is de ventilatiegraad de laatste jaren enorm gezakt. Goed voor de energiebalans, alleen accumuleert de vervuiling binnenshuis. Ook al is het op zich onbelangrijk, de ziekte-effecten van binnen- en buitenluchtverontreiniging zijn niet gelijk, dit door een verschillend aanbod aan contaminanten. Zo wordt de buitenlucht behoorlijk beïnvloed door het verkeer, de binnenlucht door het roken. Het binnenmilieu omvat niet alleen alle fysische, chemische en biologische aspecten in een gebouw, maar ook alle psychosociale aspecten die invloed hebben op de gezondheid en het welzijn van zijn gebruikers. Wij hebben dan ook getracht alle facetten op dit brede veld in meer of mindere mate onder de aandacht te brengen. Ook interacties in woonwijken, tussen bewoners van gebouwen in dezelfde buurt spelen een gezondheidsbeïnvloedende rol, doch worden hier grotendeels buiten beschouwing gelaten. De kwaliteit van de binnenlucht wordt vooral bepaald door chemische factoren zoals bouwmaterialen, samenstelling van de buitenlucht, invloeden van het menselijk lichaam en menselijke activiteiten, meubilair en gebruiksproducten. Biologische factoren, beïnvloed door vocht of het slechte onderhoud van verwarmings-, ventilatie- of luchtbehandelingsapparatuur, interfereren eveneens (zie tabel 2). Minimale woningvereisten : 10 aangepaste - verwarming - verlichting - ventilatie - sanitaire voorzieningen - ruimten - gezinssamenstelling Box 3 : Voorwaarden voor een goede woning Er zijn verschillende mogelijkheden om orde te scheppen in deze veelheid aan beïnvloedende factoren. Wij hebben gekozen voor een indeling op basis van chemische, fysische, biologische en psycho-sociale aspecten van het binnenmilieu met daarbinnen een verdere onderverdeling naar oorsprong van de contaminant. Contaminanten zijn zowel van chemische als van biologische oorsprong. Bij de chemische agentia vindt men anorganische en organische verbindingen. Agentia die vooral in de buitenlucht voorkomen zijn zwaveloxiden (SO x ), ozon (O 3 ), lood (Pb), cadmium (Cd) en pollen, vooral in de binnenlucht komen radon (Rn), ammoniak (NH 3 ), arseen (As), kwik (Hg), asbest, formaldehyde, nicotine, acroleïne, allergenen en infectieuze organismen voor. In beide compartimenten zijn stikstofoxiden (NO x ), koolstofmonoxide (CO), vluch-

11 tige organische stoffen (VOS), polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK), stof, vocht en schimmelsporen belangrijk Factoren die de kwaliteit van het binnenmilieu beïnvloeden Bij de bespreking van de kwaliteit van het binnenmilieu moet men rekening houden met een aantal aspecten die invloed uitoefenen op de gezondheidsvoorwaarden van een gebouw, de belangrijkste zijn : Luchtkwaliteit De belangrijkste elementen die de luchtkwaliteit in onze woningen bepalen zijn de emissies uit (bouw)materialen en voorzieningen, verbrandingsproducten, tabaksrook, voedselbereiding, bewoners, huisdieren, huisstofmijten, schimmels en, last but not least, ventilatie. De luchtkwaliteit is binnen een woning meestal het element dat de meeste aandacht behoeft. De gezondheidseffecten hangen af van de bron. Onze leefruimte bevindt zich als geheel in het buitenmilieu, waarvan de vervuiling schommelt in tijd en ruimte. Hierdoor is er steeds een respons van de lucht in de woning op de veranderingen van de luchtverontreiniging buiten (zwaveloxiden, ozon, lood, roet). Ook tal van menselijke activiteiten geven aanleiding tot een niet te vermijden vervuiling van de lucht. Voorbeelden zijn verwarming, voedselbereiding, schoonmaken, roken, onderhoud, tot zelfs gewoon rondlopen. Aanvullende vervuiling kan geleverd worden door bouwmaterialen, vooral in nieuwe of recent verbouwde woningen; door nieuwe meubilering of decoratie (behang, verf); via gasemissie of straling; of door huisdieren. Sommige van deze emissies zijn kankerverwekkend, denken we maar aan radon of asbest. Eén van de sterkste binnenluchtvervuilers is roken. Tabaksrook leidt tot irritatie van neus, keel en ogen tot verhoogd voorkomen van kanker, ook bij passief roken. Tevens is er een zeer duidelijke beïnvloeding van de allergische symptomatologie. Verschillende componenten zullen verdwijnen of veranderen door reacties met andere stoffen. Voorbeelden hiervan zijn de afbraak van ozon; omzetting van zwaveldioxide tot sulfaten en zwavelzuuraërosol; opwaaien en afzetting op stofdeeltjes; adsorptie of absorptie van gassen en dampen in en op oppervlakken. 11 Ventilatie is het proces waarbij frisse lucht van buiten naar binnen wordt aangevoerd en bedorven lucht van binnen naar buiten wordt afgevoerd. Omdat de concentraties van verontreinigingen meestal in de binnenlucht hoger zijn dan in de buitenlucht heeft dit meestal een sanerend effect. Vanuit gezondheidsstandpunt erg interessant omdat zo door ventilatie kan worden voorkomen dat hinderlijke of schadelijke stoffen die in de woning worden gevormd zich in de binnenlucht ophopen. De isolatiemaatregelen omwille van energiebesparing hebben een belangrijk effect op de ventilatiewaarden, zo is er meer ventilatie bij mooi weer, en minder bij slecht weer. Het belang van een goede ventilatie is nog niet volledig doorgedrongen bij een groot deel van de bevolking.

12 Meteorologische omstandigheden, samen met de doorlaatbaarheid van de materialen en de ventilatiemaatregelen hebben door opdrijving van de uitwisselingssnelheid een secundair effect door de beïnvloeding van de relatie binnen versus buiten. De temperatuur beïnvloedt het doordringen en de oplosbaarheid van de vervuilingsdeeltjes. Bij gebruik van de verwarming ontstaat binnen een onderdruk. Ook bij wind ontstaan drukverschillen, wat effect heeft op de luchtuitwisseling. Vocht, door factoren binnen of buiten, heeft een effect op de relatieve doorlaatbaarheid en luchtuitwisseling (onder andere via het zwellen van ramen en deuren). De doorlaatbaarheid van de materialen beïnvloedt het binnendringen van buitenlucht en het ontsnappen van binnenlucht. Door energiebesparende maatregelen wordt de doorlaatbaarheid tot een minimum beperkt Thermisch comfort Thermisch comfort draait rond de behaaglijkheid van de woning, te warm, te koud. Comfort is echter een subjectief begrip dat behalve door het binnenklimaat (temperatuur, vocht, tocht, tot koude voeten toe) ook wordt bepaald door kleding, activiteit, leeftijd, constitutie en gezondheid. Het thermisch comfort wordt bepaald door de som van luchten stralingstemperatuur, koudebronnen, luchtsnelheid, luchtvochtigheid, temperatuurverschillen, kleding en activiteiten. Ook de constructie van het gebouw laat zijn invloed gelden. Veel glas geeft meer kans op oververhitting Geluid Geluidshinder in woningen wordt vooral veroorzaakt door geluid afkomstig van buiten, uit aangrenzende woningen of intern geluid door binnenhuisinstallaties en het geluid geproduceerd door de bewoners en door medebewoners. Het geluid dat de bewoner zelf produceert stoort dan weer alleen de buren en de medebewoners Licht Daglicht is belangrijk voor de gezondheid. De biologische klok van de mens die het slaap- en waakritme regelt, wordt geregeld via het melatonine, een hormoon dat wordt aangemaakt onder invloed van licht. Goede belichting heeft ook een belangrijke invloed op het algemeen welbevinden van de mens. (UV-licht staat in voor oxidatie van organische verbindingen zoals reductie van bacteriën.) Anderzijds kan ongewenst licht (lichtreclame, tuinbouw, sportstadions, ) dat `s nachts woonruimten binnendringt storend werken Privacy en veiligheid Privacy is een basisbehoefte van de mens. Naarmate mensen dichter op mekaar leven toont zich dit duidelijker.

13 Het aantal en de afmeting van de beschikbare ruimtes heeft zijn invloed op het gevoel van privacy en veiligheid in een gezonde omgeving. Onder het aspect veiligheid vallen ook elementen zoals het aantal ongevallen thuis, de veiligheid van gas- en elektrische installaties, maar ook gezondheidsaspecten die samenhangen met de drinkwaterinstallatie (loden leidingen) en de kwaliteit van het geleverde water (chemisch, microbiologisch) Ligging en inrichting De ligging van het gebouw bepaalt mee de beleving en de waardering van het gebouw. Aspecten als kwaliteit van de buitenlucht, bodemkwaliteit, windhinder, bezonning, zicht op de omgeving en dergelijke oefenen directe invloed uit op het binnenmilieu. De inrichting speelt niet alleen een rol bij de ruimtelijke visuele beleving van de woning, maar ook bij items als stofophoping en ergonomie. - Opteer voor duurzame producten. - Zorg voor voldoende ventilatie. - Zorg voor voldoende lichtinval. - Beperk het gebruik van houtbeschermers. - Zorg voor voldoende afvoer van verbrandingsgassen. - Minimaliseer het gebruik van vluchtige oplosmiddelen. - Huisdieren horen maar slechts matig thuis in een woning. - Een woning is geen dierenhok. - Een woning is geen serre. Box 4 : Raadgeving voor een gezonde woning 13

14 2.3. Toezicht op de kwaliteit van het binnenmilieu Ieder mens wil vrij kunnen beslissen of hij het gevaar opzoekt of niet, of hij er een ongezonde levensstijl op nahoudt of net niet. Tegelijkertijd verwachten de burgers van de overheid dat die zorgt voor een veilige en gezonde omgeving. Alleszins is er meer en meer vraag naar advisering van woningen en publiek toegankelijke gebouwen waarvan wordt vermoed dat ze ongezond zijn Preventiedecreet en binnenmilieubesluit Bevordering en bescherming van de gezondheid was vroeger altijd direct op de mens zelf gericht en speelde zich strikt af binnen de grenzen van de gezondheidszorg. Buiten de mens zijn er echter tal van andere facetten uit onze omgeving met invloed op onze gezondheid. Daarom creëerde het Vlaams Parlement de mogelijkheid initiatieven te nemen die buiten het domein van de gezondheidszorg vallen, maar die de gezondheid ten goede komen doordat ze zich richten op gezondheidsbepalende of -bedreigende factoren, bronnen van gevaar, die zich buiten de mens bevinden. Het geeft de overheid ondermeer de mogelijkheid op te treden bij gezondheidsklachten veroorzaakt door het verblijf in gebouwen. Ook kunnen voor milieuvervuilende stoffen grenswaarden in de mens worden vastgelegd waarboven een maatschappelijk onaanvaardbaar gezondheidsrisico bestaat en ingrijpen noodzakelijk wordt. 14 In uitvoering van dit preventiedecreet nam de Vlaamse regering dan ook een initiatief rond huisvesting, het binnenmilieubesluit. Waar onderzoekers zich tijdens woninginspecties vroeger moesten richten op visueel vaststelbare en blijvende, structurele gebreken, wordt nu ook de mogelijkheid geschapen voor onderzoek rond (lucht)kwaliteit. Naast informatie en advies, op basis van bestaande kwaliteitsnormen binnen de Vlaamse wooncode, worden richtwaarden geïntroduceerd voor gezondheidsbedreigende factoren in het binnenmilieu. Desnoods kan zelfs politioneel worden opgetreden wanneer de gezondheid van bewoner of gebruiker in onmiddellijk gevaar verkeert. Hiervoor zijn interventiewaarden vastgesteld, normen voor maximum concentraties van giftige, levensbedreigende stoffen. Ook publiek toegankelijke openbare gebouwen zoals scholen vallen onder dit besluit. Bedoeling van het binnenmilieubesluit is de gezondheid te vrijwaren binnen de besloten ruimte die ons binnenmilieu is, door aandacht te schenken aan de kwaliteit van deze fysieke omgeving. De tuin of de buurt vallen buiten de doelstelling. De omgevingskwaliteit van zowel woningen als publiek toegankelijke openbare plaatsen zoals scholen, kinderdagverblijven en buurtcentra komen wel aan bod. De mens brengt behoorlijk wat tijd door op deze plaatsen en ongerustheid, klachten en vragen over mogelijks gezondheidsbedreigende situaties komen regelmatig voor. Het binnenmilieu van kantoren, werkplaatsen of fabrieken wordt afdoende beschermd via de wetgeving op de arbeidsbescherming en zit dus niet vervat in dit besluit. Het vrijwaren van de gezondheid van ons binnenmilieu is niet alleen de verantwoordelijkheid van de bewoner, de gebruiker of de eigenaar. Ook architecten, aannemers of onder-

15 houdstechnici dragen een belangrijke verantwoordelijkheid. Inspelend op onvoorspelbare gevolgen die nieuwe materialen en technieken met zich mee kunnen brengen, wordt het voorzorgsprincipe, beschreven in het preventiedecreet, ook toegepast op de kwaliteit van het binnenmilieu. Indien wetenschappelijke onzekerheid bestaat over het risico van ernstig of onomkeerbaar letsel, moeten alternatieven worden gebruikt. Een belangrijk knelpunt bij de risico-analyse van binnenmilieupollutie is het ontbreken van blootstellingsgegevens binnenshuis. Zo ontbreken gegevens over het voorkomen van elektromagnetische velden en vele chemische polluenten. Toch zijn voor die stoffen waarvan gegevens bekend zijn en waarover wetenschappelijke consensus bestaat, richt- en/of interventiewaarden opgenomen. Bij het besluit hoort een lijst met milieufactoren waarvoor in nationale en internationale studies frequent wordt gewaarschuwd. Zij worden ingedeeld in twee klassen. De waarden die algemeen maatschappelijk worden beschouwd als een aanvaardbaar risiconiveau voor de kwaliteit van het binnenmilieu worden gecatalogeerd als richtwaarden. Wanneer om gezondheidskundige redenen de aanwezige concentratie te hoog is en, in de literatuur, wordt gezien als een ontoelaatbaar risico, wordt ze gecatalogeerd als interventiewaarde. Aangezien wetenschappelijke inzichten in continue ontwikkeling zijn, is het nodig dat de lijst vlot kan worden aangepast aan nieuwe of geëvolueerde kennis. Het binnenmilieubesluit laat dan ook toe dat de minister bevoegd voor het gezondheidsbeleid, deze lijst kan vervolledigen of de aangegeven concentraties aanpassen Wie onderzoekt? De onderzoeken van woningen en openbare gebouwen worden uitgevoerd door de medisch milieukundigen bij de Logo s (Lokaal Gezondheidsoverleg). Zij zijn het aanspreekpunt en zorgen voor de registratie, opvang, behandeling, informatie, advies en opvolging van klachten. Zij hebben een vangnetfunctie en vormen een lage drempel voor vragen en klachten van intermediairen zoals gemeentelijke huisvestingsambtenaren of huisartsen, en van de bevolking, rond woonhygiëne. Om te verhinderen dat deze dienst zou worden betrokken bij conflicten tussen huurder en eigenaar of bij toewijzing van sociale woningen, werd een drempel ingebouwd. Burgers zelf kunnen alleen onrechtstreeks beroep doen op hun dienstverlening via gemeentebesturen, gemeentelijke huisvestingsambtenaren, Vlaamse ambtenaren uit de huisvestings- of milieuadministratie, en last but not least, door huisartsen en gezondheidswerkers. 15 Ook de Vlaamse gezondheidsinspectie van de administratie Gezondheidszorg, vindt in deze nieuwe regelgeving een opdracht. De Vlaamse gezondheidsinspectie is historisch vertrouwd met de materie. Al lang immers wordt, voor de gezondheidsaspecten verbonden met wonen, een beroep gedaan op deze dienst. De gezondheidsinspectie staat in voor meer gespecialiseerd onderzoek. Zo kunnen artsen rechtstreeks bij de Vlaamse gezondheidsinspectie terecht, omdat zij het best geplaatst zijn om een inschatting te maken van de relatie woning-gezondheid. De Vlaamse gezondheidsinspectie zal de gegevens van de medisch milieukundigen bij de Logo s samen met de eigen data, ieder jaar publiceren in een verslag dat een overzicht geeft van de problematiek.

16 Het onderzoek Het woningonderzoek heeft als bedoeling te trachten om logische verklaringen te vinden voor de door de bewoners geuite klachten, nadien wordt overwogen of er mogelijk metingen zullen volgen. Allereerste bedoeling is klachtenoplossend te werken. Er wordt wel verondersteld dat voorafgaandelijk medisch onderzoek wijst in de richting van blootstelling in de woning en andere mogelijke invloeden heeft uitgesloten. Het onderzoek, ook mogelijke technische analyses, zijn in principe gratis. Afhankelijk van de noden en de budgettaire mogelijkheden kunnen, in afspraak met de bewoners, metingen of laboratoriumkosten ten laste komen van betrokken derden. Aangezien derden het onderzoek vragen, is wel de schriftelijke toestemming vereist van de bewoners. Een woning waar de interventiewaarden worden overschreden is een acuut gevaar voor de gezondheid van de bewoner en is dus onbewoonbaar. Aan de burgemeester zal in dat geval worden gevraagd deze woning onbewoonbaar te verklaren. Het betreft stoffen die een duidelijk en groot gezondheidsgevaar inhouden. Overschrijdingen van de interventiewaarden zijn meestal accidenteel. In Vlaanderen vormen vooral koolstofmonoxide en benzeen een probleem. Zo eist koolstofmonoxide jaarlijks nog een twintigtal levens door een slechte werking van verbrandingstoestellen of schoorstenen man vrouw totaal Figuur 2: Overlijdens door CO-intoxicatie (Vlaanderen, )

17 Indien wordt vastgesteld dat gebruikers van publiek toegankelijke openbare gebouwen mogelijk een gezondheidsrisico lopen, worden in een rapport aanbevelingen gegeven om aan deze gevaarlijke toestand zo snel mogelijk een einde te stellen. Mogelijk kan zelfs de opdracht worden gegeven een gedeelte van het gebouw, tijdelijk, af te sluiten voor het publiek. Wanneer de volksgezondheid in gevaar wordt gebracht zal ook de burgemeester en de minister een kopie krijgen van het rapport en van de opdracht. Zonodig is de bekendmaking mogelijk van het rapport in de media. Dankzij het binnenmilieubesluit is voorzien in een wettelijke en structurele aanpak van gezondheidsbedreigende woonsituaties door vervuilende stoffen. Een milieu-inspectie aan huis behoort tot de mogelijkheden bij gezondheidsproblemen. Via gemeenten, huisvestingsdiensten, huisartsen of andere gezondheidswerkers, kan een milieu-huisbezoek aangevraagd worden. Als bij mensen thuis een vervuiling wordt vastgesteld die slecht is voor hun gezondheid, wordt werk gemaakt van mogelijke oplossingen. 17

18 3. CHEMISCHE ASPECTEN 3.1. Inleiding Farmacologen en toxicologen bestuderen de invloed van vreemde stoffen op de gezondheid. Tal van studies werden gewijd aan de gevolgen van medicatie op de mens. Ook de effecten van giftige stoffen die gebruikt worden bij moord of zelfmoord of wel eens accidenteel ingenomen worden, worden uitgebreid bestudeerd. Telkens gaat het hier om studies over de invloed van vrij hoge concentraties die, meestal eenmalig, ingeademd of ingenomen worden. Vele toxische stoffen die in het verloop van de tekst uitgebreid aan bod komen, werden bestudeerd in de bedrijfstoxicologie. Hier bestudeert men de blootstelling aan minder hoge concentraties gedurende langere tijd. Bestudeerde stoffen zijn onder andere stikstofoxiden (NO x ), zwaveldioxide (SO 2 ), koolstofmonoxide (CO) en ozon (O 3 ). Voor verschillende stoffen werd een dosis-effectcurve opgesteld (figuur 3). Bij het vermijden van schadelijke gevolgen wil men het laagste punt kennen, het snijpunt met de abcis of de dosis waar onder geen effect merkbaar is (lijn 2 in figuur 3). Beroepshalve worden arbeiders in principe maximum 8 uur per dag, 40 uur per week en 40 jaar per mensenleven blootgesteld (assumptie bij berekening van de TLV (1)). Arbeiders vormen in die mate een geselecteerde groep dat zij als gezond kunnen beschouwd worden, het zogenaamde healthy workers -effect. Als men dan spreekt over de effecten van erg lage dosissen die iedereen (ziek, gezond, jong, oud) quasi continu kan ontvangen, zitten we op het terrein van de buitenluchtvereffect 1 - effectcurve zonder drempel effectcurve met drempel minimale dosis dosis Figuur 3 : Schematische weergave van een dosis-effectcurve

19 ontreiniging (macromilieu) of op het terrein van de woonomgeving (micromilieu). Over de effecten van deze dosissen op de gezondheid zijn er nog onduidelijkheden. Al te zeer werden op grond van extrapolatiestudies aanvechtbare conclusies getrokken. Waar vroeger al vlug werd gesteld dat er veeleer sprake was van hinder dan wel van schade ontstaat er nu stilaan een bewustzijn dat de weerslag op de gezondheid meer wetenschappelijke aandacht verdient. De macrosamenstelling van de lucht binnen- of buitenshuis is in essentie dezelfde wat de aanwezigheid betreft van zuurstof, stikstof, enz., doch kwantiteiten op microvlak en contaminanten verschillen binnenshuis soms opvallend tot deze van buiten. Door binnenhuisactiviteiten en gebruikte materialen kunnen in de woning concentraties optreden die normaal buitenshuis niet voorkomen (o.a. radon, formaldehyde, tabaksrook). De toename van isolatie heeft de verschillen tussen de lucht in en buiten de woning nog verscherpt. Verschillende normen zijn ingevoerd voor de bescherming van de buitenlucht, de bescherming van de binnenlucht is echter nog een braakliggend terrein. Dit is onder meer te wijten aan het feit dat veel vervuilingscomponenten het gevolg zijn van een bepaalde levensstijl en specifieke gewoonten, zoals onder meer koken en roken. Deze gewoonten situeren zich binnen de persoonlijke vrijheid van ieder individu, dat zelf deels het risico bepaalt dat het wil lopen. Een goede voorlichting over deze risico s is dus een must. Het moet zo worden aangeboden dat iedereen de boodschap begrijpt. Voorlichting veronderstelt een goede research naar de verschillende contaminanten met hun gezondheidseffecten, bepaling van de emissies en risicoberekening bij blootstelling. Blootstelling kan hierdoor tot een minimum herleid worden, doch hieruit moeten dan bepaalde voordelen voortvloeien voor de verschillende betrokkenen (ontwerpers, bouwers, handelaars, gebruikers). Kortom, het moet technologisch mogelijk en economisch haalbaar zijn. 19

20 3.2. Bouwmaterialen Vluchtige organische stoffen (VOS) Constructiematerialen, maar ook het meubilair, produceren een breed spectrum aan vluchtige organische stoffen. De hoogste emissierates worden genoteerd in nieuwe en pas gerenoveerde woningen. Omwille van het brede scala - er zijn meer dan 800 organische verbindingen in woningen aangetoond (10) - verwijzen wij naar de gespecialiseerde literatuur voor verdere informatie. Belangrijk is de outgassing (µg/h of µg/m²/h) in combinatie met het ventilatievoud of de concentratie in de binnenlucht (µg/m³). De meeste organische stoffen in verband met de constructie vallen onder de categorie van de oplosmiddelen, vluchtige vloeistoffen, gebruikt voor het oplossen en verdunnen van verf, lak, lijm. De hoge vluchtigheid van oplosmiddelen is vanuit technisch oogpunt vaak nodig, doch stelt hygiënisch gezien juist het grootste gevaar, omdat er dan hoge concentraties in de inademingslucht ontstaan. Alle organische oplosmiddelen hebben door hun vetoplossend vermogen een specifieke voorkeur voor vethoudende weefsels zoals huid-, borst- en zenuwweefsel. Op de huid ziet men ofwel een irritatief beeld, gekenmerkt door roodheid, schilfering en jeuk (orthoërgische dermatitis) ofwel stelt men dezelfde symptomen vast, echter met een meer uitgesproken vochtvorming of oedeem (allergische dermatitis). Een allergische dermatitis ontstaat door een specifieke sensibilisatie, een orthoërgische dermatitis via aspecifieke inwerking van prikkelende producten. 20 Materiaal Lijm Afdichtingskit Tapijt Spaanplaat Draperie Vloer- en muurbedekking Verf Lak Vinylbehang Contaminanten alcoholen, amines, benzeen, decaan, dimethylbenzeen, ethylbenzeen, formaldehyde, limoneen, octaan, tolueen, xyleen alcoholen, alkanen, amines, benzeen, decaan, dimethylbenzeen, ethylbenzeen, methylethylketoon, xylenen n-dodecaan, 2-ethylhexanol, formaldehyde, 4-methylethylbenzeen, n-propylbenzeen, styreen, 1,2,3-trimethylbenzeen, n-undecaan amines, 3-careen, ethylbenzeen, formaldehyde, n-hexaan, limoneen, pentanol, propanol, propanone, propylbenzeen, terpeen tolueen, formaldehyde amines, alkanen, C3-benzeen, C4-benzeen, butanol, 2-butanol, diethylbenzeen, ethylacetaat, formaldehyde, isopropylbenzeen, methylstyreen, xyleen C4-benzeen, 2-ethoxyethanol, 2-ethoxyethylacetaat, isopropylbenzeen, limoneen, propylbenzeen, tolueen, xyleen amines, benzeen, decaan, formaldehyde, heptaan amines, decaan, formaldehyde, 1,2,3-trimethylbenzeen, xylenen Tabel 1 : Samenvatting emissies enkele constructiematerialen (88)