Targeted killing en het onderscheid

Transcriptie

1 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof 03 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof 1 Op 7 juni 2006 wierpen twee F16-gevechtsvliegtuigen van de Amerikaanse luchtmacht verscheidene bommen af op een burgerwoning nabij Baqubah, een stad gelegen op zo n 50 kilometer van de Iraakse hoofdstad Bagdad. De dag daarop maakten de Amerikaanse strijdkrachten bekend dat Abu Musab al-zarqawi, de beruchte leider van Al Qaeda in Irak, bij een doelgerichte aanval was gedood. Door de Belgische minister van Buitenlandse Zaken werd het nieuws op tevredenheid onthaald en een belangrijke overwinning in de strijd tegen het terrorisme genoemd. Maar was de aanval ook wettelijk onder het internationaal humanitair recht? Doelgerichte aanvallen op welbepaalde personen in een context van gewapende conflicten zijn geen nieuw fenomeen. Zo werden tijdens de Tweede Wereldoorlog door de geallieerden verscheidene aanvallen ondernomen met de bedoeling één of meerdere individuele generaals van de tegenpartij te doden. Opmerkelijk is wel dat sinds het uitbreken van de Tweede Intifada in het Midden-Oosten en het begin van de Amerikaanse oorlog tegen het terrorisme de methode van targeted killing toenemende populariteit geniet. In Israël vormt ze sedert einde 2000 zelfs een vitaal onderdeel van het officiële anti-terreurbeleid. Onder targeted killing, een term die overigens niet zonder connotatie is, verstaat men het doelgericht aanvallen door een staat van een welbepaald persoon met de bedoeling hem te doden. Dergelijke aanvallen kunnen plaatsvinden in verschillende omstandigheden, zowel in vredestijd als in oorlogssituaties. Dit artikel benadert het fenomeen primair vanuit het standpunt van het internationaal humanitair recht. Er wordt dus uitgegaan van een context van gewapend conflict. Het doelgericht doden van personen door een staat in vredestijd wordt op internationaal niveau exclusief gereguleerd door het mensenrechtenrecht. In dergelijke omstandigheden gebruikt men meestal de term buitengerechtelijke executie. 2 1 Koen De Groof is stafmedewerker Humanitair Recht, Rode Kruis-Vlaanderen. 2 Voor een beknopte analyse met aandacht voor het mensenrechtenperspectief, zie onder meer: Tom RUYS, Licence to Kill? State-Sponsored Assassination Under International Law, in Revue de Droit Militaire et de Droit de la Guerre, n 44 (1-2), 2005, p

2 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 Of een specifieke aanval wettelijk is volgens het internationaal humanitair recht, hangt in essentie af van twee criteria: het juridische statuut van het doelwit en de aangewende aanvalsmethoden en -middelen. Bij de evaluatie van laatstgenoemde criterium zijn, in de context van targeted killings, in de eerste plaats het proportionaliteitsprincipe en de regels in verband met perfidie relevant. Het proportionaliteitsprincipe verbiedt het aanvallen van een legitiem doelwit wanneer te verwachten is dat dit buitensporige nevenschade aan burgers of burgerlijke goederen met zich meebrengt. Het militaire voordeel moet met ander woorden proportioneel zijn aan de zogenaamde collateral damage. Perfidie is het opwekken van het vertrouwen van een tegenstander met de bedoeling deze te doen geloven dat men recht heeft op bescherming door het internationaal humanitair recht of deze te doen geloven dat hij verplicht is bescherming te verlenen, met de bedoeling dat vertrouwen te misbruiken. Het doden of verwonden van een tegenstander door middel van perfidie, bijvoorbeeld door het voorwenden van de status van gewonde, is verboden. Van fundamenteler belang dan de aangewende methoden en middelen is het statuut van het doelwit. Een van dé basisregels van het internationaal humanitair recht stelt dat de strijdende partijen steeds het onderscheid moeten maken tussen strijders en burgers, en dat aanvallen principieel enkel tegen strijders mogen gericht zijn. In hedendaagse conflicten komt het fundamentele onderscheid burger-strijder echter vaak onder druk te staan. Talrijke personen die niet het juridische statuut van strijder hebben, nemen de facto immers wel deel aan de gevechten. Dit geldt in internationale gewapende conflicten, maar vooral ook in interne gewapende conflicten, waar het juridische statuut van strijder niet bestaat. De vraag rijst of en in welke omstandigheden deze personen aangevallen mogen worden. Vermits het statuut van een persoon wezenlijk bepaald wordt door de specifieke aard van het conflict waarin hij betrokken is, is het aangewezen voor het beantwoorden van die vraag gebruik te maken van een gevalstudie. Het Israëlische beleid van targeted killing Eind september 2000 brak in de Palestijnse Gebieden de Tweede Intifada uit. De nieuwe bloedige fase in het Palestijns-Israëlische conflict werd 38

3 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof gekenmerkt door veelvuldige aanvallen van Palestijnse militanten op Israëlische soldaten, kolonisten en burgers zowel in de Bezette Palestijnse Gebieden als in Israël zelf. Israël reageerde op verschillende manieren: massale arrestaties, een verstrenging van het bezettingsregime, de herinname van gebieden onder Palestijnse controle Op 9 november 2000 begon het Israëlische leger bovendien met doelgerichte aanvallen op leden van bepaalde Palestijnse gewapende organisaties. Het beleid van targeted killing was geboren. Verschillende staten gingen in de strijd tegen het terrorisme over tot het doelgericht doden van hun tegenstanders, meestal in de grootste geheimhouding. Ook voor Israël was dat het geval. Sinds einde 2000 is de Joodse staat echter ook het eerste en enige land ter wereld dat over een officieel en publiekelijk gelegitimeerd beleid van targeted killing beschikt. Tot op heden werden in het kader van dat beleid enkele honderden personen gedood. De doelwitten behoorden veelal tot Palestijnse groeperingen die internationaal gekwalificeerd zijn als terroristische organisaties: Hamas, Palestinian Islamic Jihad, de Al-Aqsa Martelarenbrigade en het Popular Front for the Liberation of Palestine. Het bekendste slachtoffer totnogtoe was ongetwijfeld sjeik Ahmad Yassin, de oprichter en spirituele leider van Hamas. De wettelijkheid van het Israëlische beleid van targeted killing werd reeds door verscheidene eminente juristen onderzocht. Afhankelijk van hun kwalificatie van het conflict komen zij tot verschillende conclusies. Omdat het Palestijns-Israëlische conflict hier louter als praktijkstudie wordt besproken, ligt het niet in onze bedoeling om uitspraak te doen over de conflictkwalificatie. Wat wel beoogd wordt, is een kritische bespreking van het humanitairrechtelijk statuut van personen behorend tot de door Israël geviseerde gewapende groeperingen. Dit gebeurt binnen de twee grote juridische kaders die door het internationaal humanitair recht aangereikt worden: dat voor internationale gewapende conflicten en dat voor niet-internationale gewapende conflicten. Een aantal auteurs beschouwen de doelgerichte operaties van Israël tegen organisaties zoals Palestinian Islamic Jihad en de Al-Aqsa Martelarenbrigade als onderdeel van een internationaal gewapend conflict. Zij hanteren daartoe verschillende invalshoeken. Een eerste invalshoek stelt dat de 39

4 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 aanvallen deel uitmaken van een interstatelijk conflict dat in 1967 uitbrak en wegens de blijvende bezetting van de Westelijke Jordaanoever en de Gaza-strook voortduurt tot op vandaag. Het conflict tussen Israël en de Palestijnen wordt dan beschouwd als een onderdeel van een conflict tussen Israël en zijn buurlanden. Een tweede invalshoek verschuift de focus naar de Palestijnen zelf. Sommigen voorstanders van deze invalshoek stellen dat de Palestijnse Gebieden alle eigenschappen hebben van een staat en dat daarom sprake is van een interstatelijk conflict met Israël. Anderen wijzen op de internationale erkenning van de Palestijnen als natie en argumenteren dat nationale bevrijdingsoorlogen tegen een vreemde bezetter gelijkgesteld worden met internationale conflicten. Niet iedereen is er echter van overtuigd dat er sprake is van een internationaal gewapend conflict. Zo argumenteren verscheidene juristen dat de targeted killings deel uitmaken van een niet-internationaal gewapend conflict tussen Israël en de betreffende Palestijnse groeperingen. Zij wijzen op het bestaan van een vredesverdrag met Egypte en Jordanië, waarin die staten hun nationale aanspraken op de Palestijnse Gebieden hebben opgegeven. Hoewel ook volgens hen de bezetting voortduurt tot op vandaag, wil dit niet zeggen dat elk conflict dat op het bezette territorium uitbreekt automatisch als een internationaal conflict moet wordt bestempeld. Palestina is (nog) geen staat en daarom kan geen sprake zijn van een interstatelijk conflict. De auteurs in kwestie erkennen dat het Eerste Aanvullende Protocol bij de Verdragen van Genève de definitie van internationaal gewapend conflict uitgebreid heeft tot nationale bevrijdingsoorlogen. Zij wijzen er echter op dat Israël dit Protocol niet ondertekend heeft en zich als persistent objector steeds verzet heeft tegen de kwalificatie van de Palestijnse strijd als een nationale bevrijdingsoorlog. Targeted killing in internationale gewapende conflicten In internationale gewapende conflicten bestaan voor personen slechts twee juridische statuten die elkaar uitsluiten: men is ofwel burger, ofwel strijder. De burgers worden in de humanitairrechtelijke verdragen steeds op residuele manier gedefinieerd d.w.z. een persoon heeft het statuut van burger indien hij niet over het statuut van strijder beschikt. In het kader van 40

5 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof dit artikel moet dus in eerste instantie nagegaan worden of de leden van de geviseerde Palestijnse organisaties tot de groep van strijders gerekend kunnen worden. Indien dat inderdaad het geval is, genieten ze enkel bescherming wanneer ze ziek, gewond of gevangen zijn, of wanneer ze zich willen overgeven. In alle andere gevallen mogen ze zonder waarschuwing aangevallen en gedood worden. De bepaling wie strijder is en wie niet, is in de Israëlisch-Palestijnse context niet zo eenvoudig. Het Eerste Aanvullende Protocol definieert de strijdkrachten van een partij als alle georganiseerde strijdkrachten, groepen en eenheden die onder een bevel staan dat tegenover die partij verantwoordelijk is voor het gedrag van zijn ondergeschikten. Alle leden van de strijdkrachten zijn strijders, met uitzondering van het medisch en geestelijk personeel. Zoals vermeld, is Israël geen partij bij het Eerste Aanvullende Protocol en wordt het land er dus niet door gebonden. Waar wel rekening mee moet worden gehouden, is het internationaal humanitair gewoonterecht. Het Internationale Rode Kruiscomité (ICRC) stelde onlangs dat de in het Protocol weergegeven definitie van strijdkrachten tot het gewoonterecht behoort. Dit lijkt te impliceren dat ze ook op de Israëlisch-Palestijnse context van toepassing is. Sommigen wijzen er echter op dat Israël zich steeds consequent in woord en daad tegen de verruimde definitie verzet heeft en argumenteren dat het land bijgevolg de status van persistent objector heeft. De juristen die het beleid van targeted killing in de context van een internationaal gewapend conflict analyseren, grijpen voor een definitie van wie strijder is veelal terug naar de bepalingen van de Reglementen van Den Haag en de Verdragen van Genève. Zij gaan er dus impliciet van uit dat de definitie zoals opgenomen in het Eerste Aanvullende Protocol geen gewoonterecht is dat Israël bindt. Volgens de Reglementen van Den Haag en de Verdragen van Genève kan een persoon van een partij bij het conflict enkel strijder zijn indien hij behoort tot diens reguliere strijdkrachten, een geassocieerde militie die aan bepaalde voorwaarden voldoet of een lévee en masse. Laatstvermelde term verwijst naar een situatie waarbij de bewoners van onbezet gebied spontaan de wapens opnemen om zich te verzetten tegen vijandelijke invasietroepen. 41

6 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 Een eerste vraag die met betrekking tot de geviseerde Palestijnse groeperingen gesteld moet worden, ook in het kader van de verruimde definitie trouwens, is of zij behoren tot een partij bij het conflict. Het antwoord op die vraag is minder eenvoudig dat op het eerste zicht gedacht. De enige internationaal erkende vertegenwoordiger van de Palestijnse natie is immers de PLO en het is onduidelijk of organisaties als Hamas wel dezelfde doelstellingen nastreven. Sommige Palestijnse organisaties zouden eventueel beschouwd kunnen worden als de agenten van buurlanden die nog geen vrede met Israël gesloten hebben, zoals Syrië. De band tussen de staat en de organisatie moet in dat geval wel voldoende aangetoond kunnen worden. Het bestaan van een band met een subject van internationale rechtspersoonlijkheid een staat of natie is cruciaal. Zonder een dergelijke band kan een gewapende organisatie immers nooit erkend worden als legitieme strijdmacht en hebben haar leden automatisch het statuut van burger. In het internationaal humanitair recht is er immers geen plaats voor private oorlogen. Algemeen wordt aangenomen dat de geviseerde Palestijnse organisaties enkel beschouwd kunnen worden als milities die geassocieerd zijn met een partij bij het conflict. Ze maken immers duidelijk geen deel uit van de reguliere strijdkrachten of van een levée en masse. Om als legitieme strijdmacht erkend te worden, moeten dergelijke milities volgens de Reglementen van Den Haag en de Verdragen van Genève wel aan bepaalde voorwaarden voldoen. Die voorwaarden zijn: onder een verantwoordelijk bevel staan, een distinctief embleem hebben, de wapens openlijk dragen en tijdens hun operaties het internationaal humanitair recht respecteren. Vrijwel alle waarnemers zijn het er over eens dat de Palestijnse organisaties in kwestie niet aan die criteria voldoen. Dit leidt tot de conclusie dat hun leden niet als strijders beschouwd kunnen worden. 3 Indien men ervan uitgaat dat de leden van organisaties als Palestinian Islamic Jihad en de Al-Aqsa Martelarenbrigades het statuut van burger hebben, mogen zij principieel niet worden aangevallen. Wanneer Israël de betreffende personen buiten strijd wil stellen, moet het land zijn politie of leger dus de opdracht geven hen te arresteren. Het Eerste Aanvullende Protocol voorziet met artikel 51 wel in een uitzondering voor die situaties 3 Antionio Cassese, Expert Opinion on Whether Israel s Targeted Killing of Palestinian Terrorists is Consonant with International Humanitarian Law, 2003, 20 p. 42

7 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof waarin er sprake is van een rechtstreekse deelname aan de vijandelijkheden. Burgers verliezen volgens die bepaling hun bescherming tegen aanvallen wanneer ze direct deelnemen aan de strijd. Aangezien het vermelde artikel beschouwd wordt als gewoonterecht, is het van toepassing op alle strijdende partijen. In hedendaagse conflicten is het concept directe deelname aan de vijandelijkheden van cruciaal belang. Omdat het in de verdragen echter niet nader gedefinieerd is, heeft het begrip de voorbije jaren aanleiding gegeven tot heel wat discussie. Alle experten zijn het erover eens dat een burger die deelneemt aan een aanval op strijders of militaire objecten onder de definitie valt. Wanneer die burger de wapens openlijk draagt, vormt hij ook een legitiem doelwit in de fase die meteen voorafgaat aan en volgt op de aanval. Veel minder eensgezindheid bestaat over de kwalificatie van activiteiten zoals de planning van een aanval of de logistieke ondersteuning ervan. Volgens sommige specialisten vallen dergelijke activiteiten onder de noemer van directe deelname, terwijl anderen die stelling radicaal bestrijden. Duidelijk is dat indien men de burgerbevolking wil blijven beschermen, men er zich voor moet hoeden het concept directe deelname te ruim in te vullen. Zoniet dreigt het principe van onderscheid op onaanvaardbare wijze aangetast te worden. Een al te stikte interpretatie lijkt echter ook niet aangewezen. Strijders bezitten immers de legitieme reflex om te reageren op geweld van burgers en moeten daarvoor over de nodige bewegingsvrijheid beschikken. Eens te meer wordt het internationaal humanitair recht dus geconfronteerd met het spanningsveld tussen menselijkheid en militaire noodzaak. Discussie bestaat niet alleen over de aard van de activiteiten die als directe deelname moeten beschouwd worden, maar ook over de duur van die deelname. De humanitairrechtelijke regel bepaalt dat burgers hun bescherming slechts verliezen voor zolang zij rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnemen. Er is dus duidelijk een tijdsbeperking ingebouwd. Sommigen vinden deze beperking echter onhoudbaar. Zij spreken over een revolving door die burgers toestaat om bijvoorbeeld s nachts aan de strijd deel te nemen, terwijl ze overdag in hun woningen kunnen blijven genieten 43

8 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 van de bescherming die met hun burgerstatuut verbonden is. Volgens de betreffende auteurs zou dit burgers die de facto aan de strijd deelnemen, in een onaanvaardbaar voordelige positie plaatsen ten opzichte van de strijdkrachten van de tegenpartij. In de strijd tegen het terrorisme werden verschillende alternatieven voor de zogenaamde revolving door aangebracht. Sommigen stellen dat een burger die éénmaal direct aan de vijandelijkheden deelneemt zijn bescherming tegen aanvallen permanent verliest. Anderen beschouwen actief lidmaatschap van een gewapende groepering die direct bij de strijd betrokken is, reeds als voldoende. Nog anderen maken een onderscheid tussen burgers die slechts individueel of occasioneel de wapens opnemen en zij die dit op min of meer constante en georganiseerde basis doen. Soms gaan dergelijke stellingen gepaard met een pleidooi voor de algemene erkenning van een derde juridische status naast die van strijder en burger, met name de status van unlawful combatant. Een dergelijke illegale strijder zou bij gevangenneming geen recht hebben op het statuut van krijgsgevangene, maar wel te allen tijde aangevallen kunnen worden. Hij geniet dus noch van de voordelen van de strijderstatus, noch van de bescherming verbonden aan de burgerstatus. De erg ruime, alternatieve interpretaties van het concept directe deelname vinden geen steun in het verdrags- of gewoonterecht voor internationale gewapende conflicten. Personen die geen lid zijn van de strijdkrachten van een partij bij het conflict kunnen nooit hun statuut van burger verliezen. Het internationaal humanitair recht voorziet immers niet in de juridische status van illegale strijder. Wanneer burgers direct aan de vijandelijkheden deelnemen, verliezen zij enkel de bescherming die normalerwijze met hun status verbonden is. Niet alleen de letterlijke verdragstekst, maar ook de voorbereidende werken maken duidelijk dat dat verlies van bescherming tijdelijk is. Een burger die in het verleden aan de strijd heeft deelgenomen of lid is van een actieve gewapende groepering mag dus niet te allen tijde worden aangevallen. Wanneer hij niet rechtstreeks bij de vijandelijkheden betrokken is bijvoorbeeld tijdens een normale burgeractiviteit kan hij gearresteerd worden, maar niet doelgericht gedood of verwond. 44

9 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof Targeted killing in niet-internationale gewapende conflicten Indien de strijd tussen Israël en de geviseerde Palestijnse organisaties als een niet-internationaal gewapend conflict gekwalificeerd wordt, is het beoordelen van de legaliteit van targeted killing complexer. Hoewel ook daar het principe van onderscheid geldt, bestaat in zogenaamde interne conflicten de juridische status van strijder niet. Bovendien moet veel meer rekening gehouden worden met de interactie tussen het internationaal humanitair recht en het mensenrechtenrecht. Ook in oorlogstijd draagt een staat immers een bijzondere verantwoordelijkheid voor hen die aan haar macht onderworpen zijn. Niet-internationale gewapende conflicten worden gereguleerd door gemeenschappelijk artikel 3 van de Verdragen van Genève en het Tweede Aanvullende Protocol. Israël is geen partij bij het Protocol en wordt dus enkel gebonden door die bepalingen die ook tot het gewoonterecht behoren. Zoals vermeld, voorzien de humanitairrechtelijke verdragen niet in het juridische statuut van strijder, noch in een definitie van strijder. Die lacune houdt verband met de politieke terughoudendheid van staten om de leden van oppositiebewegingen als strijders te erkennen. Omwille van het ontbreken van het juridische statuut van strijder, stellen sommigen dat de de facto strijders van gewapende groeperingen beschouwd moeten worden als burgers die direct aan de vijandelijkheden deelnemen. Die visie wordt echter niet algemeen aanvaard. 4 Verschillende auteurs wijzen er immers op dat een dergelijke conclusie in strijd zou zijn met de logica van de verdragen en de realiteit van gewapende conflicten. Zij stellen dat die de facto strijders weliswaar het juridische statuut van burger hebben, maar tijdens de vijandelijkheden niet de overeenkomstige bescherming genieten. Dit is ook het uitgangspunt van voorliggend artikel. De sleutel voor de identificatie van strijders in niet-internationale conflicten d.w.z. zij die tijdens de vijandelijkheden niet de bescherming verbonden met de burgerstatus genieten is de identificatie van de partijen bij het conflict. In onze praktijkstudie zijn dat de Israëlische strijdkrachten enerzijds en de geviseerde Palestijnse groeperingen anderzijds. Dat de leden van eerstvermelde groep strijders zijn, is duidelijk. De benadering die 4 In de studie gewoonterecht van het ICRC leest men in deze context: practice is ambiguous as to whether members of armed opposition groups are considered members of armed forces or civilians, Louise DOSWALD-BECK & Jean-Marie HENCKAERTS, Customary International Humanitarian Law, Volume I: Rules, Cambridge, ICRC 2005, p

10 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 in dit artikel gekozen werd, leidt tot de conclusie dat ook de militanten van de Palestijnse groeperingen tot de categorie van de strijders behoren. Die militanten maken immers deel uit van een gewapende groepering die partij is bij het conflict. Voorzichtigheid is echter geboden! Het probleem dat zich bij een zuivere membership approach namelijk stelt, is dat sommige van de betreffende organisaties, met als bekendste Hamas, naast een gewapende arm ook een politieke vleugel hebben. De vraag rijst dan ook of men personen die niet direct bij de gewapende strijd betrokken zijn, kan beschouwen als strijders. Gemeenschappelijk artikel 3 suggereert dat dit niet het geval is. Het beschermt immers alle personen die niet actief aan de vijandelijkheden deelnemen. Sommige auteurs argumenteren op overtuigende wijze dat de membership approach gecombineerd moet worden met het criterium van directe deelname. 5 Een persoon is dan strijder omdat hij lid is van een gewapende groepering én actief heeft deelgenomen aan de vijandelijkheden. Niet door zijn lidmaatschap, maar wel door zijn directe deelname is hij zijn bescherming tegen aanvallen permanent kwijtgespeeld. Iemand die lid is van de groepering, maar nooit rechtstreeks aan de strijd deelnam, blijft burger en mag niet aangevallen worden. Hetzelfde geldt voor een individu dat wel occasioneel aan de strijd deelneemt, maar geen lid is van een organisatie die partij is bij het conflict. Artikel 13 van het Tweede Aanvullende Protocol, dat gewoonterecht codificeert, vermeldt voor dergelijke personen dezelfde regel als voor internationale conflicten: als burgers mogen zij enkel aangevallen worden wanneer en voor zolang zij direct aan de vijandelijkheden deelnemen. Het verlies van bescherming is in dit laatste geval dus slechts tijdelijk. Zolang zij niet buiten gevecht zijn, mogen de leden van de strijdkrachten van een staat in internationale gewapende conflicten te allen tijde worden aangevallen. Dit geldt zelfs voor die militairen die nog nooit direct aan de strijd hebben deelgenomen, in het achterhoedegebied verblijven, louter administratieve functies vervullen of ongewapend zijn. De grondslag voor dit principe is de opvatting dat de strijdkrachten van een staat voor hun tegenstander een bedreiging als groep vormen. Ieder lid ervan kan potentieel de wapens opnemen en is duidelijk te onderscheiden van de burger- 5 David KRETZMER, Targeted Killing of Suspected Terrorists: Extra-Judicial Executions of Legitimate Means of Defence?, in The European Journal of International Law, n 16(2), 2005, p

11 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof bevolking. In het internationaal humanitair recht is er niets dat een strijder verplicht om voorafgaand aan het gebruik van dodelijk geweld eerst de overgave van een vijandelijke strijder te vragen, zelfs indien die laatste ongewapend is. In interne gewapende conflicten ligt dat niet zo eenvoudig. Ook de strijders van gewapende groeperingen hebben immers het juridische statuut van burger en zijn (veelal) onderdanen van de staat waartegen zij ageren. Het mensenrechtenrecht is dus bij uitstek op hen van toepassing. Het mensenrechtenrecht is bedoeld om machtsmisbruik van overheden tegen hun onderdanen tegen te gaan. Het bepaalt dat niemand op arbitraire wijze van het leven beroofd mag worden en stelt dat eenieder recht heeft op een eerlijk proces. Personen die verdacht worden van een misdrijf moeten bijgevolg gearresteerd worden. Overeenkomstig het recht op wettige verdediging is het gebruik van dodelijk geweld door een staat enkel toegestaan wanneer er een directe en onmiddellijke bedreiging bestaat voor de fundamentele rechten van andere personen. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer een persoon een vuurwapen richt op een politie-agent of een gijzelnemer op het punt staat zijn gijzelaar te doden. In dit mensenrechtenperspectief mag een lid van een Palestijnse gewapende groepering enkel gedood worden wanneer hij op het punt staat een aanval uit te voeren of zich met geweld tegen gevangenneming verzet. In alle andere gevallen moet hij gearresteerd worden. De nadruk ligt dus op de directe bedreiging gevormd door het individu en niet op de collectieve bedreiging die uitgaat van de groep waartoe hij eventueel behoort. Het mensenrechtenrecht gaat impliciet uit van de controle van de staat over haar grondgebied. Enkel in die situatie kan een verdachte immers gearresteerd en berecht worden. In niet-internationale gewapende conflicten bestaat die controle echter niet altijd. Zo kan een staat geconfronteerd worden met een oppositiebeweging die delen van het nationale grondgebied in handen heeft of met een transnationale groepering die opereert van buiten de landsgrenzen. Sommigen stellen dat Israël zich momenteel in een dergelijke situatie bevindt. Sinds de Oslo-akkoorden van 1995 en de terugtrekking uit Gaza in 2005 is het Israëlische leger immers een deel van zijn controle over de Bezette Palestijnse Gebieden verloren. De betreffende auteurs wijzen erop dat vrijwel alle targeted killings plaatsvonden in die 47

12 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 gebieden waar de Palestijnse Autoriteit de volledige bevoegdheid heeft: de Gaza-strook en Area A van de Westelijke Jordaanoever. Mag een staat in de context van een niet-internationaal gewapend conflict de strijders van een vijandelijke groepering zonder meer aanvallen wanneer zij zich in een gebied bevinden dat aan zijn controle ontsnapt? De beantwoording van die vraag hangt grotendeels af van de houding van de de facto autoriteiten in dat gebied. Indien de betreffende autoriteiten bereid en in staat zijn om de betreffende personen te arresteren, luidt het antwoord duidelijk neen. Respect voor het recht op leven en het recht op een eerlijk proces staat dan voorop. Wanneer de lokale autoriteiten de gewapende groepering daarentegen een veilige haven bieden, is het antwoord minder eenduidig. Het doelgericht doden van individuele strijders kan dan in bepaalde omstandigheden wettelijk gelegitimeerd zijn, zelfs al nemen die strijders op het moment van de aanval niet direct aan de vijandelijkheden deel. 6 Of het internationaal humanitair recht, dan wel het mensenrechtenrecht meer op de voorgrond treedt, hangt veel af van de specifieke omstandigheden, aard en intensiteit van het conflict. Keren we tot slot nog even terug naar onze praktijkstudie. De voorbije jaren hebben verschillende auteurs criteria geformuleerd waaraan een gerichte aanval moet voldoen om wettig te zijn in de context van het Israëlisch-Palestijnse conflict. 7 Hun gemeenschappelijk uitgangspunt is dat dergelijke aanvallen eerder de uitzondering dan de regel moeten zijn en dat ieder individueel geval grondig onderzocht moet worden. Indien er geen sprake is van een directe deelname aan de vijandelijkheden, is targeted killing enkel toegestaan bij strijders. Het juridische principe dat ten grondslag moet liggen aan iedere aanval is het principe van noodzaak. Dit betekent dat er een onmiddellijke bedreiging moet bestaan die enkel afgewend kan worden door een aanval op dat moment. Volgens de betreffende auteurs is het cruciaal dat die bedreiging uitgaat van het individu en duidelijk aangetoond kan worden. Een gerichte aanval is ook enkel wettelijk wanneer hij proportioneel is en er geen alternatieven voorhanden zijn. Indien gevangenne- 6 Auteurs die de strijdende leden van gewapende groeperingen beschouwen als burgers die direct aan de vijandelijkheden deelnemen, zullen het met deze conclusie doorgaans niet eens zijn. Burgers mogen volgens het internationaal humanitair recht immers enkel aangevallen worden voor zolang zij direct aan de vijandelijkheden deelnemen. 7 Orna BEN-NAFTALI en Keren MICHAELI, We Must Not Make A Scarecrow of the Law: A Legal Analysis of the Israeli Policy of Targeted Killings, in Cornell International Law Journal, n 36(2), 2003, p ; David KRETZMER, op. cit. 48

13 Targeted killing en het onderscheid burger-strijder Koen de Groof ming een optie is, zo stellen ze, moet die weg bewandeld worden. Het enige legitieme doel van targeted killing is preventie, nooit bestraffing, vergelding of afschrikking. Besluit In het recente debat over de humanitairrechtelijke status van leden van terroristische organisaties stonden totnogtoe vooral de gedetineerden centraal. Dat hoeft geen verbazing te wekken. De rechten en behandeling die een gedetineerd persoon geniet, zijn immers in de eerste plaats afhankelijk van het feit of hij strijder of burger is. Tijdens de vijandelijkheden is het juridische statuut van een persoon echter zo mogelijk nog belangrijker. Dat statuut bepaalt namelijk of en in welke omstandigheden hij rechtmatig gedood kan worden door zijn tegenstander. Of targeted killing wettelijk gelegitimeerd is, hangt fundamenteel af van de aard van het conflict. Het recht voor internationale gewapende conflicten voorziet in een basisonderscheid tussen strijders en burgers. Tenzij zij buiten gevecht zijn of zich willen overgeven, mogen strijders in alle omstandigheden door de tegenstander worden gedood. Er bestaat dan ook geen humanitairrechtelijk verbod op doelgerichte aanvallen op strijders die ongewapend of niet actief bij de strijd betrokken zijn. De strijderstatus is een gevolg van lidmaatschap van de strijdkrachten, niet van de facto deelname aan de strijd. Van belang zijn dus de kenmerken van de gewapende groepering waartoe een persoon behoord. Diegenen die niet de status van strijder hebben, zijn burgers. Zij mogen enkel worden aangevallen wanneer en voor zolang zij rechtstreeks aan de vijandelijkheden deelnemen. De inhoud van het concept van directe deelname is cruciaal bij een beoordeling van targeted killing van burgers, maar vormt het onderwerp van hevig debat. Sinds 2003 tracht het ICRC daarin meer duidelijkheid te scheppen door het organiseren van een expertenoverleg. In niet-internationale gewapende conflicten bestaat de juridische status van strijder niet en moet rekening gehouden worden met de interactie van het internationaal humanitair recht met het mensenrechtenrecht. De wettelijkheid van een doelgerichte aanval zal daarom steeds afhangen van de 49

14 Internationaal Humanitair Recht in de kijker 2006 concrete omstandigheden. Aanvallen tegen burgers die niet direct deelnemen aan de strijd en niet behoren tot een partij bij het conflict zijn in ieder geval verboden. Of alle of sommige leden van de gewapende groeperingen strijders zijn, vormt het onderwerp van discussie. In dit artikel werd ervan uitgegaan dat de strijdende leden van dergelijke organisaties wel degelijk als strijders kunnen worden beschouwd. Zij mogen in dit perspectief onder bepaalde voorwaarden aangevallen worden, zelfs indien zij op dat moment niet direct aan de vijandelijkheden deelnemen. Omwille van mensenrechtenbepalingen worden de facto strijders in interne conflicten wel beter tegen aanvallen beschermd dan de jure strijders in internationale conflicten. Indien er een realistische mogelijkheid tot gevangenneming bestaat, moet namelijk voor die optie gekozen worden. Eens gevangengenomen, geniet een strijdend lid van een gewapende groepering bovendien over dezelfde bescherming als iedere andere gedetineerde burger. De facto deelname aan de strijd impliceert dus geenszins het verlies van alle rechten. 50