Advies van de directeur bureau Risicobeoordeling Aan de minister van VWS en de minister van LNV

Transcriptie

1 Advies van de directeur bureau Risicobeoordeling Aan de minister van VWS en de minister van LNV onderwerp Advies inzake chemische contaminanten in minerale klei Samenvatting De afgelopen jaren heeft de VWA incidenteel metingen uitgevoerd in producten op basis van minerale klei bestemd voor inwendig gebruik. Het betreft verschillende soorten zwangerschapsklei en ontslakkingsmiddelen die behoren tot de categorie bijzondere eeten drinkwaren. Deze producten zijn geanalyseerd op de aanwezigheid van dioxines en/of metalen. Naar aanleiding van de resultaten heeft de VWA een gericht nader onderzoek uitgevoerd. Het bureau Risicobeoordeling heeft aan de hand van de resultaten van deze survey het gezondheidsrisico voor de consument en het ongeboren kind beoordeeld. Dit geeft aanleiding tot de volgende adviezen: Aangezien alle onderzochte soorten zwangerschapsklei negatieve effecten kunnen veroorzaken bij de moeder én het ongeboren kind is de consumptie van deze klei ten sterkste af te raden. De gebruikersmarkt van deze producten maakt een pakket van maatregelen noodzakelijk die ervoor zorgen dat deze producten niet worden geconsumeerd. Herhaaldelijk en/of langdurig gebruik van ontslakkingsmiddelen die verontreinigde klei bevatten valt af te raden. Aangezien niet alle onderzochte ontslakkingsklei een gezondheidsrisico vormt bij kortdurend gebruik kan door de detailhandel, via een juiste keuze van het assortiment, onnodige blootstelling aan verontreinigingen worden voorkomen. 1 \ 6 Inleiding Minerale klei wordt door bepaalde groepen consumenten inwendig (via de mond) gebruikt. Het betreft twee toepassingen: zwangerschapsklei en ontslakkingsklei. Zwangerschapsklei wordt voornamelijk geconsumeerd door zwangere vrouwen van allochtone (met name van Surinaamse of Afrikaanse) afkomst die last hebben van misselijkheid gedurende de eerste maanden van de zwangerschap [1]. Zwangerschapsklei heeft geen goed gedefinieerde samenstelling: het kan een mengsel zijn van kalk, klei, modder en/of as. Het product is Voedsel en Waren Autoriteit Bureau Risicobeoordeling Prinses Beatrixlaan AL Den Haag Postbus CM Den Haag Telefoon (070) Fax (070)

2 bekend onder vele namen: kalebaskalk, white clay, mabele, pimba, etc. De producten die in Nederland worden verkocht zijn geïmporteerd uit het buitenland. De afgelopen jaren is de verkoop via het winkelkanaal (met name toko s) sterk afgenomen maar het is niet bekend of daarmee ook het gebruik via andere kanalen is afgenomen. Voor zwangerschapsklei bestaan geen Europese of nationale productnormen voor de aanwezigheid van metalen of dioxinen. Ontslakkingsmiddelen worden gebruikt door mensen die hun lichaam willen ontdoen van afval- en gifstoffen. Vaak gebeurt dit door het volgen van een zogenaamde ontslakkingskuur van enkele weken. Naast ontslakkingsmiddelen op basis van minerale klei zijn er ook vloeibare producten die geen klei bevatten. Het assortiment ontslakkingsklei is beperkt en wordt alleen in reformzaken en natuurvoedingswinkels aangetroffen of via het internet aangeboden. Het is niet bekend of deze middelen ook door kinderen worden geconsumeerd. De ontslakkingsmiddelen worden beschouwd als voedingssupplementen en hiervoor zijn sinds 1 juli 2009 productnormen voor cadmium, kwik en lood van kracht [2]. De afgelopen jaren heeft de VWA incidenteel verschillende kleiproducten geanalyseerd op de aanwezigheid van dioxines en/of metalen. Naar aanleiding van deze bevindingen heeft de VWA vervolgens een gerichte survey gehouden in toko s, reformzaken en natuurvoedingswinkels. De gehaltes aan dioxinen en/of metalen in de aangetroffen kleiproducten waren van dien aard dat een risico voor de consument kon worden verondersteld. 2 \ 6 Vraagstelling De VWA heeft 16 minerale kleisoorten, bestemd voor inwendig gebruik, onderzocht op aanwezigheid van metalen, dioxines, en dioxine-achtige PCB s. Het primaire doel was het beoordelen van het gezondheidsrisico voor de consument bij orale inname van deze producten. Ook is gekeken naar de mogelijkheid van herkomstbepaling omdat op basis daarvan mogelijk conclusies kunnen worden getrokken over de aard van de verontreiniging en de (on)veiligheid van een product. Het bureau Risicobeoordeling heeft zich de volgende vragen gesteld: 1. Wat is het risico voor een zwangere vrouw én haar ongeboren vrucht bij het geschatte gebruik van de diverse soorten zwangerschapsklei? 2. Wat is het risico voor de consument (zowel volwassene als kind) bij het voorgeschreven gebruik van de ontslakkingsmiddelen op basis van minerale klei? 3. Kan aan de hand van het patroon van de dioxinen iets afgeleid worden over de mogelijke herkomst van de minerale klei? 4. Kan aan de hand van het patroon van de diverse metalen iets afgeleid worden over de mogelijke herkomst van de minerale klei? Aanpak Voor de risicobeoordeling van de chemische stoffen (dioxinen, dioxine-achtige PCB s en 9 metalen) is het RIVM-RIKILT Front Office ingeschakeld. Het advies van het bureau Risicobeoordeling is gebaseerd op het rapport van het Front Office [3] en eerdere

3 risicobeoordelingen van ontslakkingsmiddelen. Twee niet-betrokken deskundigen van het bureau Risicobeoordeling hebben het advies van kritisch commentaar voorzien. Uitgangspunten Gezondheidsnormen Bij het bepalen van het risico van de blootstelling aan de chemische stoffen aangetroffen in de minerale klei is zowel een kortdurende als een langdurige blootstelling in beschouwing genomen. Voor het bepalen van de schadelijkheid van een chemische stof voor de gezondheid van de consument worden gezondheidsnormen gehanteerd die zijn gedefinieerd als een maximale toelaatbare eenmalige inname van de betreffende stof of de maximaal toelaatbare dagelijkse of wekelijkse inname gedurende langere tijd van de desbetreffende stof. Aangenomen wordt dat het optreden van negatieve gezondheidseffecten van een stof niet kan worden uitgesloten wanneer de betreffende gezondheidsnorm wordt overschreden. 3 \ 6 Analyses De minerale kleisoorten zijn door de VWA onderzocht op de volgende metalen: aluminium, chroom, ijzer, koper, zink, arseen, cadmium, kwik en lood. Tevens zijn de kleimonsters geanalyseerd op de aanwezigheid van dioxinen en dioxine-achtige PCB s. Van alle metalen afzonderlijk is het totaalgehalte bepaald ongeacht de vorm waarin het kan voorkomen. Worst-case scenario s Van een product als minerale klei is niet bekend hoe goed (in welke mate) metalen en dioxines uit deze klei in maag en darmen worden vrijgemaakt en vervolgens in het lichaam opgenomen (de biologische beschikbaarheid). In deze beoordeling is uitgegaan van het meest ongunstige geval (worst-case scenario) dat de beschikbaarheid vanuit klei vergelijkbaar is met die vanuit toedieningsvormen die voor het bepalen van de gezondheidsnormen zijn gebruikt. Van alle metalen afzonderlijk is het totaalgehalte bepaald en voor de metalen chroom, arseen en kwik is niet bekend in welke vorm (valentie, organisch/anorganisch) zij voorkomen. Daarom wordt als worst-case benadering bij de risicobeoordeling uitgegaan van die vorm die het meest schadelijk is. Risicobeoordeling Zwangerschapsklei In vijf van de negen kleiproducten (alle vijf Mabele klei) waren de dioxine concentraties zo hoog dat de gezondheidsnorm voor langdurige blootstelling bij de geschatte inname 20 tot 30 maal kan worden overschreden. Wanneer deze klei dagelijks gedurende enkele maanden wordt genuttigd zijn gezondheidsrisico s voor de zwangere vrouw en het ongeboren kind niet uit te sluiten. Het kind kan na geboorte negatieve gezondheidseffecten ondervinden (zoals een verminderde spermakwaliteit bij de mannelijke nakomelingen).

4 Door de blootstelling aan hoge concentraties arseen in vier van de negen onderzochte kleimonsters zijn ook negatieve effecten van een kortdurende blootstelling niet uit te sluiten. Ook voor aluminium en ijzer zijn in vijf van de negen kleimonsters dusdanig hoge concentraties aangetroffen dat de gezondheidsnorm meer dan tien maal werd overschreden. Voor deze metalen is de biologische beschikbaarheid vermoedelijk veel lager dan in het worst-case scenario van het RIVM-RIKILT Front Office wordt aangenomen [4, 5], zodat dit een aanzienlijke overschatting van de blootstelling oplevert. Alle producten kunnen door langdurig gebruik negatieve effecten veroorzaken door de blootstelling aan cadmium, chroom, kwik en lood. Met name metalen als aluminium, kwik en lood kunnen een negatief effect hebben op de verstandelijke ontwikkeling van het (ongeboren) kind. Voor een overzicht van alle mogelijke negatieve effecten op korte en lange termijn verwijs ik naar de beoordeling uitgevoerd door het RIVM-RIKILT Front Office [3]. 4 \ 6 Ontslakkingsmiddel Twee van de zeven ontslakkingsmiddelen bevatten aantoonbare hoeveelheden dioxinen. Door een kuur met ontslakkingsmiddelen verontreinigd met dioxinen wordt de gezondheidsnorm voor dioxinen gedurende enkele weken met 20% overschreden. Door het volgen van meerdere kuren per jaar kan de totale lichaamsbelasting met dioxinen in geringe mate toenemen. Dit is een ongewenste situatie, al zal dit waarschijnlijk niet direct leiden tot negatieve effecten op de gezondheid. De gehaltes van de meeste metalen in de ontslakkingsmiddelen zijn lager dan in de zwangerschapsklei en de in te nemen hoeveelheid per dag is ook lager. Voor vier van de zeven producten zijn bij kortdurend gebruik negatieve gezondheidseffecten door de blootstelling aan aluminium niet uit te sluiten. Alle onderzochte ontslakkingsklei bevat dusdanig hoge concentraties aan ijzer dat inname van deze klei leidt tot de overschrijding van de gezondheidsnorm voor ijzer. Hierbij wordt echter wederom de kanttekening geplaatst dat voor aluminium en ijzer de biologische beschikbaarheid vermoedelijk lager is dan in het worst-case scenario van het RIVM-RIKILT Front Office wordt aangenomen. Voor kinderen komen daar mogelijk nog negatieve effecten bij in geval van een kortdurende blootstelling aan arseen (voor vier van de zeven producten). Bij volwassenen en kinderen die veelvuldig en langdurig deze middelen gebruiken kunnen naast aluminium en ijzer ook negatieve effecten optreden door de blootstelling aan arseen, cadmium, chroom, kwik en lood (voor drie tot vijf van de zeven producten). Herkomst In het verleden zijn in Nederland dioxinen aangetroffen in kaoliniet, een minerale klei gebruikt in diervoeders. Slechts twee ontslakkingsmiddelen bevatten dioxinen en deze vertonen een vergelijkbaar patroon als het kaoliniet dat toen afkomstig was uit de Duitse Eifel. Het patroon van de zwangerschapsklei met de hoge gehaltes aan dioxinen (Mabele) lijkt niet op dat van de minerale klei uit de Eifel. Op basis van de huidige analyses van metalen is het niet mogelijk om een goede uitspraak te doen over de herkomst van de minerale klei. De samenstelling van minerale klei is o.a.

5 geografisch bepaald, maar menselijke activiteiten (bodemgebruik, verontreiniging, etc.) kunnen ook van invloed zijn op de samenstelling. Als goed referentiemateriaal voorhanden zou zijn kan met behulp van andere chemische analyses de herkomst nader worden onderzocht. Conclusies Naar aanleiding van de risicobeoordeling zijn de conclusies onderverdeeld in twee onderdelen: gezondheidsrisico s gerelateerd aan zwangerschapsklei en ontslakkingsmiddel en de mogelijke herkomst van deze kleisoorten. 5 \ 6 Gezondheidsrisico s De consumptie van alle onderzochte zwangerschapsklei kan bij een gebruik van enkele maanden negatieve effecten veroorzaken bij de moeder én bij het ongeboren kind. Voor vier à vijf van de negen producten valt ook een negatief effect door een kortdurende blootstelling aan metalen niet uit te sluiten. Bij het langdurig of herhaaldelijk volgen van een ontslakkingskuur zijn negatieve gezondheidseffecten bij volwassenen en kinderen niet uit te sluiten. Het kortdurend gebruik van sommige soorten ontslakkingsklei die minder verontreinigd zijn, zal naar verwachting geen gezondheidsrisico veroorzaken. Herkomst De analysepatronen van dioxines en metalen geven geen eenduidig beeld van de herkomst van de verschillende kleisoorten. Twee van de zeven ontslakkingsmiddelen bevatten dioxines en dat patroon komt overeen met kaoliniet uit de Duitse Eifel. Op basis van de huidige analyses van metalen is het niet mogelijk om een goede uitspraak te doen over de herkomst van de minerale klei. Advies Op basis van de beoordeling zijn de volgende maatregelen te overwegen. Zwangerschapsklei Aangezien alle onderzochte soorten zwangerschapsklei negatieve effecten kunnen veroorzaken bij de moeder én het ongeboren kind is de consumptie van deze klei ten sterkste af te raden. Doordat deze uitheemse klei voornamelijk wordt gebruikt door allochtone zwangere vrouwen en de openbare verkoop via het winkelkanaal beperkt is, kan de consumptie alleen worden gereduceerd door een pakket van maatregelen: - Waarschuwen van de doelgroep via een folder. - Verbieden van de import van zwangerschapsklei. - Toezicht blijven houden op het beperkte aanbod in de toko s.

6 Ontslakkingsklei - Het langdurig of herhaaldelijk volgen van een ontslakkingskuur valt af te raden. Er is ook ontslakkingsklei op de markt die bij kortdurend gebruik weinig tot geen gezondheidsrisico vormt voor de consument. - De VWA kan dit onder de aandacht brengen van de detailhandel. Vanwege het feit dat deze kleisoorten ook (of met name) in andere landen worden gebruikt heb ik besloten om dit advies ook in het Engels te vertalen en aan te bieden aan de Europese Voedsel Autoriteit (EFSA) en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). 6 \ 6 Hoogachtend, Prof. dr. E.G. Schouten Directeur bureau Risicobeoordeling Bijlage - Rapport RIVM-RIKILT Front Office Risk assessment concerning dioxins and heavy metals in clay products for human consumption, 2009 Referenties 1. Schuttelaar & Partners Ministerie van VWS, Kalebaskalk in Nederland. 2. Verordening van de Europese Commissie. EG 629/2008. Verordening tot wijziging van de verordening 1881/2006 tot vaststelling van maximumgehalten aan bepaalde verontreinigingen in levensmiddelen. 3. RIVM-RIKILT Front Office Food Safety Risk assessment concerning dioxins and heavy metals in clay products for human consumption. 4. Abrahams PW, Follansbee MH, Hunt A, Smith B, Wragg J. Iron nutrition and possible lead toxicity: An appraisal of geophagy undertaken by pregnant women of UK Asian communities. Applied Geochemistry, 2006; 21(1): Dean JR, Deary ME, Gbefa BK, Scott WC. Characterisation and analysis of persistent organic pollutants and major, minor and trace elements in Calabash chalk. Chemosphere. 2004; 57(1):