QuickScan voor het Evalueren van Publieke Investeringen in Breedbandnetwerken (Literatuurstudie)

Transcriptie

1 QuickScan voor het Evalueren van Publieke Investeringen in Breedbandnetwerken (Literatuurstudie) Dr. MSc. B. M. Sadowski, Technische Innovatiewetenschappen, Technische Universiteit Eindhoven Ir. U. Kirchholtes, Omgevingseconomie, Witteveen + Bos

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Achtergrond... 4 De policy context Breedband infrastructuur en ICT: De theoretische en empirische context Het theoretisch raamwerk: Breedband als General Purpose Technologies (GPT s) Het classificeren van sociale baten van breedband infrastructuur Conceptuele Benadering Samenvatting Inclusieve, slimme en duurzame groei in Noord-Brabant De Europese en nationale context: Breedbandinfrastructuur Problemen met inclusieve groei in Noord-Brabant Smarte groei in Noord-Brabant op basis van ICT applicaties Duurzame groei in Noord-Brabant op basis van ICT applicaties Quick scan op prioriteitsgebieden: internationale ervaringen Literatuur over digitale klooft Breedband en Telecommuting Breedband in de Gezondheidszorg Digitalisering van de Brabantse Economie: Eerste benadering voor een raamwerk Digitalisering en economische transities in verschillende sectoren Eerste opzet raamwerk MKBA en DPSIR Problemen met beschikbaarheid van databronnen Hoe nu verder Aanscherpen van de indicatoren Prioritering van projecten Meten van breedbandprojecten Onderzoek op project niveau Appendix 1: Nul-meeting Heeze-Leende Referenties Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

3 Tabellen en Figuren Tabel 1: Regionale socio-economische indicatoren Noord-Brabant Tabel 2: Doestellingen Digitale Agenda van Provincie Noord-Brabant Tabel 3: Breedbandinfrastructuur en ICT applicaties per sector Tabel 4: Plattelandsontwikkeling: DPSIR raamwerk met drivers, pressures, state, impact (baat) en response Tabel 5: Breedbandmaatregelen: MKBA raamwerk met maatregelen, effecten en baten (B = becijferbaar, O = onbekend) Tabel 6: Verwachte baten van breedbandinfrastructuur en ICT op verschillende gebieden. 31 Tabel 7: Checklist voor breedbandprojecten Tabel 8: Achtergrondinformatie over de respondenten Tabel 9: Toegevoegde waarde cooperatieve model HSLnet Tabel 10: Verwachtingen van respondenten m.b.t. HSLnet Figuur 1: Directe private en sociale effecten van Breedbandinfrastructuur... 8 Figuur 2: Het MKBA raamwerk toegepast op breedband en ICT applicaties... 9 Figuur 3: DPSIR raamwerk met toepassingen op breedband met ICT applicaties Appendix 1: Breedbandinfrastructuur en economische groei: empirisch aangetoonde relaties Appendix 2: Breedbandinfrastructuur en telecommuting: empirisch aangetoonde relaties.. 34 Appendix 3: Breedbandinfrastructuur en gezondheidszorg: empirisch aangetoonde relaties Appendix 4: Nul-meeting Heeze-Leende Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

4 1 Achtergrond De policy context De provincie Noord Brabant is in Nederland bekend als een van de meest innovatieve regio s van het land. De regio heeft en sterke economische basis en wordt ook gezien als een attractieve woonlocatie. Over de afgelopen jaren hebben zich een aantal problemen op economisch en maatschappelijk gebied in Noord Brabant ontwikkelt. Nieuwe informatie- en communicatietechnologieën (ICT) kunnen een bijdrage leveren aan het oplossen van socio-economische problemen in de regio. Er zijn een aantal van voorbeelden van ICT op dit gebied: Telecommuting op basis van videoconferencing kan positieve effecten hebben op filebestrijding. Smart sensors in de agrifood sector kunnen efficiëntere arbeidsvormen stimuleren (bijv. met als gevolg een vermindering van het gebruik bestrijdingsmiddelen). Tele-diagnosis applicaties kunnen gebruikt worden om de zelfredzaamheid van inwoners op het platteland te faciliteren d.w.z. mensen kunnen langer thuis blijven wonen. Nieuwe e-business applicaties bijv. customer relationship management (CRM) systemen kunnen voor bedrijven in de vrijetijdssector nieuwe kansen bieden om nieuwe klanten te werven en de contacten met bestaande klanten beter te onderhouden. Nieuwe e-learning applicaties kunnen gebruikt worden om opleidingen op het platteland te volgen. Belangrijk is hier om te weten in hoeverre deze nieuwe ICT applicaties ook een meetbare bijdrage aan de doelstellingen van de provincie kunnen leveren. Met het breedbandfonds heeft de provincie Noord-Brabant 50 miljoen over de periode beschikbaar gesteld om de basis voor nieuwe ontwikkelingen op breedbandgebied te bevorderen (Provincie Noord-Brabant, 2013). Belangrijke onderzoeksvragen in deze context zijn de volgende: In hoeverre kunnen nieuwe ICT applicaties en diensten zich op basis van een nieuwe breedbandinfrastructuur ontwikkelen?; In hoeverre kunnen deze ICT diensten en applicaties ook een bijdrage leveren aan de ambitieuze doelstellingen van de provincie Noord Brabant op economisch en maatschappelijk gebied (Digitale Agenda voor Noord Brabant)? Sinds 2000 heeft de provincie Noord Brabant ervaringen opgebouwd op het gebied van breedbandinfrastructuur en -dienstenontwikkeling in Nederland. Deze ervaringen zijn belangrijk geweest voor het bedrijfsleven om nieuwe techno-economische ontwikkelingen op breedbandgebied uit te proberen, voor lokale gemeenschappen om de baten van deze ontwikkelingen te benutten en voor lokale overheden om met nieuwe publieke-private samenwerkingsvormen te experimenteren (Sadowski, Nucciarelli, & de Rooij, 2009). 4 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

5 Op basis van gegevens van het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS) was de breedbandpenetratie in de provincie Noord Brabant in procent (Statistics Netherlands (CBS), 2013). Het landelijke gemiddelde ligt - op basis van berekeningen van CBS 1 - bij 84 procent. Volgens Stratix is de provincie Noord- Brabant een van de koplopers in het land met een glasvezelpenetratie per huishoudens van tussen 20 tot 30 procent vlak achter de provincies Overijssel, Flevoland en Utrecht (Stratix, 2013). Sinds 2011 is het aantal van glasvezelaansluitingen in de regio verder gegroeid dankzij nieuwe regionale initiatieven in Boekel, Heeze-Leende, Helmond en Tilburg. De buitengebieden in Noord Brabant hebben de bijzondere aandacht van provincie Noord Brabant. Hier gaat het om boerderijen, bedrijven en huishoudens buiten dorpskernen, bedrijven op bedrijventerreinen in wit gebied en geïsoleerd witte percelen. Op dit moment is het onderzoek over het gebruik van nieuwe diensten op gebied van breedband technologieën beperkt en gefocusseerd op het gebruik van triple-play diensten (TV, internet en telefonie). De analyse van het gebruik van nieuwe ICT diensten en applicaties op gebieden zoals mobiliteit, gezondheidszorg of agrofood en hun effecten is nog beperkt. In de literatuur verwachtingen en hypothesen maar het empirisch aangetoonde bewijs is er vak (nog) niet aanwezig. De provincie Noord - Brabant is een voorloper op het gebied van besluitvorming over een digitale agenda in Nederland. Een eerste belangrijke stap was het Brabant Manifest Breedband dat de provincie was aangeboden in 2011, waarin enkele regionale stakeholders beleidsmakers hebben geroepen om een sturende, coördinerende en faciliterende rol in de provincie te spelen ter bevordering van de uitrol van supersnel breedband (Breedband Manifest Brabant, 2011). In de periode 2012/2013, heeft de provincie een aantal besluiten genomen om de ontwikkeling van een modern breedbandnetwerk te bevorderen met als doel om een aantal van sociaal - economische doelstellingen in de regio te bereiken. Op 21 juni 2013, heeft de provincie Noord Brabant een besluit genomen om financiering voor breedbandprojecten te genereren met het doel om het opstarten van deze projecten te vergemakkelijken. De financiering was vastgesteld op 50 miljoen over de periode (Provincie Noord-Brabant, 2013). De gebieden waar voordelen van breedband worden verwacht zijn nader gespecificeerd in een aantal van provinciale documenten in de volgende sectoren 2 : Mobiliteit (Provincie Noord-Brabant & SRE, 2012), Zorgeconomie (Provincie Noord-Brabant, 2012b), Vrijetijdseconomie (Provincie Noord-Brabant, 2012a), Agro - food sector (Provinicie Noord-Brabant, 2011), en Plattelandseconomie (Buys, Visschers, Ertsen, Alders, & Stad, 2012) Bedrijventerreinen (Provincie Noord Brabant, 2013a, 2013b). 1 CBS hanteert voor de definitie van breedband de norm van de Europese Commissie van 1,44 Kbit/s.. 2 Communicatie met Provincie Noord Brabant 9 September Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

6 Deze sectoren worden beschouwd als essentieel voor de provinciale economie omdat zij worden geconfronteerd met uitdagingen, zoals vergrijzing in de gezondheidssector, de groei van de recreatieve sector, de grenzen aan de uitgebreide productie in de agro-food sector, de krimpende beroepsbevolking in de plattelandseconomie en minder investering van de overheid om het gebied van mobiliteit. Voor bedrijventerreinen is de verbetering van kwaliteit van het aanbod van werklocaties en het vestigingsklimaat belangrijk. De verwachting is dat deze sectoren verder de economische groei in de provincie Noord - Brabant moeten aanwakkeren. In de Digitale Agenda voor Brabant wordt verwacht dat nieuwe breedbandapplicaties en -diensten belangrijk zijn om problemen in de verschillende sectoren op te lossen en dat de breedbandinfrastructuur een impuls aan de lokale economie kan leveren (Provincie Noord-Brabant/ Dialogic, 2012). Belangrijke vragen voor dit onderzoek zijn de volgende: 1. Wat voor een theoretisch raamwerk kan worden gebruikt om de digitalisering van regio s en provincies te analyseren? (zie hoofdstuk 2) 2. In hoeverre zijn economische ontwikkelingen en breedbandinfrastructuur met elkaar verbonden? (zie hoofdstuk 3) 3. Wat zijn de empirisch-aangetoonde effecten van breedband op verschillende sectoren? (zie hoofdstuk 4) 4. Wat zijn belangrijke conclusies van dit onderzoek voor de digitaliseringsagenda? (zie hoofdstuk 5) 2 Breedband infrastructuur en ICT: De theoretische en empirische context 2.1 Het theoretisch raamwerk: Breedband als General Purpose Technologies (GPT s) Een belangrijk uitgangspunt voor het onderzoek over de socio-economische effecten van breedband is in de wetenschappelijke literatuur Bresnahan and Trajtenberg s concept van General Purpose Technologies (GPTs) (Bresnahan & Trajtenberg, 1995; Jovanovic & Rousseau, 2005; OECD, 2008). De auteurs beweren dat er een klein aantal van technologieën fundamentele veranderingen in de economie bewerkstellingen zoals elektriciteit en de dynamo, de interne verbrandingsmotor, stoommachines en spoorwegen. Informatie- en communicatietechnologieën (ICT) op basis van breedband worden ook beschouwd als GPT s (Krafft, 2010; OECD, 2008). De potentiaal van deze technologieën is dat zijn niet alleen effecten veroorzaken in de sectoren waar zij worden geproduceerd ( GPT producing sectors ), maar ook in sectoren waar ICT wordt gebruikt ( Application sectors ) (OECD, 2008) 6 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

7 Belangrijke karakteristieken van breedband als GPTs zijn: 1) Pervasiveness : GPTs hebben effecten in de meeste sectoren van de economie; 2) Improvement : er zijn verbeteringen zichtbaar van GPTs over een tijdsperiode, dat betekend dat de kosten van het gebruik omlaag gaan; en 3) Innovation spawning de GPT moet het makkelijker maken om nieuwe producten en processen in andere sectoren te ontwikkelen. (Bresnahan & Trajtenberg, 1995) QuickScan 2014 Dat betekend ook dat in ICT producerende sectoren effecten van ICT technologieën eerder te verwachten zijn in vergelijking met sectoren waar ICT gebruikt worden. In de ontwikkeling over een bepaalde tijdsperiode, gaan GPTs door verschillende fasen van efficiëntie, applicaties en diffusie. Zij creëren spillovers voor de hele economie, die niet alleen in de productie van de GPT optreden, maar ook tot fundamentele veranderingen in het productieproces van gebruikers van nieuwe technologieën leiden, en een aanspoor zijn voor verdere uitvindingen en innovaties in andere sectoren (Bresnahan & Trajtenberg, 1995). Met breedband als benodigde infrastructuur en enabler voor ICT wordt dus verwacht dat zij een eindeloze variëteit aan toepassingen ondersteunen. Maar de effecten in andere sectoren worden verwacht met vertraging ( delay hypothesis ) en op basis van leereffecten, i.e. tijd om Link tussen breedband en ICT in verschillende applicatie sectoren: 1) Delay hypothesis : Applicaties later dan breedband infrastructuur; 2) Learning hypothesis : Tijd nodig om technologieën te gebruiken. (David, 1990) nieuwe technologieën in te zetten en te gebruiken ( learning hypotheses ) (David, 1990). Volgens Bresnahan en Trajtenberg (1995) is de functie van beleidsmakers om a) de verschillende (GPT produceerde en de GPT gebruikende) partijen bij elkaar te brengen en b) de vraag op de GPT gebruikende sector te stimuleren. Het resultaat van deze beleidsmaatregelen is dat de complementariteit gewaarborgd wordt tussen technologische ontwikkelingen in verschillende industrieën (breedbandinfrastructuur en ontwikkelingen op ICT gebied) en dat verder een voorspelbare afzetmarkt wordt gecreëerd voor het gebruiken van ICT. Beleidsconsequenties: 1) Stimuleren van samenwerking tussen marktpartijen die breedband infrastructuur aanbieden en marktpartijen die ICT applicaties ontwikkelen; 2) Creëren van afzetmarkt voor marktpartijen die ICT toepassingen ontwikkelen en gebruiken. 2.2 Het classificeren van sociale baten van breedband infrastructuur 7 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

8 De OESO heeft in 2009 voor het eerst geprobeerd om de socialen baten (of spillovers) van breedbandnetwerken in andere sectoren in de economie te classificeren. Het rapport karakteriseert eerst de directe effecten, die voor private marktpartijen (bijv. telecom operators) belangrijk zijn. Hier gaat het om de potentiële opbrengsten van een private investering. Private marktpartijen zullen een investering alleen dan doen wanneer de marktwaarde van de investering hoger is in vergelijking met de kosten. Verder concludeert de OESO dat voor de calculatie van de effecten van breedbandinfrastructuur het niet voldoende is om alleen naar de potentiele private opbrengsten te kijken maar dat ook de sociale baten moeten worden meegenomen in de analyse. Sociale baten zijn het resultaat van meer high-speed Internet connectiviteit (als enabler voor nieuwe ICT applicaties) en het daadwerkelijke gebruik van deze applicaties in de verschillende sectoren (Adoptie en Gebruik van ICT applicaties) (zie Figuur 1) (OECD, 2009). Adoptie en Gebruik van ICT applicaties Breedband als Enabler van ICT applicaties Directe effecten op GPT producerende partijen Figuur 1: Directe private en sociale effecten van Breedbandinfrastructuur Om sociale effecten van breedbandinfrastructuur op het gebied van enablers van ICT en adoptie en gebruik van ICT beter te analyseren heeft Heather Hudson vier determinanten introduceert die voor de analyse belangrijk zijn: Efficiency zoals tijdbesparingen op gebied van mobiliteit; Effectiveness zoals verbeteringen in het aanbieden van nieuwe diensten op het gebied van gezondheidszorg en scholing; Equity gerelateerd aan het reduceren van barreren tussen landelijke en stedelijke gebieden op basis van meer informatievoorzieningen, entertainment en scholing; en Reach betere bereikbaarheid van landelijke gebieden (Hudson, 2006). 8 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

9 2.3 Conceptuele Benadering Wij baseren de Quickscan op het systematiseren van determinanten en relaties tussen determinanten in een aantal van applicatie sectoren. Voor het systematiseren gebruiken wij het DPSIR raamwerk wat het mogelijk maakt om in een tweede stap een MKBA analyse te gebruiken om noodzakelijke afwegingen tussen alternatieven te maken. Het MKBA raamwerk is gebruikt om afwegingen te maken over bepaalde beslissingen (Eijgenraam, Koopmans, Tang, & Verster, 2000). In het MKBA raamwerk wordt onderscheid gemaakt tussen vier typen indicatoren. In Figuur 2 zijn deze indicatoren toegepast op breedband technologie in combinatie met e-services. In de Figuur 2 is tevens aangegeven bij welke indicatoren de effectiviteit en efficiency toets zit. 4. Drivers (trends) Ontwikkeling glasvezelnetwerk technologie, bevolkingssamenstelling en omvang, sectoren 1. Maatregel aanleg glasvezel & leveren e-services: e-health, e-work 2. Effect zelfredzaamheid, flexibiliteit, bereikbaarheid effectiviteit kosten aanleg, onderhoud 3. Impact Baten gezondheid, productiviteit, reistijdwinst efficiency Figuur 2: Het MKBA raamwerk toegepast op breedband en ICT applicaties Toelichting op de indicatoren uit het MKBA raamwerk Maatregelen zijn acties van de maatschappij, zoals het aanleggen van glasvezel en ICT applicaties en -diensten. Effecten zijn de toestandsveranderingen van het fysieke of sociale systeem door de maatregelen, zoals de zelfredzaamheid. Impacten zijn de kosten voor de maatschappij om de maatregel uit te voeren, zoals de aanlegkosten en de baten voor de maatschappij door de toestandsverbetering door de maatregel, zoals gezondheidsbaten door meer zelfredzaamheid. Het saldo van kosten en baten geeft de welvaartsverandering weer. Een positieve welvaartsverandering betekent dat het project duurzaam is. De kosten en baten worden bepaald op basis van het verschil tussen een projectalternatief en een referentiealternatief. Zowel bij het referentie- en het projectalternatief wordt rekening gehouden met trends. Dit raamwerk is bedoeld om de actuele situatie te meten, bijvoorbeeld door de zelfredzaamheid te meten en om lang vooraf te voorspellen of een actuele situatie zal ontstaan, door bijvoorbeeld de bevolkingsdaling te meten. Er zijn dus lange en korte termijn indicatoren nodig (Ramírez, 2007). Doordat de relaties tussen de indicatoren aangegeven staan wordt ook voorkomen dat bijvoorbeeld hetzelfde dubbel gemeten wordt, zoals de toename van de bereikbaarheid en de reistijdwinst door meer bereikbaarheid. 9 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

10 Om de bedreigingen op economisch gebied te analyseren hebben wij een DPSIR raamwerk gebruikt. In vergelijking met een traditionele SWOT analyse, wordt bij een DPSIR analyse een onderscheid gemaakt tussen vijf typen indicatoren. In Figuur 3 zijn deze indicatoren toegepast op breedband in combinatie met ICT applicaties. Figuur 3: DPSIR raamwerk met toepassingen op breedband met ICT applicaties Response Driver bevolkingsdaling Pressure wegtrekken bevolking Glasvezel / e-services: - aansluitingen - toegankelijkheid markt State zelfredzaamheid, bereikbaarheid Kost : aanlegkost plankost Impact Baat : gezondheid, reistijdwinst Toelichting op de indicatoren uit het DPSIR raamwerk Drivers zijn de maatschappelijke, technologische en milieu trends, zoals een negatieve bevolkingsgroei in een gebied en voorspellen lang van te voren of een bepaalde pressure zal optreden. Pressures zijn de ingrepen op het fysieke of sociale systeem die op dat moment aan de gang zijn, zoals het wegtrekken van de bevolking en het verdwijnen van voorzieningen (transport, gezondheid) uit een regio. De State is de toestandverandering van het fysieke en sociale systeem ten gevolge van de pressures, zoals de bereikbaarheid en zelfredzaamheid. Impacten zijn de maatschappelijke gevolgen van de toestandsverandering, zoals reistijdwinst en gezondheid. Responses zijn de reacties van de maatschappij op de impacten. De maatschappij kan reageren richting de drivers (actief immigratiebeleid), pressures (overdrachtbelasting verhogen) en de state (aanleggen van e-services, vergunningen verlenen). Omdat indicatoren over drivers en responses vroegtijdig aangeven of beleidsdoelen gehaald worden, staan deze indicatoren ook wel bekend als early warning indicatoren. Op basis van een maatschappelijke kosten-baten raamwerk en het DPSIR raamwerk onderscheiden we vijf typen indicatoren: 1. Maatregelen (responses): zoals aantal gerealiseerde aansluitingen, E-health gerelateerde diensten in ziekenhuizen, etc; 2. Effecten (state verandering): zoals meer bereikbaarheid en zelfredzaamheid; 3. Impacten (kosten en baten): zoals reistijdwinst door meer bereikbaarheid, gezondheid door meer zelfredzaamheid; 4. Drivers (trends): zoals bevolkingsgroei; 5. Pressures: zoals leegloop van regio s. Dit indicatorenraamwerk is generiek toepasbaar voor alle geografische gebieden, stad, dorpscentra en buitengebied. In dit project richten we ons in de eerste plaats op het buitengebied. 10 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

11 2.4 Samenvatting Op basis van een benadering van breedbandinfrastructuur en ICT applicaties als General Purpose Technologies (GPT s) is het mogelijk belangrijke uitgangspunten voor een Quick Scan te definiëren, zoals de fundamentele rol van breedbandinfrastructuur voor sociaaleconomische veranderingen in regio s, de problemen die optreden bij het implementeren van breedbandinfrastructuur en het ontwikkelen van nieuwe ICT applicaties in verschillende sectoren en de rol van overheid om een faciliterende rol te spelen om de socialen baten van breedbandinfrastructuur te realiseren en te meten. Omdat op dit moment de meeste studies over breedbandinfrastructuur een sterke focus op de private baten voor marktpartijen hebben is het noodzakelijk om de socialen baten van breedbandinfrastructuur beter te kwantificeren. De MKBA benadering en de DPSIR approach kunnen hier worden gezien als een methodologie om de sociale baten te meten, ontwikkelingen op breedbandgebied en in de ICT applicatiesectoren te monitoren en beslissingen op breedbandgebied te onderbouwen. In het vervolg wordt op basis van een Quickscan een verkenning gemaakt over de belangrijkste indicatoren en empirisch getoetste relaties tussen deze indicatoren op breedbandgebied. 3 Inclusieve, slimme en duurzame groei in Noord-Brabant 3.1 De Europese en nationale context: Breedbandinfrastructuur In de discussie over Staatssteun bij breedbandnetwerken heeft de Europese Commissie in 2013 een nieuwe richtlijn over breedband geïntroduceerd die het mogelijk maakt om expliciet doelstellingen van de Digitale Agenda voor Europa (DAE) bij nieuwe projecten op te nemen om het publieke belang van breedbandinfrastructuur aan te tonen (paragraaf 36) (CEU, 2013). Interessant is verder dat de focus van de DAE is dat breedbandinfrastructuur een bijdrage kan leveren aan "slimme, duurzame en inclusieve groei" van regio s (paragraaf 1). Wij gebruiken de terminologie van Europese Commissie in het vervolg om aan te tonen dat: Inclusieve groei gerelateerd is aan de socio-economische doelstellingen in een regio (zie 3.2), Slimme groei aangeeft in hoeverre ICT applicaties kunnen worden gebruikt om deze socio-economische doelstellingen te realiseren (zie 3.3), en Duurzame groei 3 gerelateerd kan worden aan de bijdrage die ICT applicaties aan de socio-economische ontwikkeling kunnen leveren (zie 3.4). 3 Dit is een andere definitie van duurzaam die in de literatuur vak wordt gebruikt om bijv. aan te tonen wat de effecten van breedband technologieën op het milieu zijn of de mate waarin een business model duurzaam is. 11 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

12 3.2 Problemen met inclusieve groei in Noord-Brabant Als een van de zuidelijke provincies is de bijdrage van de provincie Noord-Brabant aan de totale bevolking van Nederland ongeveer 15 procent. De provincie is typisch in Nederland met betrekking tot een aantal economische indicatoren zoals BBP per inwoner van de bevolking, de bijdrage van de landbouw aan het regionale BBP of een aantal sociaaleconomische indicatoren zoals de mate van sociale uitsluiting en armoede. Verder zijn er geen grote verschillen met betrekking van breedband indicatoren. De agrarische sector in Noord Brabant heeft een bijdrage van 1,5 procent aan de regionale economie. Ook met betrekking tot de digitale kloof (gemeten in risico s op armoede of sociale uitsluiting) zijn er geen grote verschillen tussen de provincie en de rest van Nederland te zien. Echter, de provincie verschilt met betrekking tot het innovatie vermogen met de hoogste business O&O-intensiteit in Nederland ( 2,39 procent ) (zie Tabel 1). Noord Brabant Nederland Procent Bevolking 2,463,686 16,730, Gebied (in km2) 5, , BBP (huidige 35,300 35,400 marktprijzen per inwoner) Internet toegang thuis Breedband toegang thuis* Groei breedband toegang ) Business O&O intensiteit Percentage van mensen met een risico op armoede of sociale uitsluiting Bijdrage van de landbouw aan de regionale BBP (in procent ) (Data: CBS, 2013) Tabel 1: Regionale socio-economische indicatoren Noord-Brabant Er is een digitale kloof tussen stad en land in de provincie Noord-Brabant op het gebied van breedbandinfrastructuur. De Europese Commissie definieert deze gebieden als "zwarte", "grijze" en "witte gebieden" (CEU, 2013). De meer urbane gebieden worden gezien als "zwarte" en "grijze" zijn in tegenstelling tot "witte gebieden" (landelijke gebieden) waar Next Generation Access (NGA) technologisch volledig ontbreken (CEU, 2013). De definitie van deze " witte NGA gebieden " in de provincie is op dit moment nog in de discussie. Eerste schattingen gaan uit van 7 procent. 12 Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

13 De prioriteit bij digitalisering voor de provincie Noord Brabant ligt op volgende gebieden 4 : Mobiliteit (Provincie Noord-Brabant & SRE, 2012), Zorgeconomie (Provincie Noord-Brabant, 2012b), Vrijetijdseconomie (Provincie Noord-Brabant, 2012a), Agro - food sector (Provinicie Noord-Brabant, 2011), Plattelandseconomie (Buys, et al., 2012), en Industrieterreinen(Provincie Noord Brabant, 2013a). Voor al deze gebieden heeft de provincie ambitieuze doelstellingen uitgewerkt (zie situatie en doelstellingen 2020). Verder heeft de provincie een aantal indicatoren ontwikkelt om de groei in deze sectoren te monitoren (zie indicatoren). De driving forces in deze sectoren (bijv. in zorgeconomie) laten zien dat het noodzakelijk is om de kosten in de gezondheidszorg te reduceren. De vrijetijdseconomie zal verder stimuleert worden in Noord Brabant zodat de bijdrage van de sector aan de regionale economie van 9 procent in 2012 tot 12 procent in 2020 kan stijgen. Voor de agrofood sector zijn er nieuwe uitdagingen omdat bedrijven hier aan de grenzen van de extensieve productie zijn gekomen. De plattelandseconomie heeft te maken met een lager aantal van werknemers en bedrijven. Hier gaat het op korte termijn daarom de attractiviteit van de plattelandseconomie te verbeteren. In de literatuur wordt dit ook gediscuteerd als verbeteringen in de rural health, i.e. het stimuleren van nieuwe mogelijkheden voor alternatieve werkgelegenheid. Op het gebied van mobiliteit zijn de doelstellingen van de provincie daarop gericht om werknemers op het platteland meer flexibiliteit in hun woon-werkverkeer te bieden, telecommuting te stimuleren en meer methoden van slimme mobiliteit te ontwikkelen en de bereikbaarheid van bedrijventerreinen te verbeteren (zie Tabel 2). 4 Communicatie met Provincie Noord Brabant 9 September Technische Universiteit Eindhoven en Witteveen+Bos

14 Area Driving Forces Indicators Situatie / Doelstellingen 2020 Source Gezondheidszorg Grote sector Stijgende kosten gezondheidszorg Aging Bijdrage aan BBP Kosten per patient Leefttijdsdistributie active Labor Force Vrijetijdseconomie Groei van de sector Werkgelegenheid Agro-food Grenzen van extensive agro-food productie Gezondheidsproblemen Groei in aantal dieren Intensive landbouw Plattelandseconomie Rurale Economie Minder Werkgelegenheid Mobiliteit Flexibiliteit van transport Minder investeringen openbaar vervoer Slimme mobiliteit Bedrijventerreinen Verbetering van kwaliteit van het aanbod van werklocaties en het vestigingsklimaat Private uitgaven BBP? Veestapel Landbouw productie Werkloosheid Actieve participatie in arbeidsproces Gebruik van openbaar vervoer Tabel 2: Doestellingen Digitale Agenda van Provincie Noord-Brabant Contributie 8.5% aan regionale BBP Relatie populatie leeftijd tussen en 65: 4:1 (van 2:1 in 2020) Bijdrage van 9% aan regionale werkgelegenheid ( werknemers) tot 12% in 2020 ( werknemers) 5.3 mio uitgaven (2012) tot 6 mio in 2020 Provincie Noord-Brabant. (2012). Uitvoeringsstrategie Zorgeconomie: Brabant, region of smart health Den Bosch: Provincie Noord-Brabant. Provinicie Noord-Brabant. (2011). De Transitie van het Brabantse Stadteland. Den Bosch: Provincie Noord- Brabant. Provincie Noord-Brabant. (2012). Beleidskader & Uitvoeringsagenda Vrijetijdseconomie Den Bosch: Provincie Noord-Brabant. 11% contributie tot regionale BBP Provinicie Noord-Brabant. (2011). De Transitie van het Brabantse Stadteland. Den Bosch: Provincie Noord- Brabant. 2% minder werkloosheid in vergelijking met stedelijke gebieden mensen gebruiken per dag het openbaar vervoer (2011) Provinicie Noord-Brabant. (2011). De Transitie van het Brabantse Stadteland. Den Bosch: Provincie Noord- Brabant. Provincie Noord-Brabant, & SRE. (2012). OV-Visie Brabant: Vraaggericht, Verbindend, Verantwoord. Den Bosch: Provincie Noord-Brabant Bereikbaarheid Provincie Noord Brabant. (2013a). Strategie Bedrijventerreinen en andere werklocaties. Den Bosch: Provincie Noord Brabant. Provincie Noord Brabant. (2013b). Uitvoeringsprogramma. Strategie Bedrijventerreinen en Andere Werklocaties Den Bosch: Provincie Noord Brabant.

15 3.3 Smarte groei in Noord-Brabant op basis van ICT applicaties Snelle technologische ontwikkelingen en innovaties in de ICT sector hebben in de afgelopen jaren tot nieuwe ICT applicaties geleid, die oplossingen voor problemen in de verschillende sectoren kunnen bieden (zie Figuur 2). Op het gebied van mobiliteit, zijn er ICT-toepassingen beschikbaar die telewerken mogelijk maken. Voor sommige telewerkers, kunnen langzame internet snelheden voldoende zijn wanneer zij gewoon webpagina s moeten lezen of slechts verzenden en ontvangen (zonder grote toegevoegde bestanden). Voor consumenten die heel vaak ICT gebruiken en vaker grote bestanden down- of uploaden, of die in nauw contact met hun directe werkomgeving (bijvoorbeeld collega's, klanten ) via het internet moeten werken, zijn hogere breedbandsnelheden wel belangrijk (Bauer, Gai, Muth, & Wildman, 2002). Verwachte voordelen van telewerken zijn voor zowel werkgevers als werknemers bijvoorbeeld verbeterde productiviteit, kostenbesparingen en tevredenheid en loyaliteit van de werknemers (Bauer, et al., 2002). Maar er zijn ook andere sociale en duurzame voordelen verbonden aan telewerken, zoals verbetering van het milieu (Fuhr & Pociask, 2011). Op het gebied van ICT applicaties in de gezondheidszorg, zijn er sinds een paar jaren een groot aantal nieuwe toepassingen op de markt, variërend van asynchrone tot synchrone transfer modes. Op basis van synchrone toepassingen kan onderzoek van patiëntgegevens of overleg met patiënten in real time plaatsvinden, terwijl asynchrone diensten het mogelijk maken om meer flexibel tijd van verschillende deelnemers te gebruiken (Bauer, et al., 2002). De ICT toepassingen in de gezondheidszorg gebruiken niet alleen verschillende snelheden maar ook aanvullende apparatuur zoals in de telemedicine waar het noodzakelijk is om video display units, video conferentiesystemen, computer -ondersteunde teleconferentiesystemen, store- and forward systemen voor medische data en telemonitoringsystemen te gebruiken om patiënten vanaf een afstand te controleren (Bauer, et al., 2002). Telemedicine toepassingen betreffen telediagnosis, teledermatologie, teleultrasound, telemonitoring, teleconsultatie en teleradiologie (Bauer, et al., 2002). Bovendien vereisen deze diensten dat er ziekenhuizen of zorginstellingen zijn die gezondheidszorg aan patiënten kunnen bieden. Meestal wordt dit op een manier georganiseerd dat er een hub is met een ziekenhuis in het centrum en diverse satelliet ziekenhuizen in de periferie. Uit de literatuur blijkt dat er een aantal voordelen kunnen ontstaan bij medische instellingen, als gevolg van telemedicine toepassingen, zoals een betere kwaliteit van de dienstverlening, kostenreductie, publieke informatie over volksgezondheid, en minder verblijf in het ziekenhuis als gevolg van thuiszorg (Bauer, et al., 2002). Met betrekking tot de vrijetijdseconomie, zijn er een aantal e-businesstoepassingen, die vergelijkbaar zijn met toepassingen in andere diensten sectoren. Deze toepassingen zijn gericht op het bevorderen van het internet en andere gerelateerde activiteiten gericht op het automatiseren, stroomlijnen en integreren van bedrijfsprocessen, organisaties, value chain activiteiten en het ontwikkelen van nieuwe markten. Deze activiteiten zijn niet beperkt tot e-marketing en e-sales (Bauer, et al., 2002), maar gericht op de digitalisering van hele bedrijfsprocessen en waardeketen in het toerisme, in de horeca en catering industrie. Deze nieuwe ICT