THEMA PROTECTING PEOPLE IN TRANSIT

Transcriptie

1 THEMA PROTECTING PEOPLE IN TRANSIT Protecting people in transit: composieten en mobiliteit De Azië-strategie in uitvoering GreenFields zet duurzame standaard 2014 nummer 1 voorjaar

2 TXTURES 1 txtures is het interne en externe relatiemagazine van Koninklijke Ten Cate nv (TenCate). Het blad verschijnt vier keer per jaar in een Nederlands- en een Engelstalige versie. Redactie Koninklijke Ten Cate nv Postbus GD Almelo telefoon Coen Heldeweg c.heldeweg@tencate.com Vormgeving Aandagt reclame & marketing, Almelo Drukwerk Lulof experts in gedrukte communicatie, Almelo Het is toegestaan (delen van) artikelen over te nemen, mits deze worden voorzien van bronvermelding en niet in een afwijkende context worden geplaatst. Jaargang 49 - nummer 1 voorjaar 2014 Foto voorzijde: Airbus S.A.S. Bescherming onderweg Binnen haar strategie richt TenCate zich op de internationaal groeiende behoefte aan bescherming van mensen en hun werk- en leefomgeving. TenCate Advanced Composites en TenCate Advanced Armour vertalen deze strategie door materialen en oplossingen te ontwikkelen, ontwerpen en vervaardigen, specifiek op het gebied van mobiliteit. De kern van onze missie heeft betrekking op de bescherming van mensen tegen gevaarlijke situaties en dreigingen. Ook al zijn hiervoor al talloze inspanningen geleverd, de ontwikkeling van materialen om deze missie te volbrengen voor wie onderweg is blijft onze prioriteit. Het kan dan gaan om het TenCate ABDS active blast countermeasure system, dat militairen in hun legervoertuigen beschermt tegen de dreiging van bermbomen. Om onze klantspecifieke armouroplossingen voor voertuig- en persoonlijke bescherming, die zijn ontworpen voor andere typen dreigingen. Of om composieten voor vliegtuiginterieurs, die zijn ontworpen om in het geval van brand de vlammen, rook en giftige stoffen die daarvan het gevolg zijn te beperken. In alle gevallen is het de missie van TenCate om een veiliger omgeving te bieden. Bescherming op het gebied van mobiliteit kan ook verwijzen naar het milieu: de beperking van milieuschade door schadelijke uitstoot terug te brengen. De waardepropositie van composieten van TenCate is gewichtsreductie en daardoor vermindering van het brandstofverbruik en de uitstoot van schadelijke gassen. Dat leidt tot een schonere atmosfeer en efficiënter reizen. Nu opwarming van de Aarde en de reductie van de CO 2 -emissies steeds belangrijker thema s worden, zal de behoefte aan lichtere en sterkere materialen blijven toenemen. De toepassing van onze composietmaterialen door met name Boeing en Airbus in tal van hun passagiersvliegtuigen, door AgustaWestland en Airbus Helicopters in helikopters en de grote trend in de automotivemarkt bij bedrijven als Alfa Romeo om metalen te vervangen, zijn perfecte voorbeelden hoezeer TenCate zich aan haar missie verplicht. Wij zijn goed gepositioneerd met onze technologieën om nieuwe, lichtere en stijvere materialen te ontwikkelen en aan de groeiende vraag te blijven voldoen. Vliegtuigen, voertuigen, vaartuigen, onbemande vliegtuigjes, satellieten, raketten en Marslanders, allemaal gerelateerd aan vervoer en transport, blijven de focus van TenCate Advanced Composites en TenCate Advanced Armour. Samen met de eindgebruiker blijven we investeren in de ontwikkeling van nieuwe en innovatieve materialen die het verschil maken om mensen die onderweg zijn te beschermen. Dave Clarke, groepsdirecteur TenCate Advanced Composites NA en TenCate Advanced Armour 2 txtures

3 40 Kamperen een beleving Menig doorgewinterde kampeerder is ermee opgegroeid: kamperen in een tent van outdoorweefsels van TenCate. INHOUD VEILIGHEID 04 Protecting people in transit: composieten en mobiliteit 15 Armour voor veilige voertuigen 36 Geosynthetics voor waterkeringen 4 Protecting people TenCate richt zich op de groeiende behoefte aan bescherming van mensen en hun werk- en leefomgeving. Composieten voor de luchten ruimtevaart, de automobielindustrie en legervoertuigen leveren daaraan een bijdrage. DUURZAAMHEID 18 GreenFields zet duurzame standaard 31 Slibontwatering, een wereldwijd vraagstuk 40 Outdoorweefsels voor natuuren glamourkampeerders VISIE, MISSIE EN STRATEGIE 22 Column raad van bestuur 28 De Azië-strategie TenCate Advanced Composites heeft overeenkomsten gesloten voor samenwerking met belangrijke partijen in de Aziatische vliegtuigindustrie en automobielsector. 26 TenCate businessmodel: marktmanagement 28 De Azië-strategie in uitvoering BUSINESS CONTEXT 24 FM Global: wereldwijd verzekeraar TenCate locaties 30 Fokker Aerostructures Het bedrijf in Hoogeveen verwerkt composietmaterialen voor vliegtuigen helikopterbouwers. Samen sta je sterker. 34 Fokker Aerostructures en TenCate: een bijzonder combinatie 42 Universiteit Twente: partner in innovatie 3

4 De Airbus A350 bestaat voor ruim 50% uit composietmaterialen. Daaronder zijn duizenden clips van TenCate voor verbinding van de rompdelen. Materiaaltechnologieconcern TenCate richt zich op het realiseren van duurzame oplossingen voor de bescherming van mensen in hun werk- en leefomgeving: Protecting people. Uitgaande van de zes eindmarkten waarop TenCate zich richt, zijn hierbij vier marktthema s gedefinieerd: In transit (mobiliteit), In habitats (infrastructuur, watermanagement), At work (persoonlijke bescherming, defensie) en During leisure (sport en recreatie). txtures 1 focust op mobiliteit. We leven in een risicosamenleving. De mens heeft toenemende behoefte aan betere en duurzame bescherming tegen tal van bedreigingen, of deze nu uit de natuur komen of door hem zelf worden veroorzaakt. Daarnaast groeit het besef dat de hoeveelheid fossiele brandstoffen eindig is, de CO 2 -voetafdruk van ons handelen kleiner moet worden en het milieu zo min mogelijk moet worden belast. Composietmaterialen dragen hier in belangrijke mate aan bij. Luchtmobiliteit Voor toepassing van haar materialen, modules en systemen heeft TenCate vier marktthema s gedefinieerd, waaronder mobiliteit (In transit). Mobiliteit is goed voor 12% van de totale omzet van TenCate. Een belangrijk aandeel daarin wordt geleverd door composietmaterialen voor de lucht- en ruimtevaart. Composietmaterialen kunnen de traditionele zwaardere metalen vervangen. Vliegtuigen, helikopters en voertuigen worden steeds lichter, sterker en geluidarmer. Hierdoor neemt het brandstofverbruik af en kan de actieradius of het laadvermogen worden vergroot. Toepassing van composietmaterialen ondersteunt dus het streven naar een duurzame luchtvaart. Composietmaterialen dragen bij aan de bescherming van bemanning, inzittenden en lading. Voor de passagiers betekent het bovendien vergroting van het comfort: de druk in de cabine hoeft minder te worden verhoogd en de luchtvochtigheid wordt verbeterd. Voor TenCate is de lucht- en ruimtevaart een van de meest succesvolle markten. TenCate is goed gepositioneerd in de nieuwste generatie toestellen. Voor mens en militair Militairen in legervoertuigen zijn breder en beter inzetbaar tijdens defensieve acties en wederopbouwtaken. Composietmaterialen maken deze en andere voertuigen lichter, sterker en zuiniger. Geavanceerde weefsels, bepantsering en beschermingssystemen helpen hen overleven. Op termijn zullen ook toepassingen in de scheepvaart, automobielsector en andere industriële toepas- 4 txtures VEILIGHEID

5 PROTECTING PEOPLE TENCATE COMPOSIETEN VOOR DUURZAME MOBILITEIT In transit singsgebieden zich breed manifesteren. Ook in deze markten groeit de vraag naar gewichtsreductie en brandstofbesparing. TenCate levert al thermoset prepregsystemen en materialen voor Formule 1- racewagens. Met de Adler Group is een exclusieve leveringsovereenkomst bereikt voor koolstofvezel composiet prepregmateriaal voor de monocoque (passagierscompartiment) van de Alfa Romeo 4C. Vervanging van metaal door composiet in metrotreinen bijvoorbeeld zou 30-50% gewichtsbesparing betekenen, verkorting van de remweg en verbetering van de acceleratie. Mobiliteit moet immers niet alleen veiliger en schoner, maar ook sneller. Co-creatie en innovatie TenCate opereert onder meer in innovatienetwerken aan (nieuwe) toepassingen in mobiliteit. Daarnaast is er samenwerking met universiteiten, hogescholen en kennisinstellingen. De wereldwijde composietenmarkt groeit snel. De verwachting is dat de nieuwe markten deze groei zullen versnellen. Voorbeelden van kennisnetwerken zijn het Thermoplastic Affordable Primary Aircraft Structures consortium (TAPAS), het ThermoPlastic composite Research Centre (TPRC), het European Thermoplastic Automotive Composites consortium (etac), het Advanced Manufacturing Research Centre (AMRC) en het Aachener Zentrum für Integrativen Leichtbau (AZL). Zijn TAPAS (met Airbus, zie blz. 38) en TPRC (met Boeing) gericht op thermoplastisch luchtvaartcomposieten, etac werkt aan automotive-composieten. Het is een van de automotive-initiatieven in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Nederland waarbij TenCate betrokken is. Automotivecomposieten gelden als een van de speerpunten binnen het businessdevelopmentbeleid. TenCate Advanced Composites is bovendien partner van het Aachener Zentrum für Integrativen Leichtbau (AZL) in Aken (Duitsland). Het AZL richt zich op het verhogen van de productiviteit van de productieprocessen en het verminderen van de productiekosten voor thermoplastisch en thermohardend composiet. Voor de grotere volumes in automotive zijn geautomatiseerde productieprocessen een must. Ook op deze manieren wil TenCate bijdragen aan duurzame mobiliteit. Toepassing van composietmaterialen draagt bij aan het streven naar een duurzame luchtvaart Composiet in voertuigen helpt mobiliteit veiliger, schoner en sneller maken TenCate opereert onder meer in kennisen innovatienetwerken aan (nieuwe) toepassingen in mobiliteit 5

6 PROTECTING PEOPLE TENCATE COMPOSIETEN VOOR DUURZAME MOBILITEIT Vliegveilig TenCate Advanced Composites voorziet de lucht- en ruimtevaartindustrie van thermohardend en thermoplastisch composiet. Grootste eindgebruikers in de luchtvaart zijn Airbus en Boeing. Het aandeel composieten in nieuwe generaties vliegtuigen neemt toe. Het gaat om zowel onderdelen voor de romp en vleugels als voor het interieur. In 2014 zal de marktgroep haar omzet en resultaat naar verwachting verhogen als gevolg van toenemende productie voor toestellen waarvoor kwalificaties zijn ontvangen. De marktgroep TenCate Advanced Composites boekte in 2013 een omzetgroei van 16%. De markt voor ruimtevaartcomposieten toonde een sterke groei. De omzet van TenCate in de luchtvaartindustrie daalde in de eerste helft van 2012 en herstelde zich in de tweede helft van Ook is goede vooruitgang geboekt in de nieuwste generatie toestellen. Het orderboek van de voor TenCate belangrijke Boeing 787 bedraagt meer dan 900 toestellen. Het orderboek bij Airbus voor de A350 is met meer dan 800 toestellen eveneens goed gevuld. bevinden en of ze comfortabel reizen. Dat comfort wordt mede bepaald door de druk en luchtvochtigheid in de cabine en of men plezierig zit. TenCate Advanced Composites USA levert momenteel veel composietmaterialen aan zowel Amerikaanse als Europese vliegtuigstoelfabrikanten. Een van de klanten is Geven, een Italiaans bedrijf in vliegtuigstoelen en -interieurs. Amerikaanse Cutting Dynamics heeft met TenCate composiet een lichtgewicht en slank stoelframe vervaardigd met hoge crash-bestendigheid (tot 16G). Radomes De toenemende communicatiemogelijkheden tijdens passagiersvluchten, vooral in de Verenigde Staten, hebben geleid tot een grote vraag naar radomes (radarkoepels). Deze worden gemaakt van thermohardend composietmateriaal. Vaak betreft het de neus van het vliegtuig, waarin radarapparatuur is ondergebracht. Voor deze materialen gelden strenge eisen qua impacttolerantie. Ze moeten worden vervaardigd in een uiterst schone omgeving (clean room), zodat ze niet verontreinigd raken met geleidende deeltjes. Die kunnen veiligheidsproblemen en communicatiestoringen tot gevolg hebben. TenCate Advanced Composites maakt deze materialen in haar vestiging in Morgan Hill (California). Op basis van een combinatie van titanium en TenCate composiet vervaardigde het Franse bedrijf Expliseat een vliegtuigstoel van slechts 4 kg. Per A320 of B737 scheelt dat tot wel per jaar aan brandstof. Het is de lichtste vliegtuigstoel ooit die de crashtest heeft doorstaan. Inmiddels is er een contract voor levering hiervan aan een Europese vliegtuigbouwer. BE Aerospace, ook een grote stoelproducent, gebruikt TenCate Cetex laminaat voor de structuur die de stoel en vloer verbindt. Als de koper van het vliegtuig bepaalt welk interieur er in het toestel komt, wordt gesproken van buyer furnished equipment. Verzorgt de vliegtuigbouwer het zelf, dan is sprake van supplier furnished equipment. Vliegtuigstoelen Voor passagiers is het interessanter te weten temidden van welke TenCate materialen zij zich 8 6 txtures VEILIGHEID

7 Performance Excellence Award TenCate Advanced Composites heeft een zilveren 2013 Boeing Performance Excellence Award ontvangen. Het is een jaarlijkse onderscheiding van The Boeing Company voor leveranciers die superieur hebben gepresteerd. TenCate is een van de slechts 459 leveranciers die de onderscheiding op Silverniveau kregen. Er zijn in totaal circa toeleveranciers voor Boeing. Deze onderscheiding is met name belangrijk omdat de compression moulded onderdelen van TenCate voor het militaire V-22 Osprey helikopterprogramma (foto) zowel kostenals gewichtsreductie bieden. TenCate levert dergelijke onderdelen ook voor het F-18 programma en voor de Boeing 737, 747 en

8 VERVOLG PAGINA 6 Nieuwe stoelen is één ding. Belangrijk is ook de vervangings- of retrofitmarkt. Aircraft operators vervangen oude stoelen graag door nieuwe stoelen. Die zijn tegenwoordig immers lichter, smaller en zien er frisser uit. Niet alleen besparen ze hierdoor aan gewicht, maar ook aan ruimte. Die gebruikt men vervolgens om een of twee extra rijen stoelen te plaatsen. In de keuken Composieten worden ook toegepast in de galleys: de vliegtuigkeuken. De galleys van de Boeing 737 s van SouthWest Airlines zijn vervaardigd van TenCate materialen. SouthWest is de grootste low cost carrier in de VS en naar aantal vervoerde passagiers gemeten de grootste luchtvaartmaatschappij in de wereld. De materialen voor keukens en andere interieurtoepassingen moeten voldoen aan zeer strenge brandveiligheidseisen. Interieurmaterialen van TenCate scoren eveneens goed op zelfdovend vermogen en eisen inzake rook en giftige stoffen (fire smoke toxicity). Dat maakt ze trouwens ook geschikt voor schepen en treinen, die langere evacuatietijden kennen. Aerospace armour TenCate Advanced Armour is een technologisch gedreven tier 1-bedrijf in specifieke ballistische Helikopterstaartstuk van composiet bescherming voor met name militaire helikopteren vliegtuigprojecten. Het levert dus direct aan de OEM s. Na een voorzichtige start in 2013 herstelden de leveringen voor Airbus Helicopter (voorheen Eurocopter) zich enigszins. In november 2013 werd TenCate door de Braziliaanse vliegtuigbouwer Embraer geselecteerd voor het ontwerp van de ballistische bescherming voor de Embraer A-29 Super Tucano. Het ontwerp en de prototypes van de ballistische bescherming van dit militaire vliegtuigprogramma verkeren in de afrondingsfase. TenCate is ook technisch en industrieel partner en leverancier van materialen en speciale processen voor het project Embraer KC-390. De marktgroep bevindt zich momenteel in de kwalificatiefase voor levering aan Airbus. Het gaat om bescherming van de cockpitdeur en -wanden van passagiersvliegtuigen. Van retrofit toepassingen is in deze markt nog in beperkte mate sprake. Structurele vraag TenCate Advanced Composites is goed gepositioneerd om te kunnen profiteren van de structurele vraag naar gewichtbesparende materialen in de lucht- en ruimtevaartindustrie. In 2014 zullen de omzet en het resultaat naar verwachting stijgen als gevolg van een toenemende productie voor toestellen waarvoor kwalificaties zijn ontvangen. Een belangrijke factor in deze groeiverwachting is zoals gezegd de toename van de productie voor de Airbus A350 en de Boeing 787. De verdere toename van het gebruik van thermoplastisch composietmateriaal voor de luchtvaartindustrie, en met name voor Airbus, is ook benadrukt met de recente verlenging van het TAPAS-consortium. Per vliegtuig onderweg van of naar een zakelijke afspraak of vakantiebestemming? Dan bevindt men zich temidden van composietmaterialen van TenCate. Tenminste: in nieuwere generaties Airbus en Boeing en in vier typen Gulfstream bijvoorbeeld worden TenCate composietmaterialen toegepast. Voorbeelden zijn de kozijnen en schermpjes van ramen, de bagagebakken, trolleys (sandwichpanelen), stoelframes, vloerpanelen en leidingen voor de airconditioning. advancedcomposites.europe@tencate.com 8 txtures VEILIGHEID

9 FIRST STAGE INTERSTAGE SECOND STAGE DRAGON PROTECTING PEOPLE FAIRING Veilig en betrouwbaar Dit is de Falcon 9 van ruimtevaartorganisatie SpaceX. De raket is ontworpen voor het veilige en betrouwbare transport van satellieten en ruimtevaartuigen. TenCate Advanced Composites USA voorziet het bedrijf van thermoset composietmaterialen voor een groot aantal onderdelen van deze draagraket. De meeste materialen zijn gekwalificeerd. In een paar gevallen is het kwalificatieproces nog niet afgerond. De Falcon 9 is 68,4 meter hoog, heeft een diameter van 3,7 m en een gewicht van kg. De eerste trap is uitgerust met negen Merlin motoren, die de raket in drie minuten omhoog stuwen. Dan wordt dit gedeelte afgestoten en ontbrandt de motor onder de tweede trap. TENCATE COMPOSIETEN VOOR STRUCTUUR DRAAGRAKET SPACEX TenCate Advanced Composites voorziet SpaceX van hoofdzakelijk vier typen materialen voor diverse onderdelen van de draagraket. Het gaat om geharde, voorgeïmpregneerde epoxy prepregs, vezelversterkte samengestelde materialen, hechtmiddelen voor folie en vormdelen. Dragon behuizing, hitteschild en trunk (verbindingskoker) De Dragon is een volledig autonoom en 7,2 meter hoog ruimtevaartuig dat vracht en uiteindelijk ook mensen naar de ruimte en terug kan vervoeren. De vracht bevindt zich in een capsule onder druk. Hierin kunnen te zijner tijd ook astronauten plaatsnemen. De romp van het ruimtevaartuig, die niet onder druk staat, biedt aan secundaire lading. Fairing De composiet kuip dient voor de levering van satellieten naar bestemmingen in een lage omloopbaan, een geostationaire baan om de Aarde en verder. De kuip meet 13,1 meter en is 5,2 meter in doorsnee. Second stage De tweede trap, gevoed door één Merlin vacuümmotor, levert nuttige lading naar de gewenste baan in de ruimte. De motor ontsteekt een paar seconden na de scheiding van de eerste trap en kan meerdere keren opnieuw worden gestart om meerdere nuttige ladingen in verschillende banen te brengen. LANDING LEGS Interstage De tussentrap (interstage) is een composietstructuur die de eerste en tweede trap verbindt en het scheidingssysteem bevat. First stage De eerste trap van de raket heeft negen Merlin motoren. Deze hebben een stuwkracht van meer dan vijf Boeings 747 op volle kracht. Mocht een van de negen uitvallen, dan is er voldoende stuwkracht over. AFT HEAT SHIELD Landing legs De Falcon 9 is ontworpen voor hergebruik en beschikt daarom over een landingsgestel met vier poten. Aft heat shield Het hitteschild voor het achterdek, de onderzijde van de draagraket. 9

10 PROTECTING PEOPLE IN SPACE Productie van de Falcon bij SpaceX (foto: SpaceX) Bescherming voor ruimtevaarders De markt voor ruimtevaartcomposieten blijft zich voortvarend ontwikkelen. In 2013 was zelfs sprake van een sterke stijging van de vraag. TenCate Advanced Composites neemt in deze markt, vooral in de Verenigde Staten, een leidende positie in. De productielocaties in Morgan Hill en Fairfield (California, VS) zijn ingericht voor de productie van thermoset composietmaterialen voor raketten, satellieten en verkenningsvoertuigen. Klanten zijn onder andere Boeing, Lockheed Martin, NASA, Orbital Sciences, Space Systems/Loral (SSL), SpaceX en Astrium. We bedienen de ruimtevaart al vele jaren, zegt Steve Mead (directeur sales & marketing Noord-Amerika). We hebben meer dan 70% marktaandeel in satellietstructuren en ons aandeel in de markt voor draagraketten groeit snel. Het is goed die twee als aparte markten te beschouwen. Satellieten hebben een heel lange levenscyclus en moeten jarenlang voor 100% presteren. Een satelliet repareren in de ruimte is geen optie. Voor traditionele draagraketten geldt dat deze het één keer goed moeten doen, maar die ene korte, kritieke periode kent een enorme belasting qua milieu en spanning. TenCate heeft NASA en Lockheed Martin ondersteund bij missies naar Mars, de planetoïdengordel en verder verwijderde planeten, deels met verkenningsvoertuigen. Voor het hitteschild van de Marslander Curiosity werd een thermoset composiet frame geproduceerd, voor de primaire structuur van de Mars Atmosphere and Volatile Evolution (MAVEN) ruimtesonde koolstofvezelversterkt composietmateriaal. Tweetrapsraket Aan SpaceX leverde TenCate composieten voor de Falcon 9. Dit is een tweetrapsraket die SpaceX heeft ontwikkeld en gebouwd voor het transport van satellieten en de Dragon-ruimtecapsule. De 10 txtures VEILIGHEID

11 materialen moeten voldoen aan buitengewoon hoge temperatuur- en structurele prestatie-eisen. De Falcon 9 keert na het volbrengen van de missie namelijk terug naar de Aarde. Astronauten en raket moeten tijdens hun terugkeer in de dampkring wel worden beschermd. Spacex is het eerste commerciële bedrijf dat het internationale ruimtestation ISS heeft bereikt. andere onderdelen is het kwalificatieproces nog gaande. De toepassingen van composietmaterialen in de Falcon 9 wordt gevisualiseerd op bladzijde 9. Het is moeilijk onze materialen te vervangen, als dat al noodzakelijk is, zegt Steve Mead. Ze hebben zich voldoende bewezen. In een aantal structuren zijn bestaande materialen al vervangen door thermosetmaterialen van TenCate. Kwalificatieprocessen Voor een aantal onderdelen van de Falcon 9 hebben composietmaterialen van TenCate inmiddels verschillende kwalificatieprocessen doorlopen. Voor De Marslander, waarvoor TenCate thermoset composietmaterialen leverde (foto NASA) Leveringsovereenkomst SpaceX geldt als een steeds belangrijker klant voor TenCate. Ze gebruikt al verschillende materialen en in de loop van 2014 en 2015 komt daar nog een aantal materialen bij. Onze verwachting is dat SpaceX in de nabije toekomst een van onze grootste klanten is, gelet op het aantal materialen dat per raket wordt verwerkt. De waardepropositie van TenCate voor SpaceX is onze reactiesnelheid, de technische innovaties, ons kostenleiderschap en de bereidheid een oplossing aan de behoeften van onze klant aan te passen. Een technisch specialist van ons werkt ter plaatse hand in hand mee met het team van SpaceX. Dat versnelt de leer- en innovatiecyclus. Falcon Heavy In 2011 maakte SpaceX bekend dat het een nieuwe en nog krachtiger commerciële raket gaat ontwikkelen: de Falcon Heavy. De 70 meter lange raket bestaat uit een Falcon 9-raket met daaraan gekoppeld twee Falcon 9-hulpraketten. TenCate Advanced Composites USA draagt aan dit ontwerp bij voor dezelfde en aanvullende toepassingen. De Falcon Heavy (foto: SpaceX) De Falcon Heavy is ontworpen om de zwaarste last sinds de Saturnus V in een baan in de ruimte te brengen. De raket is tevens geschikt voor bemande vluchten en kan de Maan en zelfs Mars bereiken. Naar verwachting wordt over twee tot drie jaar de eerste bemande testvlucht uitgevoerd. advancedcomposites.americas@tencate.com 11

12 Alfa Romeo 4C (foto: Ripley & Ripley) PROTECTING PEOPLE COMPOSIETMATERIALEN DOEN INTREDE IN AUTOMOTIVE Auto-industrie aan vooravond composietserieproductie De overname van Amber Composites (UK) begin 2013 heeft TenCate versneld toegang gegeven tot de markt voor automotivecomposieten. Deze materialen vormen een van de speerpunten binnen de businessdevelopment-strategie van TenCate. De focus ligt op die delen van het voertuig die van invloed zijn op de veiligheid en de structuur van het voertuig. Aan de materialen worden hoge eisen gesteld. Inmiddels is een aantal interessante ontwikkelingsprojecten gestart. De demonstrators die hiervan het resultaat zijn, moeten in de toekomst hun weg vinden in nieuwe type voertuigen. maar dit vergt wel aanpassing van de productieketen van (structuur-)delen. OEM s zijn namelijk nog niet berekend op de verwerking van dit type geavanceerde materialen. In de sportwagenmarkt en de autoracerij wordt daarentegen naast traditionele materialen als staal, aluminium en titanium vrijwel uitsluitend thermoset composiet gebruikt. De Europese Commissie heeft bepaald dat de CO 2 - emissiestandaarden in 2020 met 40% moeten zijn teruggebracht ten opzichte van het niveau van Dit dwingt automobielfabrikanten (OEM s) op zoek te gaan naar gewichtsbesparingen. Vergeleken met traditionele materialen is composiet 30-50% lichter. Het is dus uitermate geschikt om deze gewichtsbesparing te helpen realiseren. TenCate heeft ruim 30 jaar een leidende positie in thermoplastisch composiettechnologie. Dit materiaal wordt steeds meer toegepast in de luchtvaart. De automotivemarkt is veel groter en meer divers. Thermoplastisch composiet is uitermate geschikt om in serieproductie toe te passen, Oplossingen voor massaproductie Thermoset leent zich voor lagevolumeproductie. Gaat het om grote aantallen, dan is thermoplastisch composiet het aangewezen materiaal. In alliantie met BASF en Owens Corning ontwikkelt TenCate optimale oplossingen in thermoplastisch composiet voor massaproductie in de automotive-industrie. 12 txtures VEILIGHEID

13 Voor grote thermoset delen worden tooling prepregs geleverd. Thermoplasten zullen vooral met metalen matrijzen worden verwerkt. Samen met Kringlan Composites werkt TenCate aan oplossingen voor de geautomatiseerde fabricage van onderdelen op basis van thermoplastisch composiettechnologie (zie blz ). De belangrijkste ontwikkeling op dit moment is een volledig koolstofvezelversterkt composiet wiel voor auto s in het hogere segment. Een dergelijk wiel heeft een sterk gewichtbesparend effect en verlaagt de onafgeveerde massa van het voertuig. Uit tests blijkt dat de demonstrator van het wiel qua materiaalbelasting voldoet aan bijzonder hoge veiligheids- en integriteitseisen. De marktvrijgave wordt dit jaar verwacht, stelt Kringlan Composites. Na circa een jaar is dan beperkte serieproductie mogelijk. Met Voestalpine Polynorm is een prototype van een composiet bodemplaat gemaakt. Een traditionele stalen plaat weegt 22 kilo; uitgevoerd in composiet bedraagt het gewicht minder dan 10 kilo. Tooling snelgroeiend marktsegment TenCate Advanced Composites UK produceert met name tooling en structurele prepregs (met hars voorgeïmpregneerde vezels) en honingraatkernen. Door toenemend gebruik van composiet materiaal zullen ook de matrijzen van composiet worden gemaakt. Het bedrijf in Langley Mill (Derbyshire, Engeland) is al een belangrijk toeleverancier voor de Formule 1-markt. Een van de ontwikkelingen in deze markt is dat door de toepassing van lichtere turbomotoren de temperatuureisen omhoog gaan. Voor TenCate is deze verhoging van de temperatuureisen niet ongunstig. De te verwachten groei van de vestiging zal vooral komen uit de automotivesector. De groei van toolingtoepassingen is bescheidener. Alfa Romeo 4C TenCate en Adler Group (Napels, Italië) hebben onlangs een overeenkomst getekend voor de exclusieve levering van TenCate E700 koolstof

14 VERVOLG PAGINA 13 TenCate is de exclusieve leverancier van koolstofvezels voor de productie van de zogeheten monocoque van de Alfa Romeo 4C. Dit centrale passagierscompartiment vermindert het voertuiggewicht en geeft het voertuig een bijzonder stijve en veilige basisstructuur. vezelprepreg voor het Alfa Romeo 4C platform. Het materiaal van TenCate Advanced Composites UK wordt gebruikt voor de productie van de gehele monocoque: het passagierscompartiment (zie inzetfoto). Dit vermindert het gewicht en geeft het voertuig een bijzonder stijve en veilige basisstructuur. TenCate voorziet Adler Group al enige tijd van dit materiaal voor de productie van deze auto. Uit logistieke overwegingen bestaat het voornemen de materiaalproductie lokaal te laten plaatsvinden. Voor TenCate betekent de overeenkomst het eerste OEM-project van deze omvang in de automotive. Naar verwachting worden er jaarlijks circa drieduizend auto s van dit type vervaardigd. Minister Henk Kamp (Economische Zaken) bezocht op 11 maart tijdens de JEC Show 2014 ook de TenCate stand, waar hij de monocoque voor de Alfa Romeo 4C bewonderde. Links de minister en in het midden Frank Meurs (groepsdirecteur TenCate Advanced Composites en TenCate Protective Fabrics EMEA). Thermoplastisch composiet is uitermate geschikt voor serieproductie, maar vraagt aanpassing van de productieketen van (structuur-)delen Thermoset leent zich voor lagevolumeproductie, voor grote aantallen is thermoplastisch composiet het aangewezen materiaal Composietmaterialen TenCate worden gebruikt voor de productie van het passagierscompartiment van de Alfa Romeo 4C 14 txtures VEILIGHEID

15 PROTECTING PEOPLE BESCHERMING MILITAIR EN MATERIEEL Veilige voertuigen TenCate Advanced Armour vervaardigt antiballistische materialen voor persoonlijke bescherming en passieve en actieve voertuig- en vliegtuig-bepantsering. Op deze manier draagt TenCate bij aan verhoging van de bescherming van chauffeurs, piloten, bemanning en lading in vijandig gebied. TenCate Advanced Armour liet in 2013 een omzetdaling zien van 16%. Vooral de uitgaven aan voertuigbepantsering door overheden stonden onder druk. De marktgroep wist deze afnemende marktvraag deels te compenseren door toenemende omzet in de markt voor persoonlijke bescherming. De armouromzet wordt vooralsnog voor de helft gerealiseerd in persoonlijke ballistische bescherming (vesten, helmen en inserts) en voor de helft in defensietoepassingen. Het gaat voor een klein deel om vaartuigen (bijvoorbeeld koopvaardijschepen), deels om vliegtuigen en helikopters en vooral om (nieuwe) voertuigprogramma s. Vanwege de vertrouwelijkheid mogen hierover weinig details naar buiten worden gebracht. Nederland. Mogelijkheden voor synergie in grondstoffen, materialen en productiecapaciteit worden optimaal benut. Survivability-oplossingen Een van de speerpunten bij het ontwikkelen van nieuwe product-markt-technologiecombinaties is het TenCate ABDS active blast countermeasure system. Het is een kosteneffectieve oplossing om de impact van een IED (bermbom) -ontploffing drastisch te beperken. Het systeem is gepresenteerd tijdens de conferentie van de Association of the United States Army in oktober vorig jaar. Het TenCate ABDS active blast countermeasure system is een overlevingsoplossing, potentieel in combinatie met bestaande (passieve) voertuigbepantsering. De orders die TenCate momenteel boekt, hangen samen met testprogramma s. Legers zullen de komende jaren behoefte blijven houden aan verbetering van de bescherming van voertuigen. Daarbij zal voor lichtgewicht oplossingen worden gekozen dan de traditionele bepantsering. Voertuigprojecten TenCate levert armour kits voor onder meer de LPPV Foxhound van General Dynamics en de Zetros GLF en Atros van Daimler. Twee tenders (Denemarken en Frankrijk) zijn momenteel gaande. In 20% van de voertuigprojecten betreft het retrofit toepassingen: het aanbrengen van bescherming in bestaande voertuigplatforms, waaronder die welke in Afghanistan dienst hebben gedaan. Ondanks de terugval in de vraag, heeft TenCate in deze markt een onverminderd goede positie. Enkele kleine aanbieders hebben de markt verlaten. Bij een paar grotere concurrenten is sprake van consolidatie. TenCate Advanced Armour beschikt over productielocaties in de VS, Engeland, Frankrijk, Denemarken en De Daimler Zetros GLF. De beschermingspanelen en spall-liners bevinden zich aan de voorzijde en zijkanten respectievelijk de binnenzijde van de cabine. 15

16 Zitting Maximale veiligheid door hoge sterkte en een laag gewicht; meer comfort dankzij de ontwerpvrijheid waarmee de stijfheid van de composieten kan worden bepaald. Wiel Vermindering van de roterende massa door een lichtgewicht structuur met behulp van continu koolstofvezelversterkte thermoplastisch composiet. Inherente impactweerstand, gecombineerd met high service temperatuur, maakt dit wiel geschikt voor veeleisende rijomstandigheden. Logo veranderd nog Zijbalk Technology partners 2013 TenCate. Dit is een animatie. De afbeeldingen zijn niet gebaseerd op of een verwijzing naar enig bestaand project. Hoge specifieke stijfheid en sterkte gecombineerd met een hoge stootdemping dragen bij aan de veiligheid van de passagiers. 16 txtures VEILIGHEID

17 Driving the change Ophanging Gewichtsvermindering van de ophanging resulteert in een verbeterde wendbaarheid, gecombineerd met verbeterd comfort dankzij de schokabsorptie-eigenschappen van koolstofvezel versterkte thermoplastisch composieten. Bodemplaat De superieure impacteigenschappen van thermoplastisch composiet zorgen ervoor dat de lichte bodemplaat lang meegaat. Daarnaast biedt dit geavanceerde materiaal stijfheid op maat (buig- en torsiestijfheid) dankzij de flexibele lay-upmogelijkheden. Voorbalk Lichtgewicht constructie met uitstekende botsingbestendigheid door de energieabsorptie-eigenschappen van thermoplastisch composieten. Technology partners 17

18 Het Borås Stadion van IF Elfsborg (Zweden), waar GreenFields MX Trimension is geïnstalleerd. DUURZAAMHEID GREENFIELDS ZET DUURZAME STANDAARD IN VOETBAL- EN HOCKEYKUNSTGRAS GreenFields blaakt van ambitie 18 txtures DUURZAAMHEID

19 GreenFields, specialist in kunstgrassystemen, maakt sinds 2010 deel uit van de downstreamactiviteiten (marketing en installatie) van de Grass-groep van TenCate. Het bedrijf heeft hierdoor een veel groter marktbereik gekregen. Het behoort inmiddels wereldwijd tot de top-10 van leveranciers van kunstgrassystemen. GreenFields is ambitieus. Na acceptatie van het GreenFields MX kunstgrassysteem voor voetbalclubs in de Nederlandse ere- en eerste divisie en van GreenFields TX voor hockey op het hoogste niveau is het vizier gericht op het betreden en veroveren van de Noord-Amerikaanse markt. Vierentwintig landenhockeyteams spelen in juni tijdens het wereldkampioenschap hockey 2014 in Den Haag op GreenFields TX. Dit hockeysysteem maakte vorig jaar dusdanig veel indruk op de KNHB dat de hockeybond besloot om alle wedstrijden (en oefenvelden van landenteams) van het WK 2014 op dit kunstgrassysteem te laten spelen. Basis voor dit hoogwaardige systeem zijn getextureerde kunstgrasvezels en backing van TenCate Grass. Door textureren vandaar de toevoeging TX krijgen de kunstgrasvezels meer volume en een permanente kroezing. Ook schitteren de vezels minder in de zon en heeft het veld in alle richtingen een dicht en gelijkmatig speeloppervlak. Dat komt het veldspel ten goede en maakt balsnelheden mogelijk tot wel 165 km per uur. een standaardmaat: 55 bij 91,40 meter. Elk GreenFields TX hockeyveld bevat kilo aan garen, afkomstig van TenCate Grass in Nijverdal. Een getuft veld telt circa 1,4 miljoen kunstgrassprieten per m². Het produceren van een hockeyveld duurt vier tot vijf dagen. Voor de aanleg ervan zijn dertig rollen nodig: 24 voor het speel- WK-kunstgras Het WK hockey wordt gespeeld in het Kyocera Stadion en het nabijgelegen, tijdelijke GreenFields Stadion. Ter voorbereiding hierop kunnen landenteams oefenen op de ruim 25 GreenFields TX velden die de afgelopen maanden zijn aangelegd. Dat gebeurde bij meer dan twaalf Nederlandse topclubs, voornamelijk in het westen van het land, en bij hockeyclubs in het buitenland. Zo heeft Hockey Western Australia in en bij het stadion van Perth in Australië twee van dergelijke kunstgrassystemen laten aanleggen. Ook de Australiërs willen uitgebreid ervaring opdoen met dit officiële WK-kunstgras om in juni hoge ogen te gooien. Standaardmaat Anders dan bij voetbal, heeft een hockeyveld GreenFields MX Evolution oppervlak en 6 in een afwijkend groen voor de uitval stroken. Hockeyers trainen en spelen graag op het veld: het is stabiel en stevig, de balrol is strak en het balgedrag natuurlijk. De spelers en clubs zijn bijzonder enthousiast over deze kwaliteit, aldus Hugo de Vries (managing director GreenFields). 19

20 VERVOLG PAGINA 19 Van TX naar MX Op dit moment ligt in het Kyocera Stadio in de residentie nog een kunstgrassysteem voor voetbal op basis van TenCate Evolution TM. Systeemleverancier GreenFields, vezelproducent TenCate en bouwonderneming Heijmans hebben dit in oktober 2013 in amper twee weken tijd gerealiseerd. Aanvankelijk was er weerstand tegen een kunstgrasveld, weet Hugo de Vries, maar de ervaringen zijn boven verwachting. De spelers zijn bijzonder positief over de kwaliteit en bespeelbaarheid. Bovendien kunnen zij nu in hun eigen stadion trainen. De uitstekende samenwerking van deze drie bedrijven met zowel de gemeente Den Haag als ADO Den Haag lijkt de opmaat naar een snelle en succesvolle installatie van GreenFields TX voor het WK hockey eind mei. De drie partijen zullen naar verwachting ook deze klus succesvol klaren. In de zomer wordt vervolgens het hockeyveld vervangen door een 100% recyclebaar GreenFields MX geweven veld. De oude hockey- en voetbalvelden worden elders hergebruikt bij amateurverenigingen. Naar Noord-Amerika Met ingang van het seizoen 2014 zijn sportsystemen van GreenFields ook beschikbaar in de Verenigde Staten en in Canada. Daarvoor zet het bedrijf een netwerk van ervaren vertegenwoordigers en kwaliteitsinstallateurs op. Eigen installatie-inspecteurs controleren elk sportsysteem van GreenFields ter plaatse op kwaliteit. Bij TenCate Grass in Nijverdal is een weefmachine geprepareerd voor productie bij het zusterbedrijf in Dayton, Tennessee. GreenFields XP wordt al of niet met TenCate Evolution gecombineerd in Tophockeyster Eva de Goede is het gezicht van WK hockeyveld GreenFields TX. Zij is zowel bij haar thuisclub Amsterdam als bij het Nederlands team al jaren een van de meest gewaardeerde speelsters. De centrale middenveldster is razendsnel en conditioneel sterk. Volgens Ed Donkers, global brand manager bij GreenFields, is Eva de Goede met haar attractieve spel het ultieme visitekaartje van het moderne tophockey. één systeem. Ook de geweven kunstgraskwaliteit wordt aangeboden. De eisen die aan gene zijde van de oceaan worden gesteld, wijken deels af van wat in Europa de praktijk is. Ze zijn niet altijd vast omschreven. Dat geldt bijvoorbeeld voor highschool football. Een veld moet voldoende schokabsorptie hebben om comfortabel op te vallen. Zwaargebouwde spelers willen een sterke en stabiele mat. American football is een contactsport, dus de ondergrond moet genoeg dempend vermogen hebben en het gras moet sterk zijn, vanwege de vele tackles. VS: in alle staten GreenFields streeft in de VS naar dekking van kust tot kust. In elke staat willen wij een toegewijd iemand hebben die GreenFields vertegenwoordigt, licht Hugo de Vries toe. Jim Froslid is directeur sales & marketing voor de activiteiten van GreenFields in Noord-Amerika. Hij heeft 20 jaar ervaring in voetbal en in sportkunstgras. Voor US Soccer en het Amerikaanse World Cup Team bekleedde hij diverse leidinggevende en communicatiefuncties. Ook was hij vijf jaar voorzitter van Minnesota Thunder, een profteam in de United Soccer Leagues. Daarnaast willen we optrekken 20 txtures DUURZAAMHEID