Bijlage 5 Evaluatie wetenschappelijk ruimteonderzoek Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Bijlage 5 Evaluatie wetenschappelijk ruimteonderzoek Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen"

Transcriptie

1 Bijlage 5 Evaluatie wetenschappelijk ruimteonderzoek Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen 1. Inleiding De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft bij brief van 23 mei 2005 de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) verzocht het wetenschappelijk ruimteonderzoek te evalueren. Deze evaluatie vormde een onderdeel van de evaluatie van het Nederlandse ruimtevaartbeleid, waarvan de operationele aspecten zijn geëvalueerd door de Evaluatiewerkgroep Aardobservatiebeleid (EWAB) onder voorzitterschap van de heer R. Olierook. De terms of reference van de evaluatie van het wetenschappelijk ruimteonderzoek zijn als bijlage 1 aan dit rapport toegevoegd. Het bestuur van de KNAW heeft de volgende personen bereid gevonden de evaluatie van het wetenschappelijk ruimteonderzoek ter hand te nemen: prof.dr.ir. S. Radelaar, voorzitter, prof.dr.ir. E. van der Giessen, prof.dr. E.P.J. van den Heuvel en prof.dr. W. Spakman; vanuit het Bureau-KNAW ondersteunden L.H.W. Noor en J.D. Schiereck de commissie. Gezien de zeer beperkte tijd die beschikbaar was voor de uitvoering van de evaluatie, heeft de commissie op voorhand aan het ministerie gemeld dat zij zich in belangrijke mate baseert op door anderen uitgevoerde evaluaties van delen van het ruimteonderzoek. De commissie heeft drie maal plenair vergaderd. Leden van de commissie hebben informeel gesproken met enkele sleutelpersonen uit het ruimteonderzoeksveld. De voor deze evaluatie gebruikte rapporten staan in een bijlage vermeld (bijlage 2). Hierna worden eerst enkele opmerkingen gemaakt over de organisatie van het onderzoek. Daarna passeren het astronomisch ruimteonderzoek, het aardgerichte ruimteonderzoek, het microgewichtonderzoek en het planetenonderzoek de revue. Tot slot volgen enkele conclusies en aanbevelingen. Het rapport bevat bijlagen met de opdracht aan de commissie, een lijst van geraadpleegde rapporten en gebruikte afkortingen. 2. Organisatie en karakter van het onderzoeksveld Met wetenschappelijk ruimteonderzoek wordt hier verwezen naar onderzoek dat plaats vindt met behulp van instrumenten die zich buiten de dampkring bevinden. Het Nederlands wetenschappelijk ruimteonderzoek kan in vier gebieden worden onderscheiden, die onderling vrij sterk van karakter verschillen. Het astronomisch ruimteonderzoek is vooral disciplinair van aard en omvat delen van de astrofysica, astrochemie en astrobiologie. Het aardgericht ruimteonderzoek is gericht op onderzoek naar de atmosfeer, hydrosfeer en geosfeer en hun interacties. Deze worden door specialisten uit een groot aantal disciplines (geofysica, klimatologie, oceanografie, geodesie, hydrologie, milieuwetenschappen, etc.) onderzocht. Naast verscheidene optische en chemische meettechnieken spelen ook metingen van het zwaartekrachtsveld in dit onderzoek een belangrijke rol. Het microgewichtonderzoek bestudeert de gevolgen van praktisch gewichtsloze omstandigheden op biologische processen en gedrag van materialen. Microgewicht kan in de eerste plaats worden gekarakteriseerd als een experimentele omstandigheid, namelijk het vrijwel geheel ontbreken van de invloed van zwaartekracht. Het onderzoek wordt uitgevoerd door onderzoekers uit zeer uiteenlopende disciplines (biologie, medische wetenschappen, fysica, etc.). Het planetaire onderzoek is gericht op de (andere) planeten in ons zonnestelsel; ook het onderzoek naar exoplaneten

2 (buiten ons zonnestelsel) en vergelijkend planetair onderzoek spelen een belangrijke rol. Qua karakter is dit onderzoek sterk verwant met het aardgerichte ruimteonderzoek met dien verstande dat het onderzoek aan planeten, nog meer dan de aardwetenschappen, is aangewezen op de experimentele faciliteiten geboden door de ruimtevaarttechnologie. Voor het wetenschappelijk ruimteonderzoek speelt de Stichting Ruimteonderzoek Nederland (SRON) een centrale rol. De Stichting Astronomisch Onderzoek Nederland (ASTRON) is primair gericht op sterrenkundig onderzoek vanaf de aarde; ASTRON draagt tevens in beperkte mate bij aan onderzoek vanuit de ruimte. Bij het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) vindt wetenschappelijk ruimteonderzoek plaats naar atmosferische processen. Het universitaire wetenschappelijk onderzoek dat gebruik maakt van instrumenten die zich in de ruimte bevinden is voor het grootste deel ondergebracht in de (top)onderzoekscholen Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), Netherlands Research Centre for Integrated Solid Earth Sciences (ISES), het Instituut voor Marien en Atmosferisch onderzoek (IMAU, Utrecht), de Vening Meinesz Onderzoekschool voor Geodynamica (VMSG) en het Department of Earth Observation and Space systems (DEOS, Delft). Bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) kennen twee programmacommissies financiële middelen toe aan voorstellen voor onderzoek op gebied van aardobservatie en van microgewichtonderzoek. Het NWO-Gebied Aard- en Levenswetenschappen en SRON werken hierin samen. 3. Het wetenschappelijk onderzoek Hierna wordt achtereenvolgens ingegaan op het astronomisch ruimteonderzoek, het aardgerichte ruimteonderzoek, het microgewichtonderzoek en planetaire exploratie en planetenonderzoek. 3.1 Astronomisch ruimteonderzoek Het Nederlands astronomisch ruimteonderzoek is van excellente kwaliteit. Het heeft een grote internationale reputatie en is op enkele terreinen zelfs wereldleider. Dit geldt met name op het gebied van de hoge-energie astrofysica (röntgen- en gamma-astronomie) en de infrarood en submillimeter astronomie. Nederlandse onderzoeksinstellingen zijn geselecteerd voor deelname in bijna alle belangrijke grote ruimtetelescopen van ESA (zoals de röntgentelescoop XMM-Newton en de infraroodsubmillimeter telescoop Herschel) en van NASA (zoals de Hubble Space Telescope, het Compton Gamma-Ray Observatory, het X-ray observatory CHANDRA en de toekomstige James Webb Space Telescope). In dit opzicht is Nederland binnen Europa uniek. Voor elk van deze telescopen vervullen (vervulden) Nederlandse organisaties de rol van principal investigator (PI) voor een belangrijk instrument. Bovendien heeft SRON als principal investigator belangrijke bijdragen geleverd aan diverse bilaterale projecten, waaronder de zeer succesvolle samenwerking met Italië in BeppoSAX. Deze rol, in combinatie met de zeer hoge kwaliteit van het Nederlandse sterrenkundig onderzoek, heeft geresulteerd in een aantal grensverleggende ontdekkingen. De internationale erkenning daarvoor blijkt uit belangrijke

3 prijzen zoals de 1998 Bruno Rossi Prize van de American Astronomical Society en de 2002 EU Descartes Prize, beide voor ontdekkingen op het gebied van Gamma-ray Bursts met Nederlandse instrumenten in de Italiaans-Nederlandse BeppoSAX satelliet. Om de vooraanstaande positie van het astronomisch ruimteonderzoek en SRON te kunnen handhaven is het van wezenlijk belang dat Nederland ook in de toekomst regelmatig de PI-rol weet te verwerven voor een belangrijk ruimte-instrument voor ESA of NASA. De principal investigator beheert de datastromen van het instrument, hetgeen de mogelijkheid biedt een vooraanstaande rol te spelen bij het wetenschappelijk onderzoek met het betreffende instrument. De PI is dikwijls beter dan de andere participanten in staat om de wetenschappelijke mogelijkheden van het instrument uit te buiten. Een instituut wordt als PI geselecteerd in sterke internationale competitie, op grond van unieke technologische expertise. Ruimtemissies worden echter steeds groter en duurder en het vervullen van een PIrol vereist een steeds groter overall budget omdat de PI in de praktijk wordt geacht tenminste 30% van de kosten van een instrument bij te dragen. Gezien de unieke technologische expertise van SRON tezamen met Nederlandse technischfysische laboratoria (onder meer in Delft en Twente) op het gebied van detectorontwikkeling voor röntgen- en infrarood/submillimetergolflengten, alsmede op het gebied van de interferometrie, meent de commissie dat een PI-rol voor Nederland voor ruimtemissies op deze terreinen zeker is weggelegd. Om dit te kunnen bereiken is het noodzakelijk dat wegen worden gevonden om de financiering veilig te stellen van de (tijdelijke) piek in de uitgaven die het PI-schap voor SRON met zich meebrengt. In ESA s lange termijn plan Cosmic Vision zijn de volgende astronomische/astrofysische missies passend bij de technologische expertise van het Nederlandse ruimteonderzoek aan de orde: - XEUS, een 10 m apertuur röntgentelescoop, is de eerstkomende grote cornerstone missie in het röntgengebied. De technische R&D is afgerond en de missie is technologisch uitvoerbaar. - Darwin, de terrestrial planet finder van ESA en NASA, is een interferometrische missie in het infrarode golflengtegebied, bestaande uit een aantal free flying telescopen die via lasercommunicatie onderling op hun plaats gehouden worden. Er zijn nog een aantal onopgeloste technologische problemen, waardoor het mogelijk is dat een concurrerende, eenvoudiger planet finder (bijvoorbeeld gebruikmakend van fotometrische technieken) uiteindelijk voorrang zou kunnen krijgen. - LISA, eveneens een gecombineerde missie van ESA en NASA, voor het meten van gravitatiegolven. Ook deze missie bestaat uit een aantal free flyers, en ook deze missie heeft vooralsnog een aantal onopgeloste technologische problemen. Met behulp van een ESA satelliet uit de zogenaamde SMART-serie (de LISA-pathfinder) moet de voor LISA in te zetten technologie worden geselecteerd en (on orbit) gevalideerd in Na 2020: Infrarood/submillimeter-missie (opvolger van Herschel). 3.2 Aardgericht ruimteonderzoek Internationale positie aardgericht ruimteonderzoek en nationale ontwikkelingen In de relatief korte geschiedenis van het Nederlands aardgericht ruimteonderzoek hebben vele onderzoeksgroepen inmiddels een uitstekende internationale positie verworven. In de eerste plaats hebben sinds de vorige evaluatie van het aardgerichte ruimteonderzoek (2000) vele

4 daarin al genoemde onderzoeksgroepen verbonden aan universiteiten en nationale onderzoeksinstellingen op gebied van oceaan- en atmosfeeronderzoek hun internationale positie geconsolideerd. In de tweede plaats heeft het onderzoek naar de geosfeer (de vaste aarde ), dat in 2000 nog niet zo sterk vertegenwoordigd was, in de laatste vijf jaren een sterke groei doorgemaakt door DEOS (VMSG) een speciale inspanning binnen de toponderzoekschool ISES. Dit betreft met name onderzoek naar de tektonische vervorming van het aardoppervlak, altimetrie en zwaartekrachtonderzoek op basis van GPS, satellietradar (InSAR) en satellietzwaartekracht (CHAMP, GRACE, GOCE). Het Nationaal Programma Gebruikers Ondersteuning (GO-2) is sinds 2000 een spil geworden in de nationale financiering van het wetenschappelijk aardgericht ruimteonderzoek. Dit programma heeft tevens, via de coördinerende en initiërende rol van SRON, een belangrijke monitoringfunctie gekregen op het gebied van integratie en kwaliteitsbewaking van de Nederlandse inzet op wetenschappelijk aardgericht ruimteonderzoek. De evaluatiecommissie onderschrijft de conclusies en aanbevelingen van NWO-ALW over het GO-2 programma, met name dat mede dankzij het GO-programma Nederlandse onderzoekers een internationaal sterke positie hebben opgebouwd en dat een vervolg van dit programma deze positie verder zal kunnen versterken. Door al deze inspanningen, het commitment van onderzoekers en de kwaliteit van het onderzoek kan het Nederlandse aardgericht ruimteonderzoek bogen op een uitstekende internationale reputatie. Het wetenschappelijk onderzoek heeft veel baat gehad bij het GO-2 en dit (deel van het) programma zou om deze reden moeten worden gecontinueerd. Het GO-2 vervult ook een functie voor het gebruik van aardobservatieinstrumenten anders dan voor wetenschappelijk aardgericht onderzoek. Voor de evaluatie van dit deel van het GO- 2 wordt verwezen naar het rapport van de Evaluatiewerkgroep Aardobservatiebeleid (EWAB) Meerwaarde van SRON voor het Nederlands aardgericht ruimteonderzoek SRON heeft een substantiële en fundamentele bijdrage geleverd aan instrument- en algoritmeontwikkeling voor onderzoek naar atmosfeersamenstelling en atmosferische processen. Hierbij kan worden gedacht aan de projecten GOME (1995), SCIAMACHY (2002), OMI (2004), en het toekomstige project TELIS. Voor het geodynamisch en het fysisch-oceanografisch onderzoek betreft de inzet van SRON de GOCE-missie (2006) en de toekomstige LDIM-missie (2015). De laatste twee missies voorzien in nauwkeurige observaties met een hoge resolutie van het zwaartekrachtveld waarbij in de LDIM missie (naar verwachting tien maal nauwkeuriger dan GOCE in de statische component) gebruik wordt gemaakt van laser interferometertechnologie die wordt ontwikkeld voor de LISA Pathfinder (2008) (waaraan SRON ook bijdraagt). Met deze inzet voedt en stimuleert SRON voor Nederland een breed veld van aardgericht ruimteonderzoek. De sectie Earth Oriented Science van SRON heeft nauw contact met het gebruikersveld over onderzoek met en voortgang van de huidige missies en de ontwikkeling van toekomstige missies. Deze stimulerende rol van SRON wordt zeer gewaardeerd door het gebruikersveld evenals haar coördinerende rol in de uitvoering van het GO-2 programma Wetenschappelijke uitdagingen in aardgericht ruimteonderzoek Aardgericht ruimteonderzoek in Nederland bestaat uit drie delen. In de eerste plaats gaat het om chemisch en fysisch onderzoek naar processen van atmosfeer en oceanen en de koppeling tussen atmosfeer en hydrosfeer. In de tweede plaats betreft het onderzoek dat is gericht op landgebruik, bodemkunde, hydrologie, ecologie terreinveranderingen, etc. In de derde plaats wordt onderzoek gedaan naar de fysische processen van de vaste aarde. Belangrijke verbindende (regionale en mondiale) thema's zijn global change en klimaatverandering. Ook de

5 koppeling tussen de geosfeer, hydrosfeer en atmosfeer, paleoklimaat en natuurrampen zijn onderwerp van onderzoek. Daarnaast is de kwetsbaarheid van het aardse systeem (bio logischfysisch-chemisch) en de mondiale samenleving op korte en langere termijn een speerpunt van onderzoek. Het aardgericht ruimteonderzoek vormt een onderdeel van het onderzoek aan het Systeem Aarde. Dit onderzoek kan worden gezien als een gebalanceerde samenstelling van fundamenteel, toepassingsgericht, en toegepast onderzoek. Satellietobservatie en de bijbehorende dataverwerking en analyse met behulp van numerieke procesmodellering vergen het uiterste van fundamentele kennis, moderne computational science en computertechnologie. Het uitvoeren van grensverleggend fundamenteel onderzoek op het gebied van observatietechnieken en data-analyse is hiervoor van groot belang. Het onderzoek levert belangrijke directe opbrengsten voor regionale en mondiale operationele toepassingen. De meest recente ontwikkeling betreft het onderzoeksthema aardoppervlak, met name de geologische en geofysische ontwikkeling van het oppervlak met alle daaraan verbonden elementen van de dynamiek van riviersystemen tot de aandrijvende processen vanuit de diepe aarde. Dit thema, geïnitieerd vanuit de Nederlandse toponderzoekschool ISES onder de titel TopoEurope betreft een multidisciplinaire inzet van Europese aardonderzoekers om de dynamiek van het huidige Europese vaste oppervlak te definiëren (inclusief natuurrampen). De component aardgericht ruimteonderzoek concentreert zich op de ruimtegeodetische observatie en analyse van veranderingen van het aardoppervlak (GALILEO, GPS, InSAR, remote sensing) en van het gedetailleerde zwaartekrachtsveld (GOCE, LDIM). De kennis en technologie die zijn ontwikkeld in atmosfeer-, hydrosfeer en geosfeeronderzoek zullen ove rigens ten volle benut kunnen worden in toekomstig onderzoek in de planetaire exploratie. De commissie is van mening dat in het rapport van de EWAB een te beperkte selectie van thema s (klimaatverandering, ruimte- en waterbeheer en luchtkwaliteit) wordt voorgesteld. Vanuit een puur wetenschappelijk belang en perspectief bezien is deze selectie te eenzijdig. Onderwerpen die niet mogen ontbreken vanwege het wetenschappelijk onderzoek zijn de thema s van vaste aarde-onderzoek, zwaartekrachtonderzoek en oceanografisch onderzoek. 3.3 Microgewicht onderzoek Microgewichtonderzoek kan bijdragen aan het vergroten van fundamenteel inzicht in het gedrag van gecompliceerde systemen. Biologische systemen, bijvoorbeeld, reageren op diverse mechanische stimuli waaronder zwaartekracht. Deze invloed is onder microgewichtomstandigheden praktisch uitgeschakeld zodat dan inzicht kan worden verkregen in de rol van de zwaartekracht op perceptie en mechanotransductie (bijvoorbeeld bij osteoporose). Microgewichtonderzoek bestaat uit een verzameling van onderzoeksgebieden die gebruik maken van een reeks ruimtefaciliteiten, om de invloed van de zwaartekracht te reduceren waaronder het ISS en sondeerraketvluchten. Naar aanleiding van aanbevelingen van de Commissie-Roubos uit 2001 is het onderzoek in Nederland vooral gericht op vraagstukken uit de levenswetenschappen; hiertoe behoren circa tweederde van de thans lopende projecten. Ten opzichte van de situatie vóór 2000 is dit een lichte verschuiving, die zich zeer duidelijk heeft doorgezet in recente aanvraagrondes. Er is geen formele evaluatie beschikbaar van het microgewichtonderzoek sinds 2000 waarmee kan worden nagegaan of er ook een verschuiving heeft plaatsgevonden in de internationale positie van het Nederlandse onderzoek in de betreffende vakgebieden. Het (ruimte)onderzoek

6 dat onder omstandigheden van microgewicht wordt uitgevoerd is zeer divers. Dat maakt een onderlinge vergelijking van onderzoeksprojecten erg lastig; microgewichtonderzoek kan beter worden vergeleken met ander onderzoek uit dezelfde discipline. Er is evenwel een toename zichtbaar van het aantal onderzoeksgroepen dat zich bezig houdt met de rol van microgewicht. Met de toename van de omvang van het microgewichtonderzoek zijn ook de kwaliteit en de internationale zichtbaarheid toegenomen. Het onderzoek is thans voor het grootste deel geïnspireerd door wetenschappelijke vraagstellingen; toepassingsgerichte vragen op het gebied van menselijke ruimtevaart spelen maar een ondergeschikte rol. Het aantal publicaties in SCI-tijdschriften is in de laatste vijf jaar met 25% toegenomen ten opzichte van de periode daarvoor. In de peer reviews van de recente beoordelingsronde wordt het onderzoek op internationaal niveau als goed tot zeer goed aangemerkt. Terwijl Nederland in de European Low Gravity Research Association (ELGRA) in 2000 nog nauwelijks een rol speelde, is er nu een Nederlandse afgevaardigde in haar leiding. De Nederlandse deelname aan ESA-projecten is thans groter dan verwacht mag worden op basis van de nationale bijdrage aan ESA. Verder wordt er op dit moment in Nederland mede in het licht van verscheidene Nederlandse biomedische initiatieven een roadmap opgezet voor microgewichtonderzoek, waarin biologische experimenten, net als in 2001, als eerste zijn geprioriteerd. Binnen het ESA-thema environment is een opmerkelijke toename zichtbaar van de interesse vanuit het Nederlandse bedrijfsleven. Nederland heeft sinds 2001 op goede wijze geïnvesteerd in microgewichtonderzoek. Het is van belang daarvan nu de revenuen binnen te halen. Microgewichtexperimenten in bijvoorbeeld het ISS zijn van wezenlijk belang voor onderzoek dat zich specifiek richt op de rol van zwaartekracht, bijvoorbeeld tijdens de groei van planten en dieren. Sommige vraagstukken betreffende de invloed van de sterkte van de zwaartekracht kunnen ook worden bestudeerd met aardse alternatieven, zoals centrifuges (voor het toepassen van versnellingen groter dan g) of de Random Positioning Machine, een door Dutch Space ontwikkelde 3D-clinostaat waarmee microgewichtsomstandigheden kunnen worden nagebootst. Voorts kan met behulp van zogenaamde valtorens en met paraboolvluchten vanaf de aarde gedurende maximaal ongeveer dertig seconden een situatie van microgewicht worden gerealiseerd; met sondeerraketten is gewichtsloosheid gedurende enkele minuten te realiseren. Deze mogelijkheden lijken echter soms te worden vergeten, ondanks het beperkte aantal vluchtmogelijkheden in de ruimte en de hoge kosten van onderzoek dat wordt uitgevoerd in het ISS. Hierbij speelt de getrapte beoordelingssystematiek vermoedelijk een rol. Een vaak omvangrijk, internationaal voorstel wordt eerst aan ESA voorgelegd (waarbij ook getoetst wordt op haalbaarheid en beschikbaarheid van vluchten) en pas na honorering aldaar wordt het Nederlandse deel voor NWO/SRON in een peer review proces getoetst op wetenschappelijke merites. Het verdient aanbeveling de beoordelingsprocedure te vereenvoudigen en bij ESA het belang van een evenwichtige samenstelling van ground based en space based onderzoeksvoorstellen te benadrukken. 3.4 Planetaire exploratie en onderzoek Mede als gevolg van de ontdekking in de afgelopen jaren van circa 150 planeten buiten ons zonnestelsel bestaat zowel in de sterrenkundige als in de aardwetenschappelijke gemeenschap in Nederland een groeiende belangstelling voor onderzoek van de planeten in ons zonnestelsel. Vele vragen betreffende exoplaneten kunnen vooralsnog slechts worden beantwoord door studie van de planeten in ons zonnestelsel. Daarnaast speelt de search for life een belangrijke rol. De aardwetenschappelijke belangstelling voor planeetonderzoek komt

7 voort uit het belang van vergelijkend planeetonderzoek en de mogelijkheden om met behulp van planetaire exploratie fundamentele vragen over de evolutie van ons zonnestelsel te kunnen beantwoorden. Het onderzoek kan ook nieuwe inzichten bieden in de chemie van de aardatmosfeer en de vaste aarde. Het wetenschappelijk programma van ESA en het Aurora exploratieprogramma dat nu door ESA wordt ingezet, bieden veelbelovende mogelijkheden. Het gaat hier in de eerste plaats om missies naar Mars en de Jupitermaan Europa. Eén van de hoofddoelen van deze missies is het zoeken naar sporen van leven, zowel in de bodem van Mars als in de meer dan tien kilometer diepe oceaan van Europa. ESA voorziet als missies in de nabije toekomst: - ExoMars (Aurora program for planetary exploration) - Mars Sample Return (Aurora program for planetary exploration) - Jupiter Exploration Probe (Cosmic Vision strategie van het wetenschappelijk programma). Deze missies zijn technisch realiseerbaar en de verwachting is, gezien de groeiende focus van ESA op exploratie van het zonnestelsel, dat deze missies binnen ESA hoge prioriteit zullen krijgen. Gezien de groeiende belangstelling voor dit soort onderzoek, en de grote maatschappelijke uitstraling ervan, verdient het sterke aanbeveling te streven naar Nederlandse deelname in missies van deze aard, bij voorkeur op het niveau van principal investigator. Anticiperend op ontwikkelingen in de Verenigde Staten en Europa betreffende toekomstig onderzoek aan het zonnestelsel is het Nederlands Platform voor Planetair onderzoek (NPP) opgericht. Het NPP heeft onlangs het plan Roadmap Planetary Exploration and Research aangeboden aan de relevante ministeries. Dit plan is in sterke mate gebaseerd op de kennis, infrastructuur, en het wetenschappelijk potentieel dat ontwikkeld is in Nederlands aardgericht ruimteonderzoek en de Nederlandse aardwetenschappen. Onderzoekers werkzaam in aardgericht ruimteonderzoek (atmosfeer en geosfeer) zullen daarom ook een rol kunnen spelen in toekomstig planetair onderzoek. De commissie oordeelt zeer positief over de door het NPP geformuleerde ambities en hecht sterk aan de initiatieven om een Nederlandse PI-rol in één of meer planetaire missies na te streven. 4. Conclusies en aanbevelingen Op grond van de bevindingen komt de commissie tot de volgende conclusies en aanbevelingen. 4.1 Financiering Voor alle hier geëvalueerde onderzoeksgebieden geldt dat continuering van het onderzoek adequate financiering vereist. De huidige wijze van financieren is niet optimaal aangepast aan de soms zeer lange looptijd (vaak meer dan tien, tot zelfs twintig jaar) van projecten. Bovendien heeft het verdelen van middelen over verschillende budgetten en programma s een remmende invloed op het onderzoek. Dit geldt in het bijzonder bij het vervullen van een rol als principal investigator, omdat daarbij onvermijdelijk een piek optreedt in de financieringsbehoefte gedurende een deel van de looptijd van het programma. Bij de huidige wijze van financieren van het onderzoek zorgt juist deze tijdelijke hoge financiële druk voor problemen. Het belang van een PI-rol van SRON voor het Nederlandse wetenschappelijk

8 ruimteonderzoek is echter zeer groot. De commissie is van mening dat Nederland moet nastreven voor minimaal één instrument voor astronomisch ruimteonderzoek, voor aardgericht ruimteonderzoek en voor planeetonderzoek de rol van principal investigator te vervullen. 4.2 Astronomisch ruimteonderzoek Het Nederlandse astronomisch ruimteonderzoek is van excellente kwaliteit. Gezien de unieke technologische expertise van SRON tezamen met Nederlandse technisch-fysische laboratoria (onder meer in Delft en Twente) op het gebied van detectorontwikkeling voor röntgen en infrarood/submillimeter golflengten, alsmede op het gebied van de interferometrie, is een rol als principal investigator voor Nederland voor ruimtemissies op deze terreinen zeker haalbaar. Om dit te kunnen bereiken is het van groot belang naar zodanige vormen van financiering te zoeken, dat rekening kan worden gehouden met kortdurende extra behoefte aan financiële middelen. 4.3 Aardgericht ruimteonderzoek Het aardgericht ruimteonderzoek heeft inhoudelijk een belangrijke groei doorgemaakt waarbij multidisciplinair onderzoek sterk aan belang heeft gewonnen. Het onderzoek heeft thans in internationaal perspectief een uitstekende positie. Dit is mede een gevolg van het Nederlandse en internationale aardobservatiebeleid. Het deel van het Nationaal Programma Gebruikers Ondersteuning (GO-2) dat onder de hoede staat van ALW-NWO en SRON is sinds 2000 een spil geworden in de nationale financiering van wetenschappelijk aardgericht ruimteonderzoek. Dit deel van het GO-programma heeft dankzij de internationale peer review van het onderzoek tevens een belangrijke monitoringfunctie gekregen op het gebied van integratie en kwaliteitsbewaking van de Nederlandse inzet op aardgericht ruimteonderzoek. De kwaliteit van gehonoreerde voorstellen is goed tot uitstekend. Vanwege dit succes benadrukt de commissie het belang van voortzetting van het wetenschappelijk deel van het GO-programma. SRON heeft met enkele projecten een grote en gewaardeerde bijdrage geleverd aan chemisch atmosfeeronderzoek en aan geodynamisch en fysisch-oceanografisch onderzoek. 4.4 Microgewichtonderzoek Nederland begint nu de vruchten te plukken van de investeringen die de afgelopen jaren in microgewichtonderzoek zijn gedaan, maar er is nog meer oogst binnen te halen. Het verdient daarom aanbeveling het microgewichtonderzoek te blijven ondersteunen. Microgewichtexperimenten in bijvoorbeeld het ISS zijn van wezenlijk belang voor onderzoek dat zich in het bijzonder richt op de rol van zwaartekracht, bijvoorbeeld tijdens de groei van planten en dieren. Voor vraagstukken betreffende de invloed van de sterkte van de zwaartekracht wordt echter soms ten onrechte voorbijgegaan aan goedkopere alternatieven dan het ISS, zoals centrifuges of de Random Positioning Machine. Voor onderzoek onder microgewichtomstandigheden kan zowel onderzoek in de ruimte als onderzoek direct vanaf de aarde van nut zijn (space based en ground based). Het verdient daarom aanbeveling om de balans tussen kostbare microgewichtexperimenten, in bijvoorbeeld het ISS, en andere vluchtdan wel aardgebonden onderzoeksfaciliteiten te verbeteren. 4.5 Planeetonderzoek

9 Gezien het wetenschappelijk belang en de groeiende belangstelling voor planeetonderzoek, zowel vanuit de aardwetenschappen als vanuit de astronomische gemeenschap, oordeelt de commissie zeer positief over de door het NPP geformuleerde ambities en hecht sterk aan de initiatieven om een Nederlandse rol als principal investigator in één of meer planetaire missies na te streven. Deze deelname zal naar verwachting tevens een grote maatschappelijke uitstraling hebben. De commissie beveelt aan om ook voor het planetaire onderzoek een gebruikersprogramma op te zetten. KNAW Rapport-Bijlages 1 Evaluatieopdracht Terms of Reference voor een Evaluatie van het Wetenschappelijk Ruimteonderzoek in Nederland (bijlage bij briefnr. OWB/WG/2005/10580) 1. Inleiding/achtergrond In het Actieplan Ruimtevaart is aangekondigd dat in 2005 het wetenschappelijke ruimteonderzoek in Nederland geëvalueerd wordt. Dit is nodig om de in het najaar de positie van Nederland te bepalen voor de in december 2005 geplande ESA ministersconferentie. De laatste evaluatie van het wetenschappelijke ruimteonderzoek stamt uit Doel / Doelstelling 2.1. De evaluatie is gericht op de wetenschappelijke kwaliteit van het ruimteonderzoek dat plaatsvindt onder verantwoordelijkheid van Nederlandse onderzoekers De evaluatie is tevens gericht op een door SRON op te stellen nationaal wetenschappelijk programma voor ruimteonderzoek op basis waarvan de verantwoordelijke ministers een beslissing kunnen nemen over de inzet in de wetenschappelijke programmaonderdelen waarover tijdens de ESA ministersconferentie in december 2005 wordt besloten. 3. Opdrachtgever/initiatiefnemer 3.1. De evaluatie is een initiatief van het ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, directie Onderzoek en Wetenschapsbeleid De voortgang en de resultaten worden besproken in de door de Interdepartementale Commissie Ruimtevaart (ICR) ingestelde Coördinatiegroep voor de uitvoering van het Actieplan Ruimtevaart (maandelijkse vergadering). 4. Opdrachtnemer De directeur OWB verzoekt namens de minister van OCW de KNAW de evaluatie uit te voeren. 5. Reikwijdte en uitgangspunten van het advies 5.1. Het gaat om het onderzoeken van het belang/ de waarde van de Nederlandse bijdrage in de opbouw van een wetenschappelijke infrastructuur in de ruimte en het gebruik hiervan op het terrein van het astronomisch onderzoek, het aardgericht onderzoek, het fysisch, chemisch en biologisch/medisch onderzoek ( vaak samengevat onder de noemer microgewicht onderzoek) en tenslotte het in ESA kader nieuwe planetaire exploratieonderzoek.

10 5.2. Daarnaast is de rol en waarde van de instituten binnen NWO (in het bijzonder SRON maar ook ASTRON), TNO en de universiteiten onderwerp van de evaluatie In de evaluatie ligt de nadruk op de kwaliteit van het onderzoek en niet op de onderlinge prioriteit (zoals in de evaluatie van 2001). Belangrijk uitgangspunt is een onafhankelijke evaluatie van het gehele ruimteonderzoek In de evaluatie wordt, in tegenstelling tot de vorige evaluatie van 2001, niet gevraagd om te adviseren over de wenselijkheid en omvang van gebruikersondersteunende programma s binnen de Nederlandse ruimtevaart. 6. Tijdsbestek Het eindrapport van de evaluatie wordt vóór 15 september 2005 opgeleverd. Vóór 1 augustus 2005 wordt een voortgangsrapportage opgeleverd. 7. (Project)organisatie De organisatie bestaat uit de coördinator ruimtevaart van OCW, de KNAW projectleider, de door de KNAW in te stellen evaluatiecommissie en de in artikel 3 al vermelde ICR Coördinatiegroep. 8. Op te leveren producten/diensten (+ opleverdata) 8.1. Uiterlijk 1 juni 2005 zijn overzichten van verricht onderzoek, publicatielijsten en uitgevoerde zelfevaluaties, en zo mogelijk, plannen voor toekomstig onderzoek beschikbaar Uiterlijk 1 augustus 2005 wordt door de KNAW een voortgangsrapportage opgeleverd ten behoeve van een door SRON op te stellen nationaal wetenschappelijk programma voor ruimteonderzoek Uiterlijk 1 september 2005 wordt het finale concept van het eindrapport aan de ICR gestuurd Uiterlijk 15 september 2005 wordt het eindrapport opgeleverd. 9. Benodigde bijdrage opdrachtgever/initiatiefnemer of betrokken dienstonderdeel Initiatiefnemer OCW verzorgt de adviesaanvraag aan de KNAW. 2 Literatuurlijst - KNAW/NWO Evaluatiecommissie Ruimteonderzoek (Commissie -Van der Laan). Wetenschappelijk ruimteonderzoek in Nederland: Kennis, kansen, keuzen KNAW, NWO. Advies naar aanleiding van de evaluatie van het astronomisch en aardgericht ruimteonderzoek. 30 januari ALW-NWO evaluatiecommissie microgewichtonderzoek (Commissie -Roubos). Microgravity Research in the Netherlands: Past Performances and Future Perspectives KNAW, NWO. Advies naar aanleiding van de evaluatie van het microgewichtonderzoek. 2 mei KNMI (Commissie-Tindemans). Report of the review of the research efforts of the Royal Netherlands Meteorological Institute. Februari Ministerie van EZ, Ministerie van VenW, Ministerie van OCW. Actieplan Ruimtevaart - ruimtevaart in Nederland. November 2004.

11 - ASTRON. ASTRON Institute - Self-evaluation document ( ). Maart Voortgangs- en eindrapportages ALW-NWO/SRON programma s microgewichtonderzoek en aardobservatie SRON. Self-Evaluation Report april Netherlands Platform for Planetary Research. Roadmap Planetary Exploration and Research. 1 juli ALW-NWO. Evaluatie van het Nationaal Programma Gebruikers Ondersteuning Evaluatiewerkgroep Aardobservatiebeleid. Evaluatie Nederlandse aardobservatiebeleid - Eindrapport - concept 1. 2 augustus Platform Microgewichtonderzoek Nederland. Roadmap Netherlands Microgravity Research Afkortingen KNAW-rapport ALW-NWO Gebied Aard- en Levenswetenschappen van NWO ASTRON Astronomisch Onderzoek Nederland BeppoSAX Satellite per Astronomia X, "Beppo" in honor of Giuseppe Occhialini ChaMP CHANDRA Multiwavelength Project Chandra NASA's Chandra X-ray Observatory was named in honor of the late Indian-American Nobel laureate, Subrahmanyan Chandrasekhar DEOS Department of Earth Observation and Space systems (TU-Delft) ELGRA European Low Gravity Research Association ELIPS European Programme on Life and Physical Sciences and Applications utilising the International Space Station ESA European Space Agency EWAB Evaluatiewerkgroep Aardobservatiebeleid GALILEO GALILEO is a global navigation infrastructure under civil control. GO-2 Nationaal Programma Gebruikersondersteuning (GO-2) GOCE Gravity Field and Steady State Ocean Circulation Explorer GOME Global Ozone Monitoring Experiment GPS Global Positioning System GRACE Gravity Recovery and Climate Experiment InSAR Interferometric Synthetic Aperture Radar ISES Netherlands Research Centre for Integrated Solid Earth Sciences ISS International Space Station KNAW Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut LDIM Laser Doppler Interferometry Mission for earth gravity LISA Laser Interferometer Space Antenna NASA National Aeronautics and Space Administration NOVA Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie NPP Nederlands Platform voor Planetair Onderzoek NWO Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek OMI Ozone Monitoring Instrument (NASA) PI principal investigator SCIAMACHY SCanning Imaging Absorption SpectroMeter for Atmospheric CHartographY SMART Small Missions for Advanced Research in Technology TELIS TErahertz and sub millimeter LImb Sounder TOPOEUROPE Topgraphy Evolution in Europe TUD Technische Universiteit Delft

12 UU VMSG XMM-Newton Universiteit Utrecht Vening Meinesz Onderzoekschool voor Geodynamica X-ray Multi-Mirror

Nationaal Programma Gebruikersondersteuning Ruimteonderzoek

Nationaal Programma Gebruikersondersteuning Ruimteonderzoek Nationaal Programma Gebruikersondersteuning Ruimteonderzoek 2012-2016 1. Doelstelling Nederland participeert in verschillende wetenschappelijke programma s van het Europese ruimteagentschap ESA. Hierdoor

Nadere informatie

evaluatie wetenschappelijk ruimteonderzoek in nederland 2006-2011

evaluatie wetenschappelijk ruimteonderzoek in nederland 2006-2011 evaluatie wetenschappelijk ruimteonderzoek in nederland 2006-2011 Amsterdam, 4 juli 2011 koninklijke nederlandse akademie van wetenschappen 2 inhoudsopgave Samenvatting 5 1. Inleiding 7 2. Wetenschapsgebieden

Nadere informatie

TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK

TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK TO BOLDLY GO WHERE NO ONE HAS GONE BEFORE... EEN NIEUWE KOERS IN HET WETENSCHAPPELIJK RUIMTEONDERZOEK De nieuwe strategie van SRON... De ruimte: de laatste grens. Dit is de nieuwe langetermijnstrategie

Nadere informatie

RUIMTEVAART: QUO VADIS?

RUIMTEVAART: QUO VADIS? RUIMTEVAART: QUO VADIS? Symposium 50 jaar NVR 21 december 2001 Dr. A.G.M. Driedonks, Algemeen Directeur NIVR RUIMTEVAART: QUO VADIS? Onderwerpen Heroriëntatie Nederlands ruimtevaartbeleid 2001 ESA Ministers

Nadere informatie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie Verbinden van wetenschap en samenleving NWO-strategie 2019-2022 Verbinden van wetenschap en samenleving Dit strategisch plan beschrijft de koers van NWO voor de jaren 2019 tot en met 2022. NWO legt hierin

Nadere informatie

Delfstoffen uit de ruimte

Delfstoffen uit de ruimte Delfstoffen uit de ruimte Waar werk je? Je ben als deskundige op het gebied van sterrenkunde en ruimtevaart deel van een team bij het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen en SRON (Netherlands

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2007 2008 24 446 Ruimtevaartbeleid Nr. 37 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag,

Nadere informatie

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek.

Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek. 00 Ruimtevaart in Nederland en in Europa - Kort resume van de Nederlandse positie. Aandacht voor de komende Ministersconferentie van de European Space Agency (ESA) In december 2014 vindt de ESA Ministersconferentie

Nadere informatie

Ruimteonderzoek in Nederland

Ruimteonderzoek in Nederland Ruimteonderzoek in Nederland Of; de kruisbestuiving tussen wetenschap en technologie Gerard Cornet, stafmedewerker SRON 1 Wat is ruimteonderzoek? Wetenschappelijk onderzoek dat gebruik maakt van satellieten

Nadere informatie

Astronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)

Astronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot

Nadere informatie

Bestuurlijke hantering onderzoeksbeoordelingen aan de UvT 2009-2015

Bestuurlijke hantering onderzoeksbeoordelingen aan de UvT 2009-2015 Bestuurlijke hantering onderzoeksbeoordelingen aan de UvT 2009-2015 In het najaar van 2007 hebben de besturen van VSNU, NWO en KNAW besloten tot aanpassing van het Standard Evaluation Protocol (SEP) 1.

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage. Datum 27 februari 2009

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage. Datum 27 februari 2009 > Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-Generaal Bezuidenhoutseweg 20 Postbus 20101 2500 EC Den Haag

Nadere informatie

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG a 1 > Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Datum: 22 april 2013 Betreft: Beleidsreactie op het advies "De

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 10:3, 10:4 en 10:11 van de Algemene wet bestuursrecht;

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 10:3, 10:4 en 10:11 van de Algemene wet bestuursrecht; STAATSCOURANT Nr. Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. 10565 15 juli 2009 Besluit van de Minister van Economische Zaken, de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, de

Nadere informatie

Profiel NWO. Lid raad van bestuur tevens domeinvoorzitter Sociale en Geesteswetenschappen

Profiel NWO. Lid raad van bestuur tevens domeinvoorzitter Sociale en Geesteswetenschappen Profiel Lid raad van bestuur tevens domeinvoorzitter Sociale en Geesteswetenschappen Lid raad van bestuur, tevens domeinvoorzitter Sociale en Geesteswetenschappen De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk

Nadere informatie

NSO presentatie Big Science Industry Day 16 oktober 2013 Joost Carpay Netherlands Space

NSO presentatie Big Science Industry Day 16 oktober 2013 Joost Carpay Netherlands Space 1 NSO presentatie Big Science Industry Day 16 oktober 2013 Joost Carpay (j.carpay@spaceoffice.nl; Netherlands Space www.spaceoffice.nl) Office Netherlands Space Office (NSO) Ruimtevaartorganisatie van

Nadere informatie

Leraar in onderzoek. Exacte Wetenschappen. Onderzoeksprogramma voor wis- en natuurkundedocenten

Leraar in onderzoek. Exacte Wetenschappen. Onderzoeksprogramma voor wis- en natuurkundedocenten Exacte Wetenschappen Leraar in onderzoek Onderzoeksprogramma voor wis- en natuurkundedocenten Den Haag, mei 2010 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoud 1 Inleiding 3 2 Doel 4 3

Nadere informatie

Stichting VHAN. Reglement Wetenschapscommissie

Stichting VHAN. Reglement Wetenschapscommissie Stichting VHAN Reglement Wetenschapscommissie Aangepaste versie januari 2015 Inhoudsopgave 1. Begripsbepalingen 2. Taakopdracht 3. Samenstelling commissie, benoeming en zittingsduur 4. Werkwijze en besluitvorming

Nadere informatie

Agendapunt 6: Op weg naar KP8

Agendapunt 6: Op weg naar KP8 Agendapunt 6: Op weg naar KP8 Consultatie ten behoeve van de Nederlandse inzetbepaling Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap Waar staan we KP6 is afgerond (2002-2006) Document: Evaluatie achteraf

Nadere informatie

Reglement Wetenschapscommissie Medisch Centrum Haaglanden

Reglement Wetenschapscommissie Medisch Centrum Haaglanden Reglement Wetenschapscommissie Medisch Centrum Haaglanden 1 Inhoudsopgave 1. Begripsbepalingen 2. Taakopdracht 3. Samenstelling commissie, benoeming en zittingduur 4. Werkwijze en besluitvorming 5. Taken

Nadere informatie

Participatie Stichting BioMedTech Zuid-Holland BESLUITEN

Participatie Stichting BioMedTech Zuid-Holland BESLUITEN Aanbiedingsformulier Onderwerp Participatie Stichting BioMedTech Zuid-Holland BESLUITEN behoudens advies van de Commissie voor Economische Zaken, Grondzaken, Toerisme en Parkeren, bijgaand raadsvoorstel

Nadere informatie

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans

Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Status Roadmap 2.0 28.10.2011 Nico van Putten / Luc Boumans Roadmap 2.0 Aanleiding en context Status Roadmaps 2.0 Evaluatie Hoe verder? Waarom Roadmap 2.0; het budget Consequenties van het beleid en in

Nadere informatie

Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2014. Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut

Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2014. Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2014 Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut UITNODIGING Bestuursleden, Ambassadeurs, Young Ambassadors, Vrienden en Donateurs: bedankt! 2 Het Hubrecht Instituut

Nadere informatie

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Blootstelling aan elektromagnetische velden die afkomstig zijn van apparatuur voor mobiele telecommunicatie is in toenemende mate een bron van zorg in de maatschappij.

Nadere informatie

Commissie industrie, onderzoek en energie. van de Commissie industrie, onderzoek en energie

Commissie industrie, onderzoek en energie. van de Commissie industrie, onderzoek en energie EUROPEES PARLEMENT 2009-2014 Commissie industrie, onderzoek en energie 14.12.2010 2010/2211(INI) ONTWERPADVIES van de Commissie industrie, onderzoek en energie aan de Bijzondere Commissie beleidsuitdagingen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2001 2002 24 446 Ruimtevaartbeleid Nr. 12 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal s-gravenhage,

Nadere informatie

Fijnmechanisch ontwerper

Fijnmechanisch ontwerper Fijnmechanisch ontwerper t.b.v. de ontwikkeling van space-instrumentatie SRON Netherlands Institute for Space Research ontwikkelt innovatieve instrumenten voorgrensverleggend astrofysisch en aardgericht

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 32 637 Bedrijfslevenbeleid Nr. 204 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag,

Nadere informatie

NFI Academy. Sleutel tot de expertise van het Nederlands Forensisch Instituut

NFI Academy. Sleutel tot de expertise van het Nederlands Forensisch Instituut NFI Academy Sleutel tot de expertise van het Nederlands Forensisch Instituut NFI Academy Sleutel tot de expertise van het Nederlands Forensisch Instituut Met ruim 500 professionals en expertise in meer

Nadere informatie

Gravitatiegolven & Technology Transfer

Gravitatiegolven & Technology Transfer Gravitatiegolven & Technology Transfer Nikhef onderzoekers spelen een leidende rol in het onderzoek naar gravitatiegolven. Deze minuscule rimpelingen in ruimte-tijd vereisen naast complexe data analyse

Nadere informatie

Radiotelescoop op de maan?

Radiotelescoop op de maan? Netherlands Institute for Radio Astronomy Radiotelescoop op de maan? - Dr. Raymond Oonk Astronoom in de Astronomy Group (ASTRON) ASTRON is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO)

Nadere informatie

Milieuwetenschappen in Leiden

Milieuwetenschappen in Leiden Milieuwetenschappen in Leiden Combineer je opleiding met milieu en duurzaamheid leiden.edu.nl Universiteit Leiden. Universiteit om te ontdekken. Waarom milieu en duurzaamheid? Thema s als gezondheid, armoedebeschrijving,

Nadere informatie

Trainingen: Biologische effecten van straling Dosimetrie (in de ruimte)

Trainingen: Biologische effecten van straling Dosimetrie (in de ruimte) Alle opleidingen/studies (alle niveaus : bachelor, master, master na master, voortgezette opleiding, enz.) die door uw universiteit worden aangeboden, alsook de titels van de lessenreeksen die verband

Nadere informatie

Evaluatie Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen

Evaluatie Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen Naam evaluatie Volledige naam Aanleiding evaluatie FWO Evaluatie Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen In de beheersovereenkomst 2002-2007 tussen de Vlaamse Gemeenschap en het Fonds voor Wetenschappelijk

Nadere informatie

EVALUATIE NATIONAAL PROGRAMMA GEBRUIKERSONDERSTEUNING RUIMTEONDERZOEK (GO)

EVALUATIE NATIONAAL PROGRAMMA GEBRUIKERSONDERSTEUNING RUIMTEONDERZOEK (GO) EVALUATIE NATIONAAL PROGRAMMA GEBRUIKERSONDERSTEUNING RUIMTEONDERZOEK (GO) 2012-2016 18 februari 2016 Inhoudsopgave Samenvatting 1. Inleiding... 5 2. Oordeel over de bereikte resultaten... 7 3. Aanbevelingen

Nadere informatie

Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2013. Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut

Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2013. Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2013 Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut 1 UITNODIGING Dromen worden waarheid Conferentie 2013 Donateurs bedankt voor uw giften in 2013. 2 Hubrecht Instituut

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2001 2002 24 446 Ruimtevaartbeleid Nr. 15 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VERKEER EN WATER- STAAT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Fiche 4: Mededeling ruimtevaartstrategie ten dienste van de burger

Fiche 4: Mededeling ruimtevaartstrategie ten dienste van de burger Fiche 4: Mededeling ruimtevaartstrategie ten dienste van de burger 1. Algemene gegevens Titel Voorstel Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Sociaal Comité en het

Nadere informatie

Dit document is opgesteld in het kader van de portfolio-evaluatie van de KNAW- en NWO-instituten in SRON 1

Dit document is opgesteld in het kader van de portfolio-evaluatie van de KNAW- en NWO-instituten in SRON 1 SRON 1 Dit document is opgesteld in het kader van de portfolio-evaluatie van de KNAW- en NWO-instituten in 2018. SRON Netherlands Institute for Space Research Missie SRON maakt doorbraken mogelijk in het

Nadere informatie

NEDERLAND IN BEWEGING - Aardobservatie, NAP, bodemdaling - Prof.dr.ir. P.J.G. Teunissen DEOS TU Delft en NCG-KNAW

NEDERLAND IN BEWEGING - Aardobservatie, NAP, bodemdaling - Prof.dr.ir. P.J.G. Teunissen DEOS TU Delft en NCG-KNAW NEDERLAND IN BEWEGING - Aardobservatie, NAP, bodemdaling - Prof.dr.ir. P.J.G. Teunissen DEOS TU Delft en NCG-KNAW Nederland-Waterland Nederland is beroemd om zijn strijd tegen het water. Het ontstaan van

Nadere informatie

Bestuurlijke hantering onderzoeksbeoordelingen Tilburg University

Bestuurlijke hantering onderzoeksbeoordelingen Tilburg University Bestuurlijke hantering onderzoeksbeoordelingen Tilburg University 2015-2021 In het voorjaar van 2014 hebben de besturen van VSNU, NWO en KNAW besloten tot aanpassing van het Standard Evaluation Protocol

Nadere informatie

De Nederlandse bijdrage aan ENVISAT Arno Landewers, 13 januari 2010

De Nederlandse bijdrage aan ENVISAT Arno Landewers, 13 januari 2010 De Nederlandse bijdrage aan ENVISAT Arno Landewers, 13 januari 2010 De Europese ENVISAT satelliet is de eerste satelliet welke geheel ontwikkeld is voor observatie van de chemische samenstelling van de

Nadere informatie

bron : Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PB C381 van 16/12/97

bron : Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PB C381 van 16/12/97 bron : Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PB C381 van 16/12/97 Uitnodiging tot het indienen van voorstellen voor OTO-werkzaamheden (geavanceerde opleidingscursussen) in het kader van het specifieke

Nadere informatie

N e d e r l a n d s c e n t r u m v o o r. Naturalis, Zoölogisch Museum Amsterdam en Nationaal Herbarium Nederland bundelen hun krachten

N e d e r l a n d s c e n t r u m v o o r. Naturalis, Zoölogisch Museum Amsterdam en Nationaal Herbarium Nederland bundelen hun krachten N e d e r l a n d s c e n t r u m v o o r biodiversiteitonderzoek NCB Naturalis, Zoölogisch Museum Amsterdam en Nationaal Herbarium Nederland bundelen hun krachten Nederlands Centrum voor Biodiversiteitonderzoek

Nadere informatie

NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING

NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING. CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING NATIONALE COALITIE DIGITALE DUURZAAMHEID BEGINSELVERKLARING CONCEPT 4 juni 2007 DE UITDAGING Versterking van de wetenschap en een betere benutting van de resultaten zijn een onmisbare basis, als Nederland

Nadere informatie

Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek vanuit het Parelsnoer Instituut

Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek vanuit het Parelsnoer Instituut Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek De ondergetekenden: 1. Academisch Medisch Centrum Amsterdam... gevestigd aan... te..., vertegenwoordigd door... (hierna te noemen...) en 2...., gevestigd

Nadere informatie

DELPHI CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek

DELPHI CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek CONSORTIUM, een business model voor strategisch- fundamenteel wetenschappelijk onderzoek Voor universiteiten zijn er een aantal interessante mogelijkheden om een prominente rol te spelen in het innovatieproces.

Nadere informatie

Stimulering Europees Onderzoek

Stimulering Europees Onderzoek Call for proposals Stimulering Europees Onderzoek 2016 Den Haag, oktober 2016 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoud 1 Inleiding 1 1.1 Achtergrond 1 1.2 Beschikbaar budget 1 1.3

Nadere informatie

CONCEPT-OPDRACHT STICHTING EINDHOVEN/BRABANT 2018

CONCEPT-OPDRACHT STICHTING EINDHOVEN/BRABANT 2018 Hoort bij raadsvoorstel 27-2012 BIJLAGE 2 APPENDIX 1. CONCEPT-OPDRACHT STICHTING EINDHOVEN/BRABANT 2018 1. Doel van de opdracht Winnen van de titel Culturele Hoofdstad van Europa voor het project 2018Brabant

Nadere informatie

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 15 januari 2002 (OR. en) 14759/01 JEUN 67 SOC 510

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 15 januari 2002 (OR. en) 14759/01 JEUN 67 SOC 510 RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 15 januari 2002 (OR. en) 14759/01 JEUN 67 SOC 510 WETGEVINGSBESLUITEN EN ANDERE INSTRUMENTEN Betreft: Resolutie van de Raad en de vertegenwoordigers van de regeringen

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag >Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag.. Onderzoek en Wetenschapsbeleid IPC 4100 Rijnstraat 50 Den Haag Postbus

Nadere informatie

Contextschets Techniek

Contextschets Techniek Contextschets Techniek Nationaal Techniekpact 2020... 2 Welke activiteiten ondernemen de hbo-instellingen?... 2 Welke activiteiten ondernemen de universiteiten?... 3 Welke activiteiten onderneemt de 3TU?...

Nadere informatie

Horizon 2020 Kansen voor Hogescholen

Horizon 2020 Kansen voor Hogescholen Horizon 2020 Kansen voor Hogescholen DG Onderzoek en Innovatie mei 2013 Inhoud presentatie Opzet toekomstig Europees R&I beleid Hoofdlijnen Horizon 2020 Waar staan we nu? Kansen voor hogescholen in Horizon

Nadere informatie

Slim kijken naar Dijken

Slim kijken naar Dijken Slim kijken naar Dijken Patroon en anomalie herkenning door combinatie van verschillende air-borne Remote Sensing technieken Kennisdag Waterkeringbeheer en Remote Sensing - STOWA 9 maart 2004, Aviodrome,

Nadere informatie

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma

Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Afdeling Strategie en Coördinatie Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030 Brussel

Nadere informatie

Naturalis Society Samen richting geven aan een duurzame toekomst

Naturalis Society Samen richting geven aan een duurzame toekomst Samen richting geven aan een duurzame toekomst Aan één van deze onderzoeksdomeinen kunt u zich verbinden. Evolutie Darwinvinken Paleoecologie Schedelkapje Homo erectus Etnobotanie Cadé apothekers herbarium

Nadere informatie

1. Versterking dynamiek van het wetenschappelijk onderzoek op het terrein van de cultuur.

1. Versterking dynamiek van het wetenschappelijk onderzoek op het terrein van de cultuur. Werkprogramma 1998 De Ministers van EZ en OCenW hebben, blijkens de Voortgangsrapportage Wetenschapsbeleid (bijlage in het ontwerp Hoger Onderwijs en Onderzoek Plan 1998) met instemming kennis genomen

Nadere informatie

CONCEPT-OPDRACHT STICHTING 2018EINDHOVEN BRABANT

CONCEPT-OPDRACHT STICHTING 2018EINDHOVEN BRABANT Beslisdocument Investeringsdossier 2018 BIJLAGE 4 CONCEPT-OPDRACHT STICHTING 2018EINDHOVEN BRABANT 1. Doel van de opdracht Winnen van de titel Culturele Hoofdstad van Europa voor het project 2018 Culturele

Nadere informatie

MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN DE RAAD EN HET EUROPEES PARLEMENT

MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN DE RAAD EN HET EUROPEES PARLEMENT EUROPESE COMMISSIE Brussel, 22.6.2011 COM(2011) 366 definitief MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN DE RAAD EN HET EUROPEES PARLEMENT Verlenging van de regeling tussen de Europese Commissie en het Office of

Nadere informatie

Samenvatting. 1. Wat houdt het begrip internationale samenwerking in?

Samenvatting. 1. Wat houdt het begrip internationale samenwerking in? Aanleiding voor het onderzoek Samenvatting In de 21 ste eeuw is de invloed van ruimtevaartactiviteiten op de wereldgemeenschap, economie, cultuur, milieu, etcetera steeds groter geworden. Ieder land dient

Nadere informatie

Wetenschappelijke bijeenkomsten ALW

Wetenschappelijke bijeenkomsten ALW 1 Aard- en Levenswetenschappen Call for proposals ALW Den Haag, maart 2015 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek 1 Inleiding en doel NWO heeft als wettelijke taak onder meer de nationale

Nadere informatie

Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Achtergrond

Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Achtergrond Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Achtergrond Het wordt algemeen erkend dat de werkzaamheid van geneesmiddelen bij kinderen kan afwijken van die bij volwassenen. Om te komen tot passende farmacotherapeutische

Nadere informatie

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren

Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoudsopgave Toelichting op de NWO-bijdrage Topsectoren 2016-2017 1 Inleiding en werkwijze

Nadere informatie

Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie DURVEN DELEN OP WEG NAAR EEN TOEGANKELIJKE WETENSCHAP

Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie DURVEN DELEN OP WEG NAAR EEN TOEGANKELIJKE WETENSCHAP Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie DURVEN DELEN OP WEG NAAR EEN TOEGANKELIJKE WETENSCHAP Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie!! " # "# $ -. #, '& ( )*(+ % & /%01 0.%2

Nadere informatie

rendement van talent aanbevelingen voor motiverend en stimulerend loopbaanbeleid advies

rendement van talent aanbevelingen voor motiverend en stimulerend loopbaanbeleid advies de jonge akademie rendement van talent aanbevelingen voor motiverend en stimulerend loopbaanbeleid advies samenvatting De afgelopen jaren hebben de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW),

Nadere informatie

Programma. SBIR Ruimtevaart (Mark Loos, NSO) Toelichting SBIR-proces (Mark Hoogbergen, RVO) De vraag vanuit RWS (Charlotte Schmidt, RWS)

Programma. SBIR Ruimtevaart (Mark Loos, NSO) Toelichting SBIR-proces (Mark Hoogbergen, RVO) De vraag vanuit RWS (Charlotte Schmidt, RWS) Programma 14:00u: 14:05u: 14:20u: 14:45u: 15:15u: 15:45u: Opening SBIR Ruimtevaart (Mark Loos, NSO) Toelichting SBIR-proces (Mark Hoogbergen, RVO) De vraag vanuit RWS (Charlotte Schmidt, RWS) Afsluitende

Nadere informatie

Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW)

Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW) Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW) Citation: P.H.M. Lohman, Levensbericht F.H. Sobels, in: Levensberichten en herdenkingen, 1994, Amsterdam, pp. 93-96 This PDF was

Nadere informatie

Evaluatie Odysseusinitiatief. Volledige naam

Evaluatie Odysseusinitiatief. Volledige naam Naam evaluatie Volledige naam Aanleiding evaluatie Evaluatie Odysseusinitiatief Evaluatie Odysseusinitiatief Het Odysseusinitiatief is bedoeld als een startfinanciering om uitstekende Vlaamse onderzoekers

Nadere informatie

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD EUROPESE COMMISSIE Brussel, 6.11.2017 COM(2017) 644 final 2017/0286 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD betreffende het namens de Europese Unie in het ACS-EU-Comité van ambassadeurs in te nemen

Nadere informatie

R&D-barometer Onderzoek van VNO-NCW onder de grote Nederlandse R&D-bedrijven. November 2018

R&D-barometer Onderzoek van VNO-NCW onder de grote Nederlandse R&D-bedrijven. November 2018 R&D-barometer 2018 Onderzoek van VNO-NCW onder de grote Nederlandse R&D-bedrijven November 2018 Inhoud 1. Achtergronden onderzoek 2. Kerncijfers R&D-barometer 2018 3. De trends in R&D; samenwerking blijft

Nadere informatie

Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen

Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Holland High Tech High Tech Solutions for Global Challenges Topsector High Tech Systemen en Materialen Amandus Lundqvist Voorzitter Topteam HTSM 21 maart 2014 Topteam HTSM advies toename private én publieke

Nadere informatie

Kennis voor de samenleving

Kennis voor de samenleving Kennis voor de samenleving Acht opties voor verbreding van het wetenschapsbeleid Bericht aan het Parlement Nederland is een kennissamenleving. Wetenschappelijke kennis, expertise en opleiding zijn cruciaal

Nadere informatie

Samenvatting. Verkenning Prioriteiten e Justitie

Samenvatting. Verkenning Prioriteiten e Justitie Verkenning Prioriteiten e Justitie De Raad Justitie en Binnenlandse zaken van de EU heeft in november 2008 het eerste Meerjarenactieplan 2009 2013 voor Europese e justitie opgesteld. Op 6 december 2013

Nadere informatie

De Ketenbenadering in Aardobservatie

De Ketenbenadering in Aardobservatie De Ketenbenadering in Aardobservatie Van waarnemingen tot geo-informatieproducten Looking backward looking forward 35 jaar aardobservatie in Nederland Geo-informatie Nederland GIN-sectie Aardobservatie

Nadere informatie

KWALITEIT DIENSTVERLENING Gemeente Oirschot Onderzoeksaanpak

KWALITEIT DIENSTVERLENING Gemeente Oirschot Onderzoeksaanpak KWALITEIT DIENSTVERLENING Gemeente Oirschot Onderzoeksaanpak Rekenkamercommissie Kempengemeenten 23 september 2011 1. Achtergrond en aanleiding In 2008 heeft de gemeente Oirschot de Bestuursvisie 2002-2012

Nadere informatie

Hierbij gaan voor de delegaties de conclusies die de Europese Raad op bovengenoemde bijeenkomst heeft aangenomen.

Hierbij gaan voor de delegaties de conclusies die de Europese Raad op bovengenoemde bijeenkomst heeft aangenomen. Europese Raad Brussel, 14 december 2017 (OR. en) EUCO 19/1/17 REV 1 CO EUR 24 CONCL 7 BEGELEIDENDE NOTA van: het secretariaat-generaal van de Raad aan: de delegaties Betreft: Bijeenkomst van de Europese

Nadere informatie

Remote Sensing. Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer

Remote Sensing. Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer Remote Sensing Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer 2016 25 Remote Sensing Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer Waterschappen

Nadere informatie

Co-Designing Citizen Observatories deel 2 van Stap 1 Samen komen tot een specifiek doel

Co-Designing Citizen Observatories deel 2 van Stap 1 Samen komen tot een specifiek doel Co-Designing Citizen Observatories deel 2 van Stap 1 Samen komen tot een specifiek doel Inge Liekens (Vito) Stijn Vranckx (Vito) Onno Giller(IHE Delft) co-design workshop, 15 januari, Antwerpen Ground

Nadere informatie

STEM. Visietekst van het GO! onderwijs van de. 28 november Vlaamse Gemeenschap

STEM. Visietekst van het GO! onderwijs van de. 28 november Vlaamse Gemeenschap STEM Visietekst van het GO! 28 november 2016 onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap 2 Samenvatting In de beleidsnota 2014-2019 stelt Vlaams minister van Onderwijs de ambitie om leerlingen warmer te maken

Nadere informatie

1 Bezoekersbeurs. Call for proposals. Bezoekersbeurs. Den Haag, december 2015 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

1 Bezoekersbeurs. Call for proposals. Bezoekersbeurs. Den Haag, december 2015 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek 1 Bezoekersbeurs Call for proposals Bezoekersbeurs 2016 Den Haag, december 2015 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inleiding en doel Met de bezoekersbeurzen stimuleert NWO het bezoek

Nadere informatie

Raad voor Accreditatie (RvA) De sterkte van het zwaarteveld in Nederland

Raad voor Accreditatie (RvA) De sterkte van het zwaarteveld in Nederland Raad voor Accreditatie (RvA) De sterkte van het zwaarteveld in Nederland Document code: RvA-Tk-2.27 Datum vaststelling: 14 september 2004 Een RvA-Toelichting beschrijft het beleid en/of de werkwijze van

Nadere informatie

EVALUATIE VAN HET NEDERLANDSE RUIMTEVAARTBELEID BIJLAGENBOEK. Niels-Ingvar Boer Holmer Doornbos Pauline Krauss Joost Krebbekx

EVALUATIE VAN HET NEDERLANDSE RUIMTEVAARTBELEID BIJLAGENBOEK. Niels-Ingvar Boer Holmer Doornbos Pauline Krauss Joost Krebbekx EVALUATIE VAN HET NEDERLANDSE RUIMTEVAARTBELEID 2001-2006 BIJLAGENBOEK Utrecht, 14 maart 2008 Ruud Berndsen Niels-Ingvar Boer Holmer Doornbos Pauline Krauss Joost Krebbekx EVALUATIE VAN HET NEDERLANDSE

Nadere informatie

Sociaal-Wetenschappelijke. 6e SWR-Hendrik Muller Seminaar. De islam aan de grenzen verkend. Sociaal-Wetenschappelijke Raad

Sociaal-Wetenschappelijke. 6e SWR-Hendrik Muller Seminaar. De islam aan de grenzen verkend. Sociaal-Wetenschappelijke Raad Sociaal-Wetenschappelijke Koninklijke Nederlandse Raad Akademie van Wetenschappen 6e SWR-Hendrik Muller Seminaar De islam aan de grenzen verkend Sociaal-Wetenschappelijke Raad Wie organiseert het Seminaar?

Nadere informatie

Stichting Ieder mbo een practoraat

Stichting Ieder mbo een practoraat Jaarverslag 2016 Verslag van de realisatie van de activiteiten Stichting Ieder mbo een practoraat Voor u ligt het jaarverslag 2016 van de Stichting Ieder mbo een practoraat. In dit jaarverslag staat wie

Nadere informatie

Regionale financiering voor SMART CITIES in Brussel. Beata Bibrowska Senior Advisor- Dep Europa, OOI beleid en programma's- Innoviris

Regionale financiering voor SMART CITIES in Brussel. Beata Bibrowska Senior Advisor- Dep Europa, OOI beleid en programma's- Innoviris Regionale financiering voor SMART CITIES in Brussel Beata Bibrowska Senior Advisor- Dep Europa, OOI beleid en programma's- Innoviris Agenda JPI Urban Europe «SMART CITIES» in het EFRO in Brussel (in voorbereiding)

Nadere informatie

Japans-Nederlandse wetenschappelijke publicaties. Paul op den Brouw, 3 juli 2014, meer informatie: www.ianetwerk.nl

Japans-Nederlandse wetenschappelijke publicaties. Paul op den Brouw, 3 juli 2014, meer informatie: www.ianetwerk.nl Japans-Nederlandse wetenschappelijke publicaties Paul op den Brouw, 3 juli 2014, meer informatie: www.ianetwerk.nl Samenvatting Elf Japanse top-onderzoeksuniversiteiten spraken tijdens zijn bezoek aan

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 31 015 Kindermishandeling Nr. 82 BRIEF VAN DE MINISTER VAN VEILIGHEID EN JUSTITIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den

Nadere informatie

Uitgelicht. Nieuwsbrief Astronomie, Informatica en Wiskunde. Nieuwsbrief van NWO frequenter én afgestemd op uw interesse

Uitgelicht. Nieuwsbrief Astronomie, Informatica en Wiskunde. Nieuwsbrief van NWO frequenter én afgestemd op uw interesse online lezen afmelden Nieuwsbrief Astronomie, Informatica en Wiskunde mei English version of this newsletter Uitgelicht Nieuwsbrief van NWO frequenter én afgestemd op uw interesse U ontvangt maandelijks

Nadere informatie

De wetenschappelijk kant van "Advanced Instrumentation" Big Science in het SRON programma. en de kansen die hieruit volgen

De wetenschappelijk kant van Advanced Instrumentation Big Science in het SRON programma. en de kansen die hieruit volgen De wetenschappelijk kant van "Advanced Instrumentation" Big Science in het SRON programma en de kansen die hieruit volgen Gerard Cornet Henk van der Linden Henk Hoevers SRON and BIG Science To conceive

Nadere informatie

Chinese borden Universiteiten in en uit balans

Chinese borden Universiteiten in en uit balans Chinese borden Universiteiten in en uit balans 15-03-2016, Science in Transition conferentie Barend van der Meulen, Elizabeth Koier, Edwin Horlings 2 Universiteiten uit en in balans Barend van der Meulen

Nadere informatie

Stimulering Europees Onderzoek

Stimulering Europees Onderzoek Call for proposals Stimulering Europees Onderzoek 2015 Den Haag, juli 2015 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoud 1 Inleiding 1 1.1 Achtergrond 1 1.2 Beschikbaar budget 1 1.3 Geldigheidsduur

Nadere informatie

Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020

Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Logistieke uitdagingen en kansen binnen Horizon 2020 Martin Bakker, november 2013 Samenvatting Het nieuwe kaderprogramma voor onderzoek & innovatie van de Europese Unie, Horizon 2020, geeft een breed scala

Nadere informatie

Wat zit er in de aarde en wat beweegt haar. Jacob T. Fokkema

Wat zit er in de aarde en wat beweegt haar. Jacob T. Fokkema Wat zit er in de aarde en wat beweegt haar Jacob T. Fokkema Bataafsch December 10, 2010 Genootschap 1 Golf patronen van Mallet in 1848 December 10, 2010 2 Het eerste concept van seismische reflectie (1922)

Nadere informatie

Korte beschrijving van het project Inhoud van dit document Contactinformatie Team: Email: Telefoon: Persinformatie

Korte beschrijving van het project Inhoud van dit document Contactinformatie Team: Email: Telefoon: Persinformatie SpaceBillboard Onze missie is om mensen te inspireren en ruimtevaartonderzoek te steunen, door het eerste reclamepaneel ooit in de ruimte te lanceren. Korte beschrijving van het project SpaceBillboard

Nadere informatie

De VLIZ onderzoeksagenda. Michiel Vandegehuchte, onderzoeksdirecteur

De VLIZ onderzoeksagenda. Michiel Vandegehuchte, onderzoeksdirecteur De VLIZ onderzoeksagenda Michiel Vandegehuchte, onderzoeksdirecteur Nieuwe rol VLIZ 1999-2017 - Faciliteren en ondersteunen onderzoek OOK: uitvoeren en initiëren onderzoek onderzoek in VLIZ Onderzoeksinfrastructu

Nadere informatie

Status Roadmap 2.0 10.4.2012 Nico van Putten

Status Roadmap 2.0 10.4.2012 Nico van Putten Status Roadmap 2.0 10.4.2012 Nico van Putten Roadmap 2.0 Aanleiding en context Status Roadmaps 2.0 Evaluatie Hoe verder? Waarom Roadmap 2.0; het budget Consequenties van het beleid en in Regeerakkoord

Nadere informatie

Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta

Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta Campus Zeeland Investeren in economische structuurversterking in de Zuidwestelijke Delta BZW Bijeenkomst Middelburg, 4 april 2017 Inhoudsopgave 1. Campus Zeeland 2. Bèta College 3. Kennis & Innovatie Netwerken

Nadere informatie

Voorlichting Studieloopbaanbegeleiding (SLB)

Voorlichting Studieloopbaanbegeleiding (SLB) Voorlichting Studieloopbaanbegeleiding (SLB) Doel Informatie over vakkenkeuze jaar 3 Afronden bachelor Toelating master Ingangsvakken masterprogramma s Vragen: - op schema met studie? - wat wil ik na BSc?

Nadere informatie

Toekomstplan sterrenkunde 2011-2015

Toekomstplan sterrenkunde 2011-2015 Toekomstplan sterrenkunde 2011-2015 Nederlands Comité Astronomie Mei 2010 Preambule Dit toekomstplan is door het Nederlands Comité Astronomie (NCA) opgesteld namens de gehele Nederlandse astronomische

Nadere informatie