Module : Specifieke reisleidervaardigheden (40 uur) Geraamte van een werkboek voor docenten

Transcriptie

1 1 OPLEIDING REISLEIDER Module : Specifieke reisleidervaardigheden (40 uur) Geraamte van een werkboek voor docenten NOOT VOORAF De gemeenschappelijke module Specifieke reisleidervaardigheden bestaat uit vier onderdelen: 1. Een component transport: focus op wat er komt kijken bij het zich verplaatsen als onderdeel van het op reis zijn. 2. Een component EHBO: focus op adequaat kunnen reageren bij ziekte of ongeval. 3. Een component groepsdynamica en conflicthantering: focus op situationeel leiderschap en het kunnen omgaan met conflictsituaties. 4. Een component interculturele communicatie: focus op diversiteit tussen culturen en het maken van de brug tussen de cultuur van de reizigers en die van de bezochte bestemming. DIT DEEL VAN HET WERKBOEK GAAT ENKEL OVER DEEL 3 EN DEEL 4 Deze eerste versie van een docentenhandleiding biedt voorlopig een geraamte, een eerste houvast. Bedoeling is om deze basistekst in het voorjaar van 2008 verder uit te weken met een klein team van specialisten en docenten uit de praktijk. Gaandeweg zal er ook een syllabus voor de cursisten worden samengesteld.

2 2 INHOUD Inleiding 3 Handvaten voor de docent 3 Te verwerven competenties 4 Groepsdynamica en Conflicthantering 5 A. Proloog: taken en rollen van de reisleider 5 B. Situationeel leiderschap en groepsprocessen 5 C. Conflicthantering; omgaan met klachten en kritiek 7 D. Eigen kernkwaliteiten en kernkwadrant 10 Interculturele communicatie 11 A. Proloog: Duurzaam reizen 11 B. Cultuur en verschillen in waardeoriëntaties 11 a) Wat is cultuur 11 b) De eigen roots 12 c) Verschillende waardeoriëntaties in diverse (nationale) culturen 13 C. Interactie tussen culturen 14 a) Cultuurschok 14 b) Stereotypen en generalisaties 15 D. Correct omgaan met raakvlakken en verschillen 17 Bibliografie 19

3 3 INLEIDING Gedurende het eerste jaar hebben de kandidaat-gidsen en reisleiders een gezamenlijk programma doorlopen en daarmee een aantal basisvaardigheden verworven. In een tweede opleidingsjaar specialiseren ze zich apart in de specifieke vaardigheden die ze voor hun eigen job zullen nodig hebben. In tegenstelling tot een gids, die slechts gedurende een relatief korte tijd met zijn bezoekers optrekt, (meestal beperkt van enkele uren tot een dag), is een reisleider langere tijd op stap met zijn deelnemers (van enkele dagen tot enkele weken). Dat maakt dat hij veel meer rekening moet houden met de groepsdynamische processen die zich tijdens de reis voordoen. Meer nog dan zijn collega gids, zal de reisleider in het bezochte gastland bovendien geconfronteerd worden met andere culturen. Per definitie neemt hij zijn groep immers mee naar elders. Soms is het reisgezelschap zelf ook multicultureel samengesteld, zeker als men een ruime definitie van het begrip cultuur voor ogen houdt. Leeftijd, beroep, maatschappelijke klasse, regio van herkomst,... zorgen evenzeer voor interculturele verschillen. De nadruk ligt op de vaardigheden die het van de reisleider vergt om de brug te maken tussen de cultuur van de deelnemers en die van de mensen in het bezochte land. Daarom gaat er in deze module zowel aandacht naar die anderen als naar de eigen roots, waarden en normen. De volgende thema s komen aan de orde: Deel 3: Groepsdynamica en conflicthantering A. Proloog: Taken en rollen van de reisleider B. Situationeel leiderschap en groepsprocessen C. Conflicthantering; omgaan met klachten en kritiek D. Eigen kernkwaliteiten en kernkwadrant Deel 4: Interculturele communicatie A. Proloog: Duurzaam reizen B. Cultuur en verschillen in waarde-oriëntaties C. Interactie tussen culturen D. Correct omgaan met raakvlakken en verschillen In deze gemeenschappelijke module worden een aantal inzichten aangereikt en vaardigheden ingeoefend die, voortbouwend op de leerstof van het eerste jaar, specifiek zijn voor de reisleider en die tegelijkertijd toch bestemmingsoverstijgend zijn. De bestemmingen zelf komen volop aan bod in de bestemmingsgerichte variabele module. Handvaten voor de docent Voor de docent die deze module geeft, is het niet zozeer de bedoeling dat hij de hele tijd doceert en inzichten doorgeeft, maar eerder dat hij zich opstelt als een coach, die de cursisten tools aanreikt om zelf aan het werk te kunnen gaan, kritisch na te denken, zelf antwoorden te vinden en eigen kwaliteiten te leren kennen.

4 4 Coachend lesgeven is bij uitstek een methodiek die in het onderwijs voor volwassenen zorgt voor het samengaan van kennis, vaardigheden en attitudes. Dank zij in hoofdzaak (inter)actieve en ervaringsgerichte werkvormen worden de cursisten aangespoord de leerstof niet enkel (passief) te consumeren, maar er actief mee aan de slag te gaan en te verwerken. Vandaar dat er in deze eerste versie van een docentenhandleiding reeds een aantal oefeningen staan waaruit de docent kan putten, ten dele afhankelijk van het potentieel en de leernoden van de concrete groep cursisten die hij op dat moment voor zich heeft. De inhoud van het oefenmateriaal en de rollenspelen moeten dicht genoeg aansluiten bij de wereld van de cursist(en). De docent kan dus ook eigen oefeningen verzinnen, en zoveel mogelijk gebruik maken van de concrete voorbeelden die uit de groep komen. Ook interactie met gastdocenten of ervaringsdeskundigen, bv buitenlanders die in België wonen, of het gebruik van beeldmateriaal, websites, literatuur,... zijn zeer ervaringsgerichte werkvormen. Coachend lesgeven impliceert verder ook dat de nadruk eerder komt te liggen op het leerproces. De docent is de persoon bij uitstek om dit proces bij de cursist te volgen, bij te sturen, hem/haar te stimuleren en uit te dagen. De opbouw van deze docentenhandleiding wil bouwstenen aanreiken voor dit leerproces van de cursisten. Toch staat het de docent vrij om zeker als het dezelfde docent is die deel 3 en 4 begeleidt eventueel voor een andere dan de in deze handleiding uitgewerkte volgorde te kiezen indien dit meer opportuun zou zijn voor een concrete groep cursisten. Belangrijk is dàt de bouwstenen allemaal aan bod komen, afzonderlijk en in hun onderlinge samenhang. Te verwerven competenties Voor deel 3: In de module Rondleiden in de praktijk heeft de cursist reeds enige basiscompetenties verworven met betrekking tot groepsdynamiek, communicatietechnieken, leiderschap, en het weten in te schatten van de denk- en leefwereld van de deelnemers Voor dit deel van de module Specialisatie reisleider wordt, conform het opleidingsprofiel, van de cursist verwacht dat hij volgende basiscompetenties verwerft: - afhankelijk van de situatie en de deelnemersgroep, flexibele accenten kunnen leggen in zijn leiderschap; - adequaat kunnen omgaan met meningsverschillen en conflicten tussen deelnemers. Voor deel 4: In de module Rondleiden in de praktijk heeft de cursist reeds enigszins kennis gemaakt met de basisfilosofie rond duurzame ontwikkeling. Voor dit deel van de module Specialisatie reisleider wordt, conform het opleidingsprofiel, van de cursist verwacht dat hij volgende basiscompetenties verwerft: - het anders-zijn van een cultuur in een bredere context kunnen plaatsen en dit op een positieve manier kunnen overbrengen aan de reiziger; - interculturele misverstanden en elementen van een cultuurschok kunnen herkennen en er adequaat mee kunnen omgaan, zowel naar de reiziger als naar de lokale bevolking. Daarnaast specificeert het curriculum eveneens nog dat de cursist: - op een positieve manier kan omgaan met specifieke waarden en gewoontes van reizigers van een andere culturele origine (vooral bij reizen in Vlaanderen en Europa); - zelf doordrongen is van het belang van allerhande aspecten van respectvol en duurzaam reizen, en dit ook aan de reiziger kan overbrengen.

5 5 Deel 3 - GROEPSDYNAMICA EN CONFLICTHANTERING A. Proloog: taken en rollen van de reisleider Gezien de module Rondleiden in de praktijk zich zowel naar gidsen als naar reisleiders oriënteert, is het aangewezen om bij de start van deze module Specifieke reisleidervaardigheden de cursisten vooraf eerst zelf te laten nadenken over de specifieke job van reisleider. Een reisleider moet immers heel wat rollen op zich nemen, en aan allerhande verwachtingen voldoen, die anders liggen voor hem dan voor een gids. Om er maar enkele te noemen wordt van de reisleider bv verwacht dat hij de streek of het land waarheen de reis gaat goed kent, dat hij het goed kan uitleggen, dat hij de reis praktisch en organisatorisch in goede banen zal leiden, dat hij ervoor zorgt dat er een prettige ambiance in de groep is, dat schermutselingen tussen groepsleden opgelost worden, dat iedereen aan zijn trekken komt en zich gewaardeerd voelt, Kortom, reizen (bege)leiden is een complexe job. Samengevat staat een reisleider voor de taak om enerzijds organisator en anderzijds begeleider van een reisgroep te zijn. Daarnaast wordt hij verondersteld om als het ware een bruggenbouwer te zijn en het bezochte land en cultuur te vertalen naar zijn deelnemers, en waar nodig ook omgekeerd. En dat alles moet hij goed in het oog en in evenwicht houden. Brainstorm over taken en rollen van de reisleider Houd met de cursisten een brainstorm over wat in hun ogen diverse taken en rollen van een reisleider zijn. Zij kunnen hiervoor beroep doen op eigen ervaring, verhalen van anderen, lectuur,. Structureer hun reacties in taaken/of vaardigheidsclusters, bv 1. organisatorische taken, 2. begeleiden van een reisgroep, 3. brug maken tussen het bezochte land/volk en de reizigers. Het is aan te bevelen dat de docent zeer goed de concrete voorbeelden en casussen bijhoudt die uit deze brainstorm naar voor komen. Deze kunnen interessant materiaal leveren voor rollenspelen en/of casus-besprekingen verder in de verschillende onderdelen van deze module. B. Situationeel leiderschap en groepsprocessen De docent kan kort oprakelen wat er in de module Rondleiden in de praktijk reeds is behandeld over de fasen van een groepsproces. Hier wordt deze materie toegepast op de evolutie van een reisgroep over de duur van meerdere dagen of weken. Groepsdiscussie (eventueel eerst in subgroepjes) 1 Doelstelling Cursisten eerst zelf laten nadenken over mogelijke groepsdynamieken op reis en over het soort leiderschapsvaardigheden dat het vergt om hiermee om te gaan. 1 De docent kan hier, aanvullend aan zijn eigen ervaring, tevens inspiratie vinden in twee recent verschenen boeken over reisleiding: - Raadgers W, en Steenhuisen E. Reisleiding geven. Handboek voor reisleiders. ToerBoek, Leiden De Meulemeester K, en Peeters K. Handleiding voor reisleiders en reizigers. Davidsfonds, Leuven

6 6 Verloop - Laat cursisten voorbeelden uitwisselen van typische processen in een reisgroep, obv eigen ervaring, observaties of veronderstellingen. Bv op de derde dag van een busreis, vanaf de derde week op een rondreis, het verschil tussen een groep van 10, 25 of 50 personen, de invloed van het transportmiddel (= link met deel 1 van deze module), Tevens over effecten op groepsdynamiek en diverse vereisten die dit stelt aan het leiderschap van de reisleider, en de vaardigheden die hij zal moeten inzetten, - Daarnaast kan men cursisten ook laten nadenken over de eigen stijl van leiding geven vanuit concrete situaties waarin men deze rol in realiteit al heeft vervuld, bv in jeugd- of studentenbeweging, in werksituaties, Het in balans houden van zijn verschillende rollen en het managen van individuele en groepsprocessen vergt van de reisleider behoorlijk wat leiderschapsvaardigheden en flexibiliteit. In de module Rondleiden in de praktijk zijn reeds enkele traditioneel beschreven stijlen van leiderschap aangeraakt, nl autoritair, democratisch en laissez-faire. Vooral voor reisleiders, meer nog dan voor gidsen, is het relevant om inzicht te verwerven in het gedachtegoed met betrekking tot situationeel leiderschap. K. Blanchard en P. Hersey 2 hebben dit voor het eerst uitgewerkt in het kader van managementopleidingen, maar ondertussen zijn deze ideeën in veel uiteenlopende domeinen van leiding geven toegepast. Het komt erop neer dat de reisleider zijn stijl van leiding geven aanpast aan het stadium van autonomie en maturiteit waarin de groep en de groepsleden zich bevinden. Indien de groep veel sturing vraagt en afhankelijk is van de leider, dan zal de stijl van zijn leiderschap er anders uitzien dan wanneer de groepsleden heel wat blijk geven van initiatief, en hier ook toe bekwaam zijn. Vaak heeft dit eveneens te maken met het stadium waarin de reis zich bevindt. Zo ligt het voor de hand dat de eerste uren en dagen een reisgroep zich anders zal gedragen en andere dingen nodig heeft van de leider dan bv na twee weken. In wisselende combinaties van taak- en relatiegerichte aspecten in het omgaan met de groep, worden 4 leiderschapstijlen onderscheiden 3 : - dirigeren of sturen - hoge taakgerichtheid / lage relatiegerichtheid - overtuigen of stimuleren - hoge taakgerichtheid / hoge relatiegerichtheid - participeren of overleggen - lage taakgerichtheid / hoge relatiegerichtheid - delegeren - lage taakgerichtheid / lage relatiegerichtheid Het is vooral belangrijk dat de reisleider deze stijlen flexibel en op het gepaste moment weet te hanteren, aangepast aan het groepsproces, de persoon van de deelnemer, de taak, de situatie. Hiervoor dient de reisleider zijn deelnemers zo goed mogelijk te leren inschatten in de mate waarin ze actief aan de reis willen en kunnen participeren.. De docent kan hier ook de band maken tussen soorten leiderschap en soorten groepssamenstelling, de duur en de aard van de reis, kritische situaties of incidenten, Rollenspelen, voorbeelden en casusbesprekingen zijn hier zeker op zijn plaats. Men vertrekt hiervoor van een concrete beginsituatie (= beschrijving van de groep, van het moment van de reis, van een specifieke plaats, van een aan gang zijnde thema of probleemstelling, ) en werkt eventueel met voorgeschreven rollen. 2 Hersey, P. Situationeel leidinggeven. Business Contact, Weer te geven in een grafische voorstelling; zie ook tal van websites hiervoor.

7 7 Bv Een vrije dag op het einde van de eerste week van een drie-weekse groepsreis door Portugal. Verschillende dlnrs verwachten verschillende dingen van de reisleider (eigen of voorgeschreven invulling van verwachtingen). In de module Rondleiden in de praktijk is reeds kort het aspect relatie of positie in de communicatie aangeraakt. Voor een reisleider is het belangrijk dat hij hier gaandeweg meer en meer aandacht en inzicht in ontwikkelt. De docent kan de acht posities van de Roos van Leary opnieuw toelichten en, indien hij voldoende ervaring heeft met de Roos, ook een rollenspel opzetten. Rollenspel Roos van Leary Doelstelling De cursist bewuster maken van communicatieprocessen en wederzijdse beïnvloeding in groepsprocessen. Verloop Beginsituatie: een concrete situatie op reis, die enig overleg vergt in de groep. Zeven roldragers met voorgeschreven rollen (de posities op de Roos) + 1 reisleider. De anderen zijn observatoren en letten vooral op de processen van wederzijdse beïnvloeding, verbaal en niet verbaal. (De docent kan enkele vragen voor de observatoren voorbereiden.) Nabespreking Door wie werd je vooral beïnvloed? Welke invloed ging er uit van de reisleider? Hoe speelde hij in op de groepsprocessen? Wat hebben de observatoren gemerkt? Wat werd er bv ook niet-verbaal gecommuniceerd? Dit kan aanleiding geven om opnieuw onder de aandacht te brengen (en eventueel te oefenen) hoe de reisleider deelnemers die een beetje dwarsliggen meer coöperatief kan krijgen en hoe hij de meer teruggetrokken of timide mensen meer bij de groep kan betrekken. Rollenspelen moeilijk gedrag van groepsleden Korte rollenspelen met voorgeschreven rollen van moeilijk gedrag, bv een betweter of een tweede leider, iemand die voortdurend in de gunst van de reisleider wil komen, een subgroepje dat voortdurend enkel met mekaar bezig is, deelnemers die openlijk onaangename of racistische uitspraken doen, Observatoren letten op het gedrag van de reisleider, specifiek met betrekking tot de leiderschapsstijl en de dynamiek van posities op de Roos van Leary. Nabespreking: Hoe heeft de reisleider gereageerd? Effect van zijn reactie op de moeilijke deelnemer en op de andere groepsleden? Heeft de reisleider zich correct weten te positioneren? Hoe uitte zich dit (verbaal en lichaamstaal) of wat deed hem door de mand vallen? Wat werd er allemaal gecommuniceerd op vlak van de relatie? C. Conflicthantering; omgaan met klachten en kritiek Spanningen of conflicten in de reisgroep vergen een speciale alertheid van de reisleider. Soms helpen de omstandigheden om ze te laten overwaaien, maar dat is lang niet altijd het geval. In ieder geval dient vermeden te worden dat sluimerende conflicten blijven aanslepen tot ze

8 8 uitbarsten of de sfeer verzieken. De reisleider zou daar dan best zo snel mogelijk iets mee doen. Vragenlijst persoonlijke stijl conflicthantering Doelstelling Bewust worden van de eigen (voorkeur)stijl om met conflicten om te gaan, en het effect daarvan. Verloop Deelnemers krijgen een vragenlijst aangeboden met vragen die betrekking hebben op hun persoonlijke stijl van conflicthantering. 4 Zij vullen die individueel in en komen op basis van scores tot een combinatie van hun particuliere voorkeur respectievelijk afkeer van vechten, vluchten of vermijden, toegeven of aanpassen en onderhandelen. In een plenumgesprek worden de voor- en nadelen van de verschillende conflicthanteringstijlen besproken. 5 Het belangrijkste is dat de cursisten, naast het leren kennen van hun voorkeurstijl, inzien dat stijl-flexibiliteit van pas komt, en een reisleider aangepaste vaardigheidsregisters moet opentrekken naargelang de situatie en het soort conflict. Over het soort conflicten onderscheiden diverse bronnen verschillende niveaus. Oomkes 6 bv, geeft er drie: - instrumentele conflicten, die met probleemoplossende technieken kunnen worden opgelost; - belangenconflicten, waarbij er best onderhandeld kan worden; - persoonlijke en relationele conflicten, waarbij vooral open communicatie nodig is. Ook Raadgers en Steenhuisen 7 maken een opdeling die relevant is voor reisgroepen. Zij maken onderscheid tussen conflicten op: - inhoudsniveau: wat is er aan de hand - procedureel niveau: wat zijn de spelregels en wie bepaalt die - interactief niveau: hoe verloopt de samenwerking - relationeel of gevoelsniveau Nog andere bronnen (oa maken een onderscheid tussen: - instrumentele conflicten - machtsconflicten - sociaal-emotionele conflicten - onderhandelingsconflicten Al deze bronnen behandelen ook de evolutie van conflicten, hoe ze in een vroeg stadium te herkennen, en welke de vaardigheden zijn om er correct mee om te gaan. Het omgaan met klachten, kritiek en stops is o.a. goed uitgewerkt bij Raadgers en Steenhuisen 8. Wat zij stops noemen, zijn van die lastige uitspraken, vervelende 4 Raadgers W. & Steenhuisen E. Reisleiding geven. Docentenhandleiding. P Een andere versie van een dergelijke vragenlijst is de Thomas & Kilmann-test: Hier wordt nog een vijfde stijl onderscheiden, namelijk samenwerken. 6 Oomkes p Raadgers en Steenhuizen p85 en verder.

9 9 dooddoeners, onrechtstreekse aanvallen, die je als reisleider vaak negeert omdat je soms niet direct weet hoe erop te reageren, maar waar je beter toch wel iets mee zou doen als ze geregeld terugkomen, anders vreten ze aan de sfeer. - Zó erg is dat nu toch ook weer niet dat ik even te laat ben - Jij vindt nu toch ook dat dit geen goed hotel is. - Een avontuurlijke reis is toch nog iets anders. - De auteurs wijzen op een aantal zeer nuttige sociale vaardigheden én valkuilen bij het omgaan met klachten en kritiek. Enkele klassieke valkuilen zijn bv jezelf direct verdedigen, gelijk willen hebben, te snel met een oplossing komen, meepraten met de criticaster of hem direct gelijk geven, Rollenspelen, voorbeelden en casusbesprekingen Doelstelling Inzicht in hoe men spontaan reageert op kritiek of klachten en het effect daarvan. Oefenen op een niet-defensieve en constructieve manier om met klachten en kritiek om te gaan. Verloop Men vertrekt hiervoor van een concrete beginsituatie (= beschrijving van de groep, van het moment van de reis, van een specifieke plaats en een probleemstelling, ) en werkt eventueel met voorgeschreven rollen. Voorbeelden zijn legio, bv onenigheid over zitplaatsen in de bus of minibus, discussie over (kleine) programmawijzigingen of over de kamerverdeling, een subgroepje dat zich asociaal gedraagt en hierdoor negatieve reacties van anderen uitlokt, Cases omgaan met lastige uitspraken en klachten 9 Cursisten dienen onmiddellijk te reageren op een aantal kritieken en stops. Leidraad: niet direct in discussie gaan, wel kijken wat erachter zit, tijd kopen, doorvragen, samenvatten, reflecteren. Afhankelijk van de concrete cursusgroep kan de docent voor het verder inoefenen van vaardigheden eigen accenten leggen of keuzes maken tussen vaardigheden die allemaal relevant zijn voor conflicthantering. Hoe dan ook kan niet alles even grondig worden getraind. Het is op zich al een winstpunt als de cursist zich bewust(er) is van het belang om deze vaardigheden te blijven bijschaven, ook later nog, tijdens het uitoefenen van zijn job. Bij voorbeeld: - zorgvuldig actief luisteren; - correct feedback kunnen geven; - zelf duidelijk kunnen communiceren; ik-boodschappen kunnen geven; - correct kunnen / durven begrenzen bij grensoverschrijdend gedrag, bv agressie, racisme, ; - herkennen en preventief kunnen omgaan met specifiek gedrag, bv personen die zich van de groep isoleren, uitgesproken aandacht zoeken, extreme criticasters, ; - kunnen onderhandelen; naar een win-win-situatie kunnen toewerken; - 8 Raadgers en Steenhuisen pp 37-40, pp Raadgers W. & Steenhuisen E. Reisleiding geven. Docentenhandleiding., p 4.

10 10 D. Eigen kernkwaliteiten en kernkwadrant Om dit deel van de module af te sluiten kan de docent iedere cursist uitnodigen tot het maken van een eigen kernkwadrant. Dit is een manier om, los van te verwerven vaardigheden en competenties, stil te staan bij persoonlijke sterktes en valkuilen en bij hun (potentiëel) effect op de eigen (toekomstige) reisleiding. Men gaat kijken naar de eigen kernkwaliteiten, en plaatst deze in dialectiek met de persoonlijke valkuilen, uitdagingen en allergieën. Zie hiervoor docentenhandleiding Raadgers en Steenhuisen 10, maar ook op diverse websites en literatuur rond communicatie en groepsdynamica. (Teveel om op te noemen, maar bv ook te vinden op de reeds vernoemde site Oefening kernkwadrant De cursisten stellen individueel hun eigen kernkwadrant samen, en bespreken dit in duo s of subgroepjes. 10 Raadgers en Steenhuisen, Reisleiding geven. Docentenhandleiding pp12-14.

11 11 Deel 4 - INTERCULTURELE COMMUNICATIE A. Proloog: Duurzaam reizen Toekomstige reisleiders kunnen er niet meer omheen om, zowel naar deelnemers als naar het gastland, in hun hele uitstraling te laten blijken doordrongen te zijn van het belang van duurzaam toerisme. Zij fungeren hierin als model. Kort samengevat gaat het over reizen met verantwoordelijkheid naar (mogelijke) lange termijneffecten op milieu, economie en cultuur. Met andere woorden, reizen met respect voor de lokale mensen socio-cultureel en economisch - en voor hun biotoop/milieu. Vertaald naar een ontmoeting tussen culturen is reizen dan: mekaar ontmoeten met een open geest, in evenwaardigheid. Daarvoor is het belangrijk om het impact van de culturele achtergrond op het gedrag van mensen zoveel mogelijk te leren kennen. De reisleider is hierbij de vertaler, de bruggenbouwer, die gedrag en gebeurtenissen weet te kaderen in hun (culturele) context en betekenis. Video, filmfragmenten of ander beeldmateriaal, soms over hoe het niét moet, is zeer dankbaar om de cursisten voor deze thema s te sensibiliseren. B. Cultuur en verschillen in waarde-oriëntaties a) Wat is cultuur De plaats waar men geboren is, de waarden en normen waar men mee opgroeit, kortom de hele culturele achtergrond, is zeer bepalend voor de manier waarop men de wereld waarneemt en waarop men, op basis van dat zich eigengemaakte referentiekader, zich volgens de eigen waarheid gedraagt. Bij het woord cultuur denkt men vaak in de eerste plaats aan nationaliteiten, etnische entiteiten, taalgroepen,... Maar ook intern binnen een land of een taalgemeenschap bestaat er een grote verscheidenheid aan culturen. Men hoort bij, en identificeert zich met, verschillende groepen die allemaal een eigen cultuur hebben. Het gezin, het dorp, de streek waarvan men afkomstig is, de sociale klasse waartoe men behoort, de beroepscultuur, leeftijdsklasse, interessesfeer, het zijn allemaal culturen met een eigen referentiekader dat voor de leden die erbij horen mee vorm geeft aan de manier waarop zij de wereld zien en waarop ze zich gedragen. Oefening IJsberg De docent vraagt aan de cursisten wat er zoal bij hen opkomt bij het horen van het woord cultuur. Zij kunnen hier associatief op reageren. De docent noteert hun reacties op een bord of flipchart en zorgt ervoor dat hij de duidelijk zichtbare elementen ergens vanboven zet (bv kleding, muziek, kunst, theater, feesten, ) en de meer verborgen elementen lager (bv omgangsvormen, geloof, gezinswaarden, ). Op die manier kan hij een ijsberg tekenen, met de waterlijn zodanig getekend dat wat zichtbaar is boven water komt en de rest onder water. (in een verhouding van slechts een véél kleiner deel boven water)

12 12 Zoals bij een ijsberg is er slechts 1/10 de van wat we allemaal onder de notie cultuur onderbrengen boven water te zien. De rest is minder zichtbaar maar is niettemin onder de oppervlakte zéér aanwezig. Cultuur is een evoluerend systeem van binnen een groep mensen over generaties heen aan elkaar doorgegeven voorstellingen, opvattingen, visies, waarden, normen en leefregels. Cultuur is aangeleerd, niet aangeboren. Het is als het ware een collectieve mentale programmering die de leden van één groep onderscheidt van de andere. De wortels van deze mentale programmering liggen in de sociale context waarin je opgroeit en levenservaringen opbouwt. Zo leer je doorheen je opvoeding wat je als waar, juist en normaal gaat zien. Gedrag of opvattingen die anders zijn, ervaar je spontaan als minder passend of verkeerd. Je eigen cultuur is zodanig vanzelf - sprekend dat je hem meestal niet in vraag stelt en hem pas werkelijk ziet als je in confrontatie met andere culturen een spiegel voorgehouden krijgt, waardoor je de eigen cultuur plots door een andere bril gaat zien. Geert Hofstede 11 bv. heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de vergelijking van culturen tussen een 60-tal landen en nationaliteiten. Ook hij stelt dat cultuur overgedragen wordt via de sociale context, en wordt aangeleerd. Cultuur staat tussen de menselijke natuur (dat wat alle mensen gemeen hebben) en de persoonlijkheid (datgene wat uniek is voor een individu). Hij vergelijkt een cultuur met de lagen van een ui: 1. De buitenste schil zijn de zichtbare symbolen: kleren, haar, taal en woordgebruik, gebaren, voorwerpen, kunstuitingen, feesten, 2. Daaronder zit er een laag met de (cultuurgebonden) helden en mythen, bv kuifje, Tom Boonen, maar ook de collectieve praktijken en rituelen, bv de pistoleetjes op zondagmorgen, begrafenissen, de manier van begroeten, 3. De binnenste kern zijn de waarden en normen, bv traditionele gezinswaarden, arbeidsattitudes, eerlijkheid, beleving van religie, Naarmate je de ui verder afpelt, kom je meer en meer in aanraking met dieperliggende opvattingen en uitgangspunten die in een andere cultuur totaal anders kunnen liggen. Culturen zijn enerzijds dynamisch en veranderen permanent vanuit de interactie tussen mens en omgeving. Anderzijds valt niet te ontkennen dat er toch iets van een constante zit in de manier waarop we naar de wereld kijken. Iedereen heeft als het ware permanent een culturele bril op die, meestal onbewust, ons gedrag en onze manier van denken bepaalt. Net dàt maakt het zo moeilijk om af te leren wat we als kind hebben aangeleerd en wat ingebakken zit. b) De eigen roots Voor de reisleider als bruggenbouwer tussen de eigen en de andere cultuur is het belangrijk dat hij zich voldoende bewust is van de eigen roots, de eigen op zijn culturele afkomst gebaseerde vanzelfsprekendheden, geschiedenis, traditie, normen en waarden. We zijn onze eigen cultureel geprogrammeerde manieren van doen dusdanig gewoon dat we er niet meer bij stilstaan dat er ook andere manieren van kijken en doen bestaan. Het is vaak pas dank zij de confrontatie met een andere cultuur dat we meer zicht krijgen op de eigen cultuur. Niet zelden wordt dit trouwens beleefd als een verrijkend neveneffect van reizen. 11 Geert Hofstede. Allemaal andersdenkenden. Uitgeverij Contact, Amsterdam, Antwerpen, 1995.

13 13 Eén van volgende oefeningen kan helpen om de cursisten even te laten stilstaan bij de culturele wortels van de eigen cultuur. 12 : Oefening: Onze eigen cultuur. Een brainstorm om samen met de cursisten te achterhalen wat er typisch is voor ons: hoe kijken we naar onszelf? de Westerse cultuur, het christendom, de Belgen, de Vlamingen, de inwoners van een bepaalde streek of stad. Eventueel gebruikt de docent voor deze oefening het beeld van de lagen van de ui van Hofstede. Deze kunnen op een bord of flipchart komen en de elementen van de brainstorm kunnen in de desbetreffende lagen worden genoteerd en gevisualiseerd. Oefening Spreekwoorden (Oomkes) Doelstelling Via spreekwoorden en metaforen de eigen, Vlaamse normen en waarden expliciteren. Verloop Cursisten worden in subgroepjes verdeeld en verzamelen gedurende 15 minuten zoveel mogelijk Vlaamse spreekwoorden met tevens de waarde die ze vertegenwoordigen. Bv Beter één vogel in de hand dan tien in de lucht staat voor het belang van de waarde beter kiezen voor het zekere dan voor het onzekere. Vervolgens selecteert elke subgroep een 10-tal spreekwoorden die volgens hen het best de Vlaamse waarden weergeven. Nadien presenteert elke subgroep de gekozen spreekwoorden en waarden en wordt hierover in groep van gedachten gewisseld. Men kan verder aanvullen als er nog belangrijke waarden ontbreken. Oefening do s and dont s In subgroepjes stellen cursisten een lijst samen met do s en dont s voor Vlamingen/Belgen, cfr in reisgidsen of info voor expatriates die in België wonen. Inspiratie kan bv ook gezocht worden in reisgidsen over België. c) Verschillende waardeoriëntaties in diverse (nationale) culturen Alle samenlevingen hebben met dezelfde levensvragen te maken, bv hoe samenleven met andere mensen, wat is de relatie tot de natuur, de tijd, Toch komen er grote of kleine verschillen in (waarde)oriëntaties voor. Diverse sociale wetenschappers hebben de afgelopen jaren getracht om deze oriëntaties in kaart te brengen en te bestuderen in hun verband met communicatie, gedrags- en rolpatronen, Zo zijn er, in tegenstelling tot West-Europese culturen, over de hele wereld bv heel wat samenlevingen waarbij de groep primeert op het individu, of die veel meer belang hechten aan hiërarchische verhoudingen in de maatschappij, aan status en uiterlijkheid, of die heel andere rolpatronen hebben tussen vrouwen en mannen, of die anders aankijken tegen het omgaan met 12 Docent en cursisten kunnen bv ook inspiratie vinden in het boek van Bert Kruismans en Peter Perceval ( België voor beginners ), of van Richard Hill ( The art of being Belgian ), of in Culture Shock over België. Verder is het ook wel leuk om eens te grasduinen op websites en blogs van expatriates die in België wonen.