Van Mgr. Van den Hende in De Tiltenberg, 3 maart 2014: Geloof in Christus en de werken van liefde

Transcriptie

1 LEZING Van Mgr. Van den Hende in De Tiltenberg, 3 maart 2014: Geloof in Christus en de werken van liefde 1. Geloof in Christus en de werken van liefde Vandaag mag ik met u nadenken over het doen van werken van liefde vanuit ons geloof in Jezus Christus. Vandaar de titel van mijn voordracht: Geloof in Christus en de werken van liefde. Ik heb bewust gekozen voor de aanduiding: werken van liefde. Werken van liefde. Wanneer ik zou kiezen voor de aanduiding werken van barmhartigheid, dan zou u bij het horen van de woorden werken van barmhartigheid meteen al zeggen: ja, die kennen we, ze zijn te vinden in Matteus 25. Of wanneer ik zou kiezen voor de aanduiding daden van liefde, dan zou u kunnen zeggen: Daden van liefde, ja, dat is het thema waarmee ze in het bisdom Rotterdam momenteel extra bezig zijn, in het verlengde van het Jaar van het Geloof. Ik heb daarom gekozen voor een andere titel, n.l. Geloof in Christus en de werken van liefde. Het is belangrijk om de band te beklemtonen tussen ons geloof in Christus enerzijds en de liefde tot de naaste anderzijds. Voor veel mensen, ook voor veel katholieken en andere christenen, is de verbinding tussen geloof en het doen van werken van liefde niet vanzelfsprekend. Veel mensen leggen alle nadruk op het doen van werken van liefde als actie waarbij het geloof in Christus al heel gauw op de tweede plaats kan komen of dat het geloof in God zelfs helemaal dreigt te verdampen. Een goed voorbeeld hiervan vond ik afgelopen zaterdag nog, toen ik een interview las in het dagblad Trouw met de Zeeuwse journalist Jan Eikelboom. Hij zei: Mijn ouders hebben de kernwaarden van het geloof, de zorg voor je naasten, aan hun vijf zonen doorgegeven en ons tegelijkertijd vrijgelaten om een eigen keuze te maken. Ik denk dat ik mij daardoor nooit heb hoeven afzetten tegen het geloof, maar ik ben het op een of andere manier toch, ergens onderweg verloren. Ik durf niet te beweren dat er geen God is, maar ik ben in elk geval geen praktiserende gelovige meer. Je moet je eigen leven zin geven en dat kan prima zonder iemand die zegt hoe het hoort of in wiens geest je dan wil leven. Die verantwoordelijkheid moet je zelf dragen 1. Een ander voorbeeld kun je tegenkomen in de parochie wanneer oudere kerkgangers tegen je zeggen: Ja, onze kinderen komen niet meer in de kerk, maar het zijn heus wel goede mensen want ze hebben veel over voor anderen. Dit betekent meestal dat hun sociale leven weliswaar verbonden is met de waarden en normen die zijn afgeleid van het evangelie, maar dat in het leven van deze heus wel goede mensen de band met het geloof in Christus vaak ver weg is of zelfs niet langer aan de orde. 1 A. Visser, Ik mag niet aan mezelf twijfelen, in: Dagblad Trouw, de Verdieping (1 maart 2014) 10. 1/8

2 Het doen van goede werken op basis van waarden en normen is dan niet altijd meer verbonden met een vitaal geloof in de levende Heer. Andersom kom je ook tegen, n.l. dat iemand wel gelooft in Christus en naar de Mis gaat, maar dat er in het gebed geen ruimte lijkt te zijn voor de noden van medemensen dichtbij of ver weg. En dat er sprake is van een omgang in geloof met de Heer zonder dat dit zichtbaar wordt dan wel geuit wordt in liefde jegens de naaste, laat staan in werken van liefde. Maar, als je gelooft in Christus dan moet je ook de liefde van Christus daarmee verbinden. Het gaat om een geloofsbelijdenis die uitmondt in daden van liefde. Paus Benedictus XVI heeft meer dan eens tijdens zijn pontificaat benadrukt dat het geloof in Christus en de liefde (inclusief werken van liefde) met elkaar verbonden zijn. Voorafgaande aan het Jaar van Geloof heeft Benedictus in het document Porta Fidei (2011), waarmee hij het Jaar van het Geloof ( ) aankondigde, een paragraaf gewijd aan de liefde. In dit artikel 14 van Porta Fidei legt paus Benedictus de relatie uit die er wezenlijk bestaat tussen geloof en liefde. Hij zegt: "Het geloof zonder liefde draagt geen vrucht en de liefde zonder geloof zou een gevoel zijn dat voortdurend ten prooi is aan de twijfel. Geloof en liefde vereisen elkaar en wel zo dat de een het ander mogelijk maakt zijn weg te gaan. Vele christenen wijden immers hun leven met liefde aan wie eenzaam is, aan de kant is geschoven of is uitgesloten, mensen naar wie men als eerste moet gaan om hen te ondersteunen omdat nu juist in hen het gelaat van Christus zelf weerspiegelt." 2. De band tussen geloof en liefde Op twee manieren is er dus een band tussen ons geloof in Christus en de werken van liefde. Paus Benedictus schrijft in zijn vastenboodschap (2013): Het Christelijk geloof en de aandrang om goed te doen zijn innerlijk verbonden. Vanuit onze ontmoeting met de liefde van God, volledig geopenbaard in Jezus Christus, komen we tot de liefde tot onze naaste. Het geloof in Christus als prikkel tot liefde en aanzet tot barmhartigheid. Anderzijds kunnen de werken van liefde op den duur alleen maar worden opgebracht en uitgehouden wanneer zij geworteld zijn in het geloof. Daarom schreef paus Benedictus dat christenen er voor moeten waken dat bij werken van (naasten) liefde de fundamentele binding met het geloof niet uit het zicht raakt. We moeten liefde en barmhartigheid niet reduceren tot solidariteit in de zin van louter humanitaire hulp 2. Bovendien zijn liefde en werken van liefde die voortkomen uit het geloof, ook als zodanig een vorm van geloofsverkondiging 3. 2 Benedictus XVI, Vastenboodschap 2013, art. 3. 2/8

3 Nog een inspirerend citaat van paus Benedictus uit zijn laatste vastenboodschap: het doopsel gaat vooraf aan de eucharistie, het doopsel is op de eucharistie gericht als de volheid van de christelijke levensweg. Op dezelfde wijze gaat het geloof vooraf aan de liefde. En geloof is pas echt als het gekroond wordt door liefde De band tussen de eucharistie en werken van liefde Dat brengt ons bij de verbinding tussen de deelname aan de sacramenten en het doen van werken van liefde. In de encycliek Deus caritas est stelt paus Benedictus: In de sacramentele communie word ik verenigd met de Heer evenals alle andere mensen die de communie ontvangen. Zoals de apostel zegt: Omdat het brood één is, vormen wij allen tesamen één lichaam, want allen hebben deel aan het ene brood (1 Kor. 10, 17). Vereniging met Christus is ook vereniging met al diegenen aan wie Hij zichzelf schenkt. Ik kan Christus niet voor mezelf alleen hebben, ik kan Hem alleen toebehoren in gemeenschap met allen die de Zijnen zijn geworden of zullen worden 5. In dezelfde encycliek zegt Benedictus: Eredienst zelf, eucharistische gemeenschap, omvat de werkelijkheid van zowel bemind worden als ook anderen op hun beurt liefhebben. Eucharistie die zich niet vertaalt in concrete beoefening van de liefde is ten diepste onvolledig. In 2007 schreef paus Benedictus in de Apostolische exhortatie Sacramentum Caritatis staat te lezen: de sociale zending die vervat is in de eucharistie wil niet alleen de grens tussen de Heer en ons openscheuren, maar bovenal ook de grenzen die ons van elkaar scheiden 6. Als wij de eucharistie vieren moeten we ons er steeds meer bewust van zijn dat het offer van Christus voor allen bestemd is, en dat de eucharistie dus ieder die in Hem gelooft, er toe aanzet gebroken brood te worden voor de anderen en zich in te zetten voor een rechtvaardiger en broederlijker wereld. Denkend aan de vermenigvuldiging van de broden en de vissen, moeten wij onderkennen dat Christus tot op de dag van vandaag doorgaat met zijn leerlingen aan te sporen om zich in eigen persoon in te zetten: Geeft gij hun maar te eten (Mt. 14, 16). Ja waarlijk, de roeping van ieder van ons is, om samen met Jezus brood, gebroken voor het leven van de wereld te zijn 7. De exhortatie spreekt in dit kader van de sociale implicaties van het eucharistisch mysterie. De mystiek van het sacrament heeft een sociaal karakter. Paus Benedictus schetst dat er sprake is van een relatie tussen het eucharistisch mysterie en het sociale engagement. Het offer van Christus is een mysterie 3 Paus Benedictus XVI, Address to a delegation from St. Peter s Circle ( ): Charitable service becomes a privileged form of evangelization in the light of the teaching of Jesus, who will consider as done to him what we do for our brethren, especially for those who are lowly and neglected (cfr. Mt. 25, 40). 4 Vastenboodschap 2013, art Benedictus XVI, encycliek Deus Caritas Est (2005), art. 14. Nederlandse vertaling in: SRKK, Kerkelijke documentatie (2006) Benedictus XVI, Postsynodale Apostolische exhortatie Sacramentum Caritatis (2007), art. 66. Nederlandse vertaling in: SRKK, Kerkelijke documentatie (2007) Sacramentum Caritatis, art /8

4 van bevrijding dat steeds weer een appèl op ons doet en ons uitdaagt. Wie namelijk aan de eucharistie deelneemt moet zich inzetten voor het bouwen aan de vrede in deze wereld, die getekend wordt door veel geweld en oorlog en, met name in onze tijd, door terrorisme, economische corruptie en seksueel misbruik 8. In dit kader wordt de eucharistie het voedsel van de waarheid genoemd 9. Waar het gaat om het doen van werken van liefde vanuit en in relatie tot de eucharistie, wil ik hier twee bijzondere voorbeelden noemen: Moeder Teresa en pater Damiaan. De zalige Moeder Teresa ( ) die met haar medezusters, de missionarissen van liefde, iedere dag opnieuw in Calcutta mensen in nood opving en verzorgde, schreef: In de eucharistie zie ik Christus in de gedaante van brood. In de sloppen zie ik Christus in de meelijwekkende gedaante van de armen in de geknakte lichamen, de kinderen, de stervenden 10. De Belgisch missionaris, de heilige pater Damiaan de Veuster sscc ( ) zorgde tientallen jaren voor de melaatsen op het eiland Molokai. Hij getuigde: De heilige eucharistie is werkelijk een stimulans voor ons allemaal. Zonder de voortdurende aanwezigheid van onze Goddelijke Meester bij het altaar van mijn armzalige kapelletjes, had ik mijn leven niet op het spel kunnen blijven zetten bij de melaatsen op Molokai 11. De heiligen hebben de kracht om de naaste lief te hebben steeds weer geput uit hun ontmoeting met de eucharistische Heer, en omgekeerd heeft deze ontmoeting werkelijkheid en diepte gekregen door hun dienst aan de naaste 12. Waar het gaat om de problematiek van honger in de wereld, zegt paus Benedictus in Sacramentum Caritatis: Het gebed dat wij in elke heilige Mis herhalen; Geef ons heden ons dagelijks brood, verplicht ons om, in samenwerking met de internationale staats- en privé-instellingen, al het mogelijke te doen opdat in de wereld het schandaal verdwijnt of minstens minder wordt van de honger en de ondervoeding waaraan miljoenen mensen lijden Concrete werken van liefde Dit brengt ons bij de vraag: hoe concreet zijn wij als gelovigen waar het gaat om het verrichten van werken van liefde, op welke manier zijn wij die toch steeds opnieuw het sacrament van de eucharistie mogen vieren ook zelf daadwerkelijk beoefenaars van werken van liefde? 8 Sacramentum Caritatis, art Sacramentum Caritatis, art Raghu Rai/ Navin Chawla, Moeder Teresa: Haar leven en werk in woord en beeld (1997) 93. Zie ook: A. Apostoli, What To Do When Jesus Is Hungry, A Practical Guide to the Works of Mercy (2011/2013) Pater Damiaan de Veuster, Brief aan de eerwaarde heer Chapman in Londen, 26 augustus Deus Caritas Est, art Sacramentum Caritatis, art /8

5 In het Nieuwe testament vinden wij meerdere schriftpassages die heel concreet aangeven wat vanuit ons geloof in Christus de consequenties zijn wanneer het aankomt op werken van liefde. In hoofdstuk 25 van het evangelie van Matteus is luid en duidelijk de aansporing van Christus te horen om als zijn leerlingen daadwerkelijk werk te maken van ons geloof in de zogenaamde werken van barmhartigheid: hongerigen voeden, dorstigen te drinken geven, vreemdelingen opnemen, naakten kleden, zieken bezoeken, gevangenen bezoeken 14. In de eerste brief van de apostel Jacobus, wordt in sterke bewoordingen aan de christenen een opdracht voorgehouden. De apostel Jacobus stelt: broeders, wat baat het een mens te beweren dat hij geloof heeft, als hij geen daden kan laten zien? [..] Stel dat een broeder of een zuster geen kleren heeft en niets om te eten, en iemand van u zou zeggen: Geluk ermee! Houd u warm en eet maar goed en hij zou niets doen om in hun stoffelijke nood te voorzien wat heeft dat voor zin? Zo is ook het geloof, op zichzelf genomen, zonder zich in daden te uiten, dood.[..] Bewijs me eerst dat ge geloof hebt als ge geen daden kunt tonen, dan zal ik u uit mijn daden mijn geloof bewijzen 15. En laten we niet het dubbelgebod vergeten dat zo n centrale plaats inneemt in het evangelie: Gij zult de Heer uw God beminnen met geheel uw hart, geheel uw ziel en geheel uw verstand [..] Gij zult uw naaste beminnen als uzelf (Mt. 22, 37-39). In dit verband is het belangrijk om te zeggen dat de concrete werken van liefde die we de werken van barmhartigheid noemen lichamelijke werken van barmhartigheid zijn. Veel gelovigen weten niet dat we in ons geloofstraditie naast de zeven lichamelijke werken van barmhartigheid, ook zeven geestelijke werken van barmhartigheid kennen, n.l. onderricht geven aan onwetenden, goede raad verstrekken, troost brengen, moed inspreken, zondaars terechtwijzen, vergeving schenken, onrecht dat je wordt aangedaan geduldig verdragen, bidden voor de levenden en de doden 16. Voorts is het heel belangrijk om te bedenken dat ieder van ons eigen specifieke talenten heeft ontvangen van de Heer, hetgeen betekent dat we niet allemaal hetzelfde kunnen en ook niet hoeven te verrichten waar het gaat om werken van liefde. Opnieuw brengt ons dat bij het 25 e hoofdstuk van het evangelie van Matteus, maar dan nu bij het begin ervan. We worden uitgenodigd om onze talenten en gaven niet verborgen te houden maar ze ter beschikking te stellen van onze naaste in naam van de Heer. En zijn we bereid om heel concreet elkaar aan te sporen om telkens weer onze talenten beschikbaar te stellen, en kunnen wij ons ook werkelijk verheugen over elkaars talenten? 14 De doden begraven is ook een werk van barmhartigheid. Dit werk wordt evenwel niet genoemd in Matteus 25. De Kerk beschouwt het begraven van de doden als een werk van barmhartigheid, uit respect voor het menselijk lichaam als tempel van de heilige Geest (1 Kor. 3, 16). 15 Jak. 2, Catechismus van de Katholieke Kerk, art Zie ook: A. Apostoli, What To Do When Jesus Is Hungry, A Practical Guide to the Works of Mercy (2011/2013). 5/8

6 Hierbij denk ik aan de eerste brief aan de christenen van Korinte waarin de apostel Paulus de gemeenschap van de Kerk beschrijft als zijnde toegerust met verschillende gaven afkomstig van de ene Geest (1 Kor. 12, 1-11), en waarin vervolgens ook het Paulijnse beeld te lezen is van de gemeenschap van gelovigen als lichaam van Christus met vele verschillende ledematen (1 Kor. 12, 12-31). 5. Continuiteit In deze voordracht heb ik tot nu toe met regelmaat woorden van paus Benedictus aangehaald. M.i. is dat heel belangrijk met betrekking tot het onderwerp van mijn voordracht, n.l. Geloof in Christus en de werken van liefde. Het is mijn overtuiging dat Paus Benedictus gedurende zijn korte pontificaat in zijn verkondiging ontzettend veel heeft gedaan om in onze moderne tijd te wijzen op de wezenlijke band tussen geloof en liefde, tussen geloof en werken van liefde, en op de gerichtheid van het geloof op de liefde van God en jegens de naaste. Reeds in zijn eerste encycliek in 2005, Deus Caritas Est, schrijft paus Benedictus: De dienst van de liefde is voor de Kerk geen soort steunverlening, die men ook aan anderen zou kunnen overlaten, doch behoort tot haar wezen, is een onontbeerlijke uitdrukking van haar diepste wezen 17. Uiteraard wil ik ook woorden van paus Franciscus naar voren brengen, in het bijzonder uit zijn encycliek Lumen Fidei, over het licht van het geloof. Het vierde hoofdstuk van de encycliek heeft als titel meegekregen: 'God bereidt voor hen een stad', woorden verbonden met Heb. 11, 16. Hierin benadrukt de paus dat geloof geen kwestie is van een privé overtuiging. Geloof heeft oog voor het algemeen welzijn zoals ook het christelijk mensbeeld veronderstelt dat de mens verantwoordelijkheid neemt voor de wereld. Geloof is op deze manier ook basis en uitgangspunt van de sociale leer van de Kerk. Het gaat dan om de vraag op welke manier het geloof betrekking heeft op het algemeen welzijn? De encycliek stelt dat het geloof openbaart hoe hecht de banden tussen mensen zijn, wanneer God zich te midden van hen tegenwoordig stelt. Het geloof verlicht de relaties tussen de mensen want geloof komt uit liefde voort en volgt de dynamiek van Gods liefde 18. Omdat geloof verband houdt met de liefde stelt de praktijk van het geloof zich ten dienste van gerechtigheid, recht en vrede, in gang gezet vanuit de ontmoeting met de liefde van God. Duidelijk wordt dat op deze manier het geloof een mens niet van de wereld verwijdert en dat geloof niet vreemd staat tegenover concrete inzet Deus Caritas Est, art Franciscus, encycliek Lumen Fidei (2013) art. 50. Nederlandse vertaling in: SRKK, Kerkelijke documentatie 2013, nummer Lumen Fidei, art /8

7 Geloof is een goed voor allen, een gemeenschappelijk goed. Het geloof verlicht niet alleen het innerlijk van de Kerk, en is niet alleen gericht op de bouw van de eeuwige stad in het hiernamaals. Nee, geloof helpt ook nu om onze samenlevingen op te bouwen, op weg naar een toekomst van hoop 20. Paus Franciscus maakt duidelijk dat ons geloof begint bij Jezus, onze ontmoeting met Christus is wezenlijk voor ons leven in geloof, ook waar het gaat om de beoefening van werken van liefde. Christus is het middelpunt van ons geloof. In Christus hebben wij ten volle de liefde van God voor ons leren kennen, stelt de encycliek. Jezus geeft niet alleen zijn leven voor zijn vrienden maar ook voor hen die zijn vijanden zijn. Hier wordt zichtbaar de diepte en grootte van de goddelijke liefde die werkzaam is in onze geschiedenis, met het oog op onze uiteindelijke bestemming 21. Geloof is een gave vanuit de ontmoeting met Christus. Geloof is niet op de eerste plaats een mentaliteit maar allereerst: je persoonlijk aangesproken weten, geroepen weten door de Heer. Hij zet ons aan tot werken van liefde. Het doen van werken van liefde is een antwoord van onze kant. Christus zelf heeft ons het eerst liefgehad. Hierbij denk ik opnieuw aan woorden van paus Benedictus, wanneer hij zegt in de encycliek Deus Caritas Est: Christen-zijn is niet het resultaat van een ethische keuze of een hoog idee, maar de ontmoeting met een gebeurtenis, met een Persoon die het leven een nieuwe horizon en een beslissende richting heeft 22. Paus Franciscus schrijft in zijn encycliek Lumen Fidei, n.l. dat het geloof niet alleen náár Christus kijkt, maar tevens kijkt vanuit het gezichtspunt van Jezus, met Zijn ogen. Geloven is dan deel hebben aan Zijn manier van zien 23. Naast kijken met de ogen van Christus, zijn we ook geroepen om ons hart af te stemmen op de Heer. In het compendium van de Katholieke sociale leer staat - met een verwijzing naar de profeten Jeremia en Ezechiel (Jr. 31, 33; Ez. 36, 26-27) - zo mooi geschreven dat Gods Geest in de harten van de mens is uitgestort en dat die Geest ons helpt om dezelfde gevoelens van rechtvaardigheid en barmhartigheid in ons binnenste te hebben en te koesteren die aanwezig zijn in het hart van Jezus Christus 24. Denkend aan de aanhef van de prefatie in de viering van de eucharistie, zou ik de vraag willen stellen: staan we wel voldoende stil bij wat het zeggen wil als wij antwoorden met de woorden: wij zijn met ons hart bij de Heer? Lumen Fidei, art Lumen Fidei, artt Zie ook: Deus Caritas Est, art Deus Caritas Est, art. 1, geciteerd in: Paus Franciscus, exhortatie Evangelii Gaudium (2013) art Lumen Fidei, art. 18. Zie ook: Lumen Fidei, art. 22; Deus Caritas Est, art Pauselijke raad voor gerechtigheid en vrede, Compendium van de Sociale Leer (2004/ Nederlandse vertaling 2008) art Sursum corda. Habemus ad Dominum. 7/8

8 Beseffen wij de reikwijdte van deze zinsnede wanneer het gaat om ons engagement vanuit ons geloof in Christus ten aanzien van de werken van liefde, de werken van barmhartigheid, zowel de lichamelijke alsook de geestelijke? Een mooie bede is in dit verband te vinden in de voorgevel van het grootseminarie Bovendonk in Hoeven, in mijn vorige bisdom Breda. Boven in de centrale puntgevel, ver boven de dubbele voordeur, is een groot beeld te zien van Christus die wijst naar zijn hart. Daaronder staat de Latijnse tekst: in corde regnes omnium, oftewel: dat U, Heer, moge heersen in het hart van allen. Van generatie op generatie worden wij in de Kerk als gelovigen, als leerlingen van de Heer, geroepen om niet alleen hoorders van het Woord te zijn maar ook uitvoerders 26. Vanuit een persoonlijke ontmoeting met Christus mogen we komen tot het beoefenen van werken van liefde. De viering van de eucharistie is steeds opnieuw de liefdevolle leerschool die de verrezen Heer ons aanbiedt in de gemeenschap van de Kerk. Als pelgrims zijn we met vallen en opstaan onderweg, maar we mogen ons dankzij de voortdurende trouw van Christus verheugen over de continuiteit van onze roeping. Geloof en liefde horen bij elkaar. Geloven en goede werken van liefde tot stand brengen horen eveneens bij elkaar. Want: vanuit de persoonlijke ontmoeting met Christus, geloven wij in de liefde van God, en in de mate waarin wij die liefde van God aanvaarden in ons leven en steeds beter gaan begrijpen, worden wij geroepen de liefde van God door te geven, en beseffen wij dat ons geloof haar bekroning vindt in concrete werken van liefde 27. Drie vragen: 1. Hebben wij persoonlijk de ondervinding dat in de viering van de eucharistie ons verlangen om werken van liefde te doen in Jezus Naam wordt gevoed en aangewakkerd? 2. Zijn er bepaalde teksten in de heilige Schrift die jou bijzonder helpen en aansporen om geloof en daad met elkaar te verbinden? 3. Is er in je gebedsleven voldoende ruimte en aandacht voor de noden van anderen? 26 Cfr. Jak. 1, J. van den Hende, lezing bij Theologencafé in Den Haag Lumen Fidei en daden van liefde. Zie: 8/8