Jubileumcongres 40 jaar ATN. Autisme: verleden, heden en toekomst. Donderdag 12 juni uur uur. Zuidlaren.

Transcriptie

1 Jubileumcongres 40 jaar ATN Autisme: verleden, heden en toekomst Donderdag 12 juni uur uur Zuidlaren Locatie De Kimme

2 Inhoudsopgave Congrescommissie en programmacommissie 3 Voorwoord 4 Programma 6/7 Samenvattingen van de plenaire lezingen 8 Samenvattingen van de themarondes 12 Algemene informatie 19 Congrescommissie en programmacommissie Dr. I.D.C. van Balkom, kinder- en jeugdpsychiater, senior onderzoeker en directeur Jonx Lentis Drs. M.D. Oosterhoff, kinder- jeugdpsychiater, manager inhoudelijke zaken Jonx Autisme Lentis Drs. H. Noltes, kinder- en jeugdpsychiater, teamleider inhoudelijke zaken ATN Groningen, Jonx Autisme Lentis Mw. F. Beuving, teamleider algemene zaken ATN Groningen, Jonx Autisme Lentis Drs. A.M. Landlust, psycholoog bij het ATN Groningen, Jonx Autisme Lentis Dr. S. Piening, socioloog, maatschappelijk werker, senior onderzoeker bij het ATN Groningen, Jonx Autisme Lentis Drs. S.P. Dijkstra, orthopedagoog, gezondheidszorgpsycholoog en cognitief gedragstherapeut bij het ATN Groningen, Jonx Autisme Lentis Mw. M.M.E. Tuinsma, gespecialiseerd ambulant thuisbehandelaar bij het ATN Drachten en het ATN Leeuwarden, Jonx Autisme Lentis Mw. I.M. de Vries MSc, orthopedagoog bij het ATN Groningen, Jonx Autisme Lentis 2 3

3 Voorwoord Graag heten wij u welkom op het Jubileumcongres van het Autisme Team Noord-Nederland (ATN). Het ATN bestaat 40 jaar en dat willen we graag vieren! In de 40 jaar van haar bestaan ontwikkelde het ATN zich tot een deskundige en betrouwbare partner bij de diagnostiek, behandeling en begeleiding van mensen met Autisme Spectrum Stoornissen (ASS), hun familieleden en naastbetrokkenen. Het ATN is zich al die jaren goed bewust gebleken van haar verantwoordelijkheid om expertise te handhaven, te bevorderen, uit te breiden en toegankelijk te maken. Niet alleen voor mensen met ASS en hun familie, maar ook voor professionals in werkvelden binnen en buiten de GGZ. Met de toekenning van het keurmerk TOPGGZ werd deze topklinische expertise erkend. Naast innovatieve patiëntenzorg voldoet het ATN ook aan de kwaliteitseisen van toegepast wetenschappelijk onderzoek, kennisdeling en opleiding. Voor twee inspirerende middagpresentaties komen we weer bij elkaar: Dr. Peter Vermeulen breekt een lans voor een behandelvisie gericht op het bevorderen van positieve gevoelens en geluk voor mensen met autisme, Dr. Annelies Spek vraagt aandacht voor het feit dat de klinische verschijnselen van autisme bij vrouwen heel anders zijn dan bij mannen. De dag wordt vervolgens feestelijk afgesloten met een gezellige borrel waar u volop gelegenheid heeft voor contact en gesprek met andere geïnteresseerden. Namens de congrescommissie Dr. Inge van Balkom, kinder- en jeugdpsychiater, senior onderzoeker en directeur, Jonx Lentis. De rijke historie, de dynamische tegenwoordige tijd en de veelbelovende toekomst van het ATN worden door de key-note sprekers in het ochtenden middagprogramma vanuit hun eigen perspectief en beleving belicht. Prof. dr. Raoul Hennekam belooft een Gouden Eeuw voor nieuw wetenschappelijk onderzoek naar psychiatrische beelden en naar autisme, gebaseerd op de snelle ontwikkelingen in de moleculaire genetica. Prof. dr. Ina van Berckelaer-Onnes (em.) schetst de geschiedenis van autisme en besteedt aandacht aan de betekenis ervan in het dagelijks leven van mensen met autisme en hun omgeving. Nadat uw zintuigen op een verrassende manier geprikkeld zijn volgen twee themarondes met een uitgebreide keuze aan onderwerpen. Ga in op de uitnodiging van Birsen Basar, om kennis te maken met haar wereld met autisme! Laat u door collega s informeren over ontwikkelingen rond de thema s mindfulness, sociale psychiatrie, behandelingen, ouder worden, school en beroep, dwangklachten en vroegsignalering. 4 5

4 Programmaschema Programmaschema 9.30 uur Ontvangst met koffie - foyer, de Kimme Dagvoorzitter: Drs. H. Noltes uur Opening door Dr. I.D.C. van Balkom uur De Gouden Eeuw voor research in de psychiatrie Prof. dr. R.C.M. Hennekam uur Autisme van de wieg tot aan het graf: een uitdagende en fascinerende weg! Prof. dr. I.A. van Berckelaer-Onnes (Em) uur Sensorische illusie Dhr. Victor Mids uur Naar andere locaties + koffie uur Themaronde 1 Thema 1 Birsens wereld Mw. B. Başar uur Lunch - foyer, de Kimme uur Themaronde 2 Thema 1 Medicatie bij ASS Drs. A.M.M. van der Reijken uur: Naar de Kimme + thee uur ASS en geluk Dr. P. Vermeulen uur ASS bij vrouwen Dr. A. Spek uur: Afsluiting en borrel - foyer, de Kimme Thema 2 Mindfulness bij ASS Mw. J. Boekhout en Drs. F.A.M. v.d. Sande Thema 2 Beroepsopleidingen en ASS; KAIRO Drs. I. Visser en Mw. J.E. Drolinga Thema 3 ASS en sociale psychiatrie Drs. G.J.W. Prakken en Drs. M. Bloemendal Thema 3 EMDR bij ASS Drs. S.P. Dijkstra en Drs. M. Wildeman Thema 4 Behandeling van kinderen met ASS Mw. J. Havinga MSc en Mw. M.M.E. Tuinsma Thema 4 Bedwingen van dwang bij ASS Dr.W.J.P.J. van Hout en Drs. LJ.J. Vet Thema 5 ASS bij ouderen Drs. R.C.D. Davids Thema 5 Kiekeboe! Vroegsignalering en - stimulering bij jongen kinderen met (een vermoeden) van ASS Mw. I.M. de Vries MSc en Dhr. P.A. Mulder MSc 6

5 Samenvattingen plenaire lezingen De Gouden Eeuw voor research in de psychiatrie Prof. Dr. Raoul Hennekam is kinderarts en klinisch geneticus in het AMC in Amsterdam en Institute of Neurology in Londen. Zijn belangrijkste onderzoeksterreinen zijn verstandelijke handicap, moleculaire dysmorfologie en gedragsstoornissen, inclusief autisme. Hij publiceerde meer dan 450 wetenschappelijke artikelen en schreef meer dan 20 hoofdstukken in vakliteratuur. Sinds 2014 is hij verbonden aan het ATN. De vorderingen in de somatische geneeskunde zijn de laatste decennia enorm en dit vertaalt zich inmiddels ook in de zorg en in de resultaten van de zorg. De psychiatrie blijft relatief gezien hierin achter. Dit is niet verwonderlijk: de complexiteit van menselijk gedrag gaat die van de meeste somatische problemen vele malen te boven. Maar er zit verandering in de lucht. Die komt uit de moleculaire genetica, die geleidelijk aan in staat is voor een redelijke prijs alle genen van de mens in één enkel experiment (dmv Next Generation Sequencing [NGS]) te bepalen en daarna te bestuderen. Dit zal het onderzoek veranderen binnen de geneeskunde in het algemeen, maar die in de psychiatrie in het bijzonder. Tot nu toe werd bij onderzoek begonnen bij een groep mensen via regulier psychiatrisch onderzoek de diagnose te stellen en werd vervolgens alle onderzoek verricht bij mensen die dezelfde of gerelateerde diagnoses hadden. De resultaten bleken en blijken dan geregeld erg variabel, hetgeen te verklaren is uit het feit dat de onderzochte mensen niet echt dezelfde aandoening hadden (heterogeen). Dat bemoeilijkt het onderzoek zeer. In de nieuwe strategie zal andersom gewerkt worden. Eerst zal bij een groep mensen met psychiatrische problematiek na bloedafname dmv NGS alle genen bepaald worden. Daarna zal in de data van alle mensen gezocht worden naar veranderingen in genen. Mensen die veranderingen (mutaties) in dezelfde genen hebben zullen gegroepeerd worden, zodat men op deze manier een onderzoeksgroep krijgt die wel een en dezelfde hoofdoorzaak heeft voor de problemen (homogeen). Voor de variabiliteit in gedrag en andere kenmerken welke dan ongetwijfeld gevonden wordt, ook al hebben de mensen belangrijke veranderingen in dezelfde genen, kan dan gezocht worden naar beïnvloedende factoren van buiten af of kleinere variaties in andere genen (epigenetische invloeden). De kans dat daarna allerlei ander onderzoek succesvol is, wordt veel groter. Het toepassen in de klinische praktijk wordt makkelijker omdat NGS steeds sneller en goedkoper wordt. Natuurlijk zijn er nog een aantal haken en ogen, waarvan privacy en nevenbindingen niet de minste zijn. Maar de vooruitzichten voor de toekomst zijn uitstekend! Autisme van de wieg tot aan het graf: een uitdagende en fascinerende weg! Prof. Dr. Ina van Berckelaer-Onnes (Em.) is van huis uit orthopedagoog. Zij promoveerde in 1979 in Utrecht op het proefschrift Vroegkinderlijk autisme: een opvoedingsprobleem. In 1991 werd zij benoemd tot bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden, vervolgens in 2001 tot gewoon hoogleraar. Sinds haar emeritaat in 2007 is zij als gastmedewerker verbonden aan de Universiteit van Leiden, Universiteit van Padua, Italië en de Vrije Universiteit Brussel. Ze is actief betrokken bij een project voor kinderen met ontwikkelingsstoornissen in Lima, Peru. Het is precies 71 jaar geleden dat Leo Kanner zijn eerste artikel over autisme publiceerde. Hij lanceerde een nieuw syndroom dat hij een jaar later infantiel autisme noemt. Een zoektocht naar dit nieuwe fenomeen ging van start en is nog steeds gaande. Dat wil niet zeggen dat er sedert Kanner s ontdekking van infantiel autisme geen nieuwe inzichten in de aard van de stoornis zijn verworven of dat er geen behandelingen zijn geboden. De behandelingen waren aanvankelijk echter probeersels ondersteund door psychiatrische/ psychologische/pedagogische kennis, kennis gebaseerd op ander onderzoek, maar (nog) niet op autisme. Het was een voortdurende wisselwerking tussen wetenschappelijke en klinische inzichten, tussen theorie en praktijk, en aanvankelijk sterk gericht op kinderen. Nu wordt autisme in de DSM 5 gezien als een continuüm van de kindertijd en staan ook de volwassenen in de volle aandacht. In de afgelopen 71 jaar is heel veel gebeurd, maar het is nog steeds niet precies bekend hoe autisme tot stand komt, al is de kennis op dit terrein enorm toegenomen. In deze presentatie zal vooral aandacht worden besteed aan de vraag wat autisme doet met kinderen, adolescenten en volwassenen met ASS. Vervolgens hoe anderen, waaronder ouders, leerkrachten, clinici de inmiddels verworven kennis in hun dagelijks leven met mensen met autisme kunnen toepassen. Aangezien autisme zich kenmerkt door eenheid in verscheidenheid, lijkt dit haast een 8 9

6 onmogelijke opgave, maar in dit betoog zal echter aangegeven worden dat de eenheid veel groter is dan het lijkt. ASS en geluk Dr. Peter Vermeulen, orthopedagoog, werkt al meer dan 20 jaar in het werkveld autisme. Hij is educatief medewerker bij Autisme Centraal (Gent, België). Hij verzorgt lezingen, workshops en trainingen in meer dan 15 landen, binnen en buiten Europa. Wetenschappelijk onderzoek naar ASS heeft zich tot nu toe voornamelijk gefocust op meer objectieve factoren, zoals cognitief functioneren, scholingsniveau, werksituatie, woonsituatie, gezondheidsproblemen en gekwantificeerde metingen van autismesymptomen. Levenskwaliteit, zoals gedefinieerd in het Quality of Life concept van Schalock (1990), bevat naast deze meer objectieve elementen ook subjectieve factoren (Cummins, 2005; Schalock, 2002). Een belangrijke subjectieve factor is de algemene tevredenheid van de persoon en zijn/haar subjectieve gevoel van welzijn. Synoniem hiervoor is de meer gangbare term: geluk. De meeste studies van het welzijn van mensen met ASS hebben vooral ingezoomd op het gebrek aan emotioneel welbevinden, met andere woorden, de mentale gezondheidsproblemen. Deze studies brachten een verhoogd risico op mentale gezondheidsproblemen aan het licht, met vooral een risico op depressie en angststoornissen. Maar wat als we de kijker 180 graden zouden draaien en een meer positieve insteek zouden nemen, waarbij de nadruk niet zozeer ligt op preventie van negatieve gevoelens maar op het bevorderen van positieve gevoelens? Omdat, zoals Fredrickson en Joiner (2002) aantoonden in hun onderzoek, positieve gevoelens een opwaartse spiraal vormen naar emotioneel welzijn. Met andere woorden: wat zou het betekenen als we, geheel in de stijl van de positieve psychologie, in kaart zouden brengen wat mensen met autisme gelukkig maakt? Tijdens de lezing beschrijven we vier strategieën die gericht zijn op het bevorderen van geluk en emotioneel welzijn bij mensen met ASS. ASS bij vrouwen Dr. Annelies Spek is klinisch psycholoog en senior wetenschappelijk onderzoeker en gepromoveerd op ASS bij volwassenen. Ze is hoofd van het Autisme Kennis Centrum in Utrecht. Lange tijd was zij werkzaam bij GGZ Eindhoven. Er is nog weinig onderzoek gedaan naar autisme bij vrouwen, maar de klinische praktijk laat duidelijk een ander beeld zien dan bij mannen met autisme het geval is. In deze lezing wordt besproken wat er vanuit onderzoek en de klinische praktijk bekend is over autisme bij vrouwen. Hierbij wordt toegelicht waarom er bij vrouwen met autisme zo vaak sprake is van co-morbiditeit. Er wordt ingegaan op differentiaaldiagnostiek bij vrouwen. Verder wordt aangegeven wat belangrijk is bij behandeling en begeleiding. Een en ander wordt geïllustreerd door filmpjes van vrouwen met autisme

7 Samenvattingen themarondes Themaronde 1 Birsen s wereld Mw. Birsen Basar, is schrijfster, spreekster en volgde na de havo de hboopleiding Management, Economie en Recht. Ze werkt bij de gemeente Breda. Sinds 2007 weet ze dat autisme heeft. Zij is in opleiding tot autisme deskundige. Mijn naam is Birsen, ik ben 28 jaar en sinds 2007 weet ik dat ik autisme heb. Ik ben in Nederland geboren maar ik ben van Turkse komaf. In mijn dagelijkse leven werk ik bij de gemeente Breda als controleur subsidies. Naast mijn werk houd ik mij bezig met mijn autismeactiviteiten. Ik volg een opleiding tot autismespecialist in België. Uiteindelijk wil ik een autoriteit op het gebied van autisme worden. Ik probeer bekendheid te geven aan autisme in Nederland, België en Turkije. Zo ga ik twee keer per jaar naar Turkije om daar voorlichting te geven. In deze presentatie wil ik u graag meenemen naar mijn wereld om u de stappen te tonen die ik onderneem om mijzelf te ontwikkelen oftewel de punten die ik moeilijk vind door mijn autisme. Voor mijn afstuderen onderzoek ik hoe Turkse en Marokkaanse mensen over autisme denken. Ook dit aspect zal ik in mijn presentatie meenemen. Verder zal ik u wat meer over mijn activiteiten vertellen. Al met al een veelzijdige presentatie waarbij ik u uitnodig in mijn wereld. Ik hoop u allen te verwelkomen. Mindfulness bij ASS Mw. Janny Boekhout is werkzaam bij het ATN Drachten, als ambulant begeleider en trainer. Drs. Francien van de Sande is als gezondheidszorgpsycholoog verbonden aan het ATN in Groningen. Een deelnemer verwoordde het effect van mindfulness als volgt: In het begin schrok ik van de hoeveelheid gedachten die ik heb. Nu ben ik me meer bewust van piekergedachten en kan ik gedachten gemakkelijker loslaten. Ik zie ze als wolkjes die voorbij komen drijven. Als ik de oefeningen heb gedaan voel ik mij rustiger in mijn hoofd. In deze themaronde komen de toepassingen en ervaringen van en met Mindfulness bij volwassenen met ASS aan de orde maar laten we het u vooral zelf ervaren. ASS en sociale psychiatrie Drs. Gerda Prakken is psychiater bij het ATN in Groningen en Hoogeveen. Zij coördineert daarnaast het team van de thuisbehandeling. Drs. Marianne Bloemendal is als verpleegkundig specialist GGZ verbonden aan het ATN in Groningen onder andere verbonden aan het thuisbehandelingsteam van het ATN in Groningen. In de sociale psychiatrie wordt uitgegaan van een wisselwerking tussen psychiatrische problematiek en de sociale omgeving. Ook in de behandeling van autisme speelt dit een belangrijke rol. ASS is ten slotte een chronische psychiatrische aandoening, die in meer of mindere mate tot een blijvende beperking in het functioneren leidt. Bij het ATN worden in de behandeling van ASS alle levensterreinen meegenomen, allereerst het welbevinden, maar ook de praktische kanten zoals wonen, dagbesteding, omgang met anderen, huishouden, zelfverzorging, financiën en administratie. In deze themaronde is aandacht voor de vormgeving hiervan met levensloopbegeleiding, sociaal psychiatrische begeleiding en FACT (function assertive community treatment) als uitgangspunten. Mindfulness is een aandachtsoefening gebaseerd op eeuwenoude oosterse meditatietradities. Aangepast aan westerse maatstaven (Jon Kabat-Zinn, 90) is het ook geschikt gebleken voor mensen met ASS. Mindfulness is zelfs één van de eerste trainingen voor volwassenen met ASS waarvan de effectiviteit in wetenschappelijk onderzoek is aangetoond

8 Behandeling bij kinderen met ASS Mw. Judith Havinga, MSc is als psycholoog (in opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog) verbonden aan het kinderteam van het ATN in Drachten. Mw. Margot Tuinsma is gespecialiseerd ambulant thuisbehandelaar, vanaf de beginjaren verbonden aan het infant- en kinderteam van het ATN in Groningen. Zij is nu werkzaam vanuit de locaties Drachten en Leeuwarden. Essentieel bij de behandeling van kinderen met ASS is dat de behandeling op maat wordt geboden, in de leefomgeving plaatsvindt en in samenwerking met alle personen die in het dagelijks leven betrokken zijn bij het kind. Tijdens deze themaronde wordt dieper in gegaan op hoe dit er concreet uit kan zien en met welke factoren er rekening moet worden gehouden alvorens de behandeling in te zetten. Het belang van een eclectische, systeemgerichte benadering wordt besproken. De behandeling van kinderen met ASS vraagt daarnaast specifiek aandacht voor verschillende aspecten, zoals afstemming op de informatieverwerkingsproblematiek, generalisatieproblemen en het belang van ondersteunende communicatie. Tevens wordt er tijdens deze themaronde aandacht besteed aan het ontstaan van probleemgedrag bij kinderen met ASS. De theorie zal aan de hand van casuïstiek geïllustreerd worden. ASS bij ouderen Drs. Lineke Davids is als gezondheidszorgpsycholoog in opleiding tot Klinisch Neuropsycholoog verbonden aan het kinderteam en voor de ouderen verbonden aan het volwassenenteam aan het ATN in Groningen. Op dit moment doet ze onderzoek bij het ATN in samenwerking met de RUG naar de Cognitieve vaardigheden van volwassenen met ASS van 50 jaar en ouder. Daarnaast is ze werkzaam bij het Centrum voor Neuropsychiatrie van Lentis. In de afgelopen jaren is er veel onderzoek gedaan bij kinderen en jong volwassenen met ASS. Over het ouder worden bij mensen met ASS en de wijze waarop ASS zich manifesteert bij volwassenen van 50+ is nog weinig bekend. Hoe zien cognitieve veranderingen eruit bij ouderen met ASS? Hoe ontwikkelen de neurologische beelden die we zien bij de kinderen met ASS zich op een latere leeftijd? Graag heb ik het met u over wat er bekend is en wat we zien in de praktijk betreffende veroudering bij ASS. De vergrijzing neemt toe en het is in toenemende mate van belang om meer te weten over de cognitieve, lichamelijke, psychische en sociale veroudering bij mensen met ASS. Niet alleen voor henzelf, maar ook voor hun partners en andere betrokkenen. Accurate informatie over het neurocognitieve fenotype bij oudere volwassenen kan van belang zijn voor het diagnosticeren van ASS in deze leeftijdsgroep zodat zij de passende behandeling kunnen krijgen. Op basis van praktijkervaringen kan gesteld worden dat ook de groep ouderen met ASS heterogeen van aard is, met een zeer wisselende (klachten)presentatie en uiteenlopende gevolgen. In deze themaronde staat het actief uitwisselen van kennis en ervaring van begeleiding bij oudere volwassenen met ASS centraal. Ook de mogelijkheden en beperkingen van diagnostiek en behandelingen worden besproken op basis van regelvignetten en casuïstiek. Themaronde 2 Autisme en medicatie Drs. Ankie van der Reijken is psychiater bij Rivierduinen, Centrum Autisme en bij NIFP. Zij is specialist in ASS bij volwassenen en geïnteresseerd in de relatie tussen ASS en delinquent gedrag. Er bestaat al heel lang een behoefte aan medicijnen voor de behandeling van de kernsymptomen van autisme (de sociale communicatieproblemen en het repetitieve gedrag). Helaas zijn er maar weinig middelen die effectief zijn op deze gebieden en deze middelen werken lang niet bij iedereen op dezelfde manier. Het is dus altijd weer zoeken welk middel bij iemand effect heeft. In Amerika zijn inmiddels twee middelen (risperidone en aripiprazole) door de Food and Drug Administration geregistreerd om de prikkelgevoeligheid bij autisme te behandelen. Hoewel in Nederland geen enkel middel officieel geregistreerd is voor gebruik bij autisme, wordt in de praktijk toch vaak medicatie voorgeschreven. Er bestaat veel overeenstemming in ervaringen bij het voorschrijven. In deze inleiding zal verteld worden welke middelen in Nederland het meest gebruikt worden en wat de idee is achter dit voorschrijfbeleid. Ook zullen mogelijke bijwerkingen besproken worden en waar op gelet moet worden bij de afweging van de voor- en nadelen van het gebruik van medicatie bij autisme

9 Beroepsopleidingen en ASS; KAIRO Drs. Ilona Visser is als gezondheidszorgpsycholoog werkzaam bij het kinderteam van het ATN in Groningen. Drs. Janette Drolinga is als orthopedagoog verbonden aan het ATN in Drachten. EMDR bij ASS Drs. Sonja Dijkstra is orthopedagoog, gezondheidszorgpsycholoog en Cognitief gedragstherapeut bij het ATN in Groningen. Drs. Martine Wildeman is als gezondheidszorgpsycholoog werkzaam bij het volwassenenteam van het ATN in Groningen. Geslaagd!! Eindelijk heb je het middelbare schooldiploma op zak. Maar dan? Op weg naar KAIRO!! KAIRO staat voor Kennisontwikkeling Autisme Intergratie Regulier Onderwijs. Jongeren met ASS die na het behalen van hun middelbare school diploma de overstap maken naar een middelbare beroepsopleiding (MBO), geven aan dat die overgang best groot is. De jongeren vertellen vaak dat dit niet zozeer te maken heeft met de lesstof, maar wel met wat er allemaal bij komt kijken (zoals contact leggen met anderen, samenwerken, organiseren en plannen). Op de middelbare school is er soms nog veel begeleiding vanuit ouders, leerkrachten of bijvoorbeeld het rugzakje. Op het MBO is deze begeleiding niet altijd meer beschikbaar maar wordt er wel in toenemende mate een beroep gedaan op sociale vaardigheden, het vermogen tot reflectie, samenwerking en zelfstandig plannen. Deze vaardigheden zijn vooral voor jongeren met ASS vaak niet vanzelfsprekend met een hoger percentage schoolverlaters tot gevolg. Om deze jongeren te helpen een beroepsopleiding te volgen en af te maken is het KAIRO-project gestart. Het doel van KAIRO is om jongeren een stevige basis te bieden, voorafgaand aan en tijdens het volgen van een MBO. Dit doen we niet alleen door ons te richten op de vaardigheden die nodig zijn voor het behalen van een diploma (bijvoorbeeld plannen en organiseren), maar ook op het sociaal-emotioneel functioneren van de jongere. Tijdens deze themaronde krijgt u meer informatie over waar jongeren met ASS in de overstap naar het MBO precies tegen aanlopen, voor wie KAIRO is, wat KAIRO precies inhoudt, onze ervaringen tot dusverre en de ervaringen van de jongeren. Bij het ATN wordt EMDR (Eye Movement Desensitization and Reproccesing) aangeboden aan kinderen, jeugdigen en volwassenen met een ASS. Deze vorm van behandeling wordt toegepast wanneer traumatische ervaringen leiden tot klachten als herbelevingen, verhoogde prikkelbaarheid, vermijdingsgedrag, lichamelijke klachten, slaapproblemen, angsten of somberheid. In deze themaronde wordt stil gestaan bij de indicaties en contraindicaties van EMDR-behandeling bij mensen met ASS. Tevens zal aan bod komen op welke wijze EMDR aangepast wordt aan de manier van informatieverwerking en zintuiglijke prikkelverwerking, passend bij ASS. Afsluitend wordt gekeken naar de effecten en valkuilen van de EMDRbehandeling bij mensen met ASS. Bedwingen van dwang bij ASS Drs. Leonieke Vet is als klinisch psycholoog/gedragstherapeut en inhoudelijk teamleider verbonden aan de polikliniek voor dwangstoornissen voor kinderen en jeugdigen en volwassenen met dwang en ASS bij Jonx. Dr. Wiljo van Hout is als gezondheidszorgpsycholoog, cognitiefgedragstherapeut en onderzoeker verbonden aan de polikliniek voor Dwangstoornissen (ATN Groningen) en als universitair docent werkzaam bij de RUG. Mensen met een dwangstoornis ofwel een obsessief-compulsieve stoornis (OCS) hebben last van steeds terugkerende dwanggedachten of dwanghandelingen. Veel voorkomende obsessies en compulsies zijn smetvrees en controledwang. Zonder adequate behandeling is het beloop van de OCS vaak ongunstig en krijgt de stoornis een chronisch karakter. Over de behandeling van dwangklachten bij kinderen en volwassenen met ASS is nog relatief weinig bekend. In deze themaronde wordt de huidige stand van zaken besproken en informatie geboden voor de dagelijkse praktijk. De meest effectieve gedragstherapeutische behandelwijze, namelijk exposure in vivo met responspreventie, wordt geïllustreerd aan de hand van boeiende casuïstiek

10 Algemene informatie Kiekeboe! Vroegsignalering & -stimulering bij jonge kinderen met een (vermoeden van) een Autisme Spectrum Stoornis Mw. Irene de Vries, MSc., is als orthopedagoog verbonden aan het kinderteam van het ATN in Groningen. Dhr. Paul Mulder MSc. is als orthopedagoog en promovendus verbonden aan het ATN in Groningen. Het promotieonderzoek betreft cognitie, autisme en zelfverwondend gedrag bij personen met het Cornelia de Lange syndroom. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor vroegsignalering van een ASS bij jonge kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar. Door vroegsignalering is het mogelijk om daar waar gewenst vroegstimulering in te kunnen zetten om zo de ontwikkeling van het kind te optimaliseren. Gerichtheid op de omgeving (intersubjectiviteit), gedeelde aandacht (Joint Attention) en sociale motivatie zijn belangrijke voorwaarden om tot een goede sociaal-communicatieve ontwikkeling te komen. Bij het uitblijven van delen van aandacht en plezier in spel zullen ook de leermomenten voor het kind beperkt blijven. De sociaal-communicatieve ontwikkeling van het kind is goed te stimuleren door middel van vroegstimuleringsprogramma s. Deze bevatten gedragstherapeutische technieken om de gedeelde aandacht en interactie tussen ouder en kind te optimaliseren en zo de leermomenten voor het kind te vergroten. Tijdens de themaronde zal worden ingegaan op vroege signalen van ASS op mogelijkheden en beperkingen in zowel de diagnostiek als in de behandeling van jonge kinderen. Daarnaast komt de rol van de omgeving uitgebreid aan bod bij het bespreken van het Eclectisch Noord- Nederlands model (ENN model) voor vroegstimulering. Datum en tijd Donderdag 12 juni uur tot uur Locatie Accreditatie Schouwburg De Kimme Terrein Lentis E 70, 9471 KA Zuidlaren Is aangevraagd voor de volgende beroepsverenigingen: FGzP, Huisartsen, Specialisten ouderengeneeskunde & Artsen voor verstandelijk gehandicapten (ABC1-KNMG), NVO Orthopedagoog Generalist (OG), NIP, NIP Kinder- en Jeugdpsycholoog (K&J), NVK, NVvP, SRVB, VGCt en V&VN Kosten Professionals 195 Lentis professionals 150 (ex-) Patiënten van het ATN & hun familieleden 50 Aanmelden Inschrijven is mogelijk vanaf april tot 1 juni U kunt zich alleen online inschrijven via de website: Betaling Annulering Door middel van het afgeven van een eenmalige incasso of interne verrekening Bij ontvangst van uw schriftelijke annulering vóór 26 mei 2014 vindt restitutie plaats. Na deze datum kan geen restitutie meer plaatsvinden. Contactpersoon Ankie Procee - van der Ploeg Congresorganisatie Afd. Opleiding & Ontwikkeling, Lentis aw.procee@lentis.nl Tel. (050)

11 Routebeschrijving Vanaf Groningen A28 richting Assen, afslag N34 Zuidlaren /Emmen; N34 vervolgen tot afslag Zuidlaren/Tynaarlo. Aan het einde van de afrit linksaf. U rijdt het dorp Zuidlaren binnen. Ongeveer 150 meter na de eerste rotonde vindt u aan de rechterkant van de weg de ingang van het terrein. Volg verder de bordjes of de ballonen naar De Kimme. Vanaf Zwolle/Assen A28 richting Groningen, afslag Zuidlaren/Tynaarlo. Einde afrit linksaf richting Zuidlaren. Weg vervolgen tot u het dorp Zuidlaren binnenrijdt. Ongeveer 150 meter na de eerste rotonde vindt u aan de rechterkant van de weg de ingang van het terrein. Volg verder de bordjes of ballonen naar De Kimme. Voor reisinformatie Kijk op of ANWB routeplanner. Parkeren op het terrein is gratis.