ZONDER CELDELING GEEN KANKER
|
|
- Nora Coppens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 DE GEMENE DELER ZONDER CELDELING GEEN KANKER Naam: Klas: Datum:
2 ZONDER CELDELING GEEN KANKER VWO Celdeling is cruciaal voor het leven van organismen, en wordt dan ook heel nauwkeurig gereguleerd. Wanneer cellen abnormaal gaan delen, kan dit leiden tot de vorming van een tumor. Om het ontstaan van tumoren beter te begrijpen, is het erg belangrijk om het proces van celdeling volledig in kaart te brengen. Een onderzoeksgroep die hier mee bezig is, is de groep van Geert Kops, hoogleraar Moleculaire Tumorcelbiologie in Utrecht. In deze module ben jij een nieuwe promotiestudent in de onderzoeksgroep van Geert Kops. Een promotiestudent doet vier jaar lang zelfstandig onderzoek binnen een onderzoeksgroep. Van het onderzoek schrijft hij/zij een proefschrift. Dit is een samenvoeging van eerdere wetenschappelijke publicaties. De student verdedigt het proefschrift tijdens een promotieplechtigheid, en als deze verdediging succesvol is, verkrijg hij/zij de doctorstitel. Net als de rest van de Kopsgroep ga je onderzoek doen aan chromatidesplitsing, een belangrijk onderdeel van de mitose. Voordat je dit kan doen, is het echter belangrijk dat je genoeg weet over de celcyclus. In deze module maak je daarom eerst kennis met de verschillende onderdelen van de celcyclus. Daarna ga je aan de slag met het onderzoek. Pagina 1
3 FACT SHEET GEERT KOPS ONDER HET VERGROOTGLAS Naam Functie Waar Geert Kops Hoogleraar Moleculaire Tumorcelbiologie Afdelingen Moleculair Kankeronderzoek van de Universiteit Utrecht Bio Prof. Dr. Geert Kops studeerde algemene biologie aan de Universiteit Utrecht, en promoveerde daarna met onderzoek naar moleculaire tumorcelbiologie. Hij vertrok vervolgens naar Californië voor postdoctoraal onderzoek, om in 2005 terug te keren naar Utrecht als universitair hoofddocent. Nu is Geert Kops hoogleraar, leidt hij zijn eigen onderzoeksgroep, en is hij het hoofd van een laboratorium. Onderzoeksfocus De onderzoeksgroep van Geert Kops houdt zich bezig met chromatidesplitsing: het proces tijdens de celdeling waarbij in een cel het genetisch materiaal wordt verdeeld over de toekomstige dochtercellen. In het bijzonder is Geert Kops geïnteresseerd in de manieren waarop dit proces wordt gereguleerd in gezonde cellen, wat hierbij mis gaat in kankercellen, en hoe deze regulatie kan worden gebruikt bij de behandeling van kanker. Een specifiek onderdeel van de chromatidesplitsing waar de Kopsgroep zich mee bezig houdt, is het controlenetwerk dat dit proces aanstuurt en controleert. Hierbij hoort het M- fase controlepunt. Belangrijkste bevindingen - Sommige eiwitten die belangrijk zijn voor het M-fase controlepunt zijn ook belangrijk voor correcte hechting van chromatiden aan de kernspoel. Ze hebben dus meerdere functies en kunnen zo meerdere processen koppelen. - Het M-fase controlepunt wordt aangezet door een enzym genaamd MPS1. Zolang MPS1 actief is gaat de mitose niet verder. Zodra het enzym MPS1 geremd wordt, stopt de controle en gaat de mitose verder. - Het remmen van het M-fase controlepunt is een mogelijk kankertherapie. Het verergert fouten in chromatidesplitsing en veroorzaakt daardoor celdood. Kankercellen zijn hier gevoeliger voor dan gezonde cellen. Pagina 2
4 OPDRACHT 1: DE CELCYCLUS Het onderzoek van de Kopsgroep gaat over chromatidesplitsing. Hierbij wordt in een cel die gaat delen het eerder gekopieerde erfelijk materiaal netjes uit elkaar getrokken. Het gevolg is dat elke dochtercel van elk chromosoom één kopie heeft. Het proces van chromatidesplitsing is onderdeel van de celcyclus. Om het onderzoek van de Kopsgroep goed te kunnen begrijpen, maak je in deze opdracht kennis met de verschillende onderdelen van de celcyclus. 1.1 Bekijk het filmpje over Geert Kops: In je lichaam zijn cellen voortdurend aan het delen. Noem drie momenten waarop veel celdelingen plaatsvinden in je lichaam. Het is belangrijk dat de deling van cellen GOED gaat. 1.3 Lees paragraaf 1.1 en 1.2 van het naslagwerk over de celcyclus, en beantwoord de volgende vragen. A. Schrijf in de linker kolom van onderstaande tabel puntsgewijs op wat er tijdens de celcyclus van een normale cel achtereenvolgens moet gebeuren. Doe dit door de volgende concepten in de juiste volgorde te zetten en toe te lichten: trekdraden, chromatiden, identieke set chromosomen, DNA-replicatie. B. Bedenk nu ook voor elk concept wat er fout kan gaan tijdens de celcyclus van een tumorcel. Normale cel Tumorcel moedercel dochtercel Pagina 3
5 C. Hieronder staat een afbeelding van de celcyclus. Zet de verschillende fasen van de celcyclus op de juiste plaats in de afbeelding. D. Geef in de afbeelding aan waar in de celcyclus de fouten die je in de rechterkolom van bovenstaande tabel hebt geschreven, kunnen optreden. Bron: Bioplek 1.4 In welke fase(n) van de celcyclus is er het meeste DNA aanwezig in een cel? Leg je antwoord uit. De celcyclus wordt onderverdeeld in de M-fase en de interfase. Deze zijn beide weer onder te verdelen in verschillende fasen. De mitose is een belangrijk onderdeel van de M-fase. 1.5 Lees paragraaf 1.2 van het naslagwerk nogmaals, en bekijk de animatie van de mitose: Het splitsen van chromatiden vindt plaats tijdens de mitose. 1.6 In de tabel op de volgende pagina zie je twee kolommen met screenshots van de chromatidesplitsing. De screenshots staan niet in de juiste volgorde, maar screenshots van de eerste en tweede kolom geven wel steeds dezelfde fase weer. A. Welk rijtje screenshots is van een normale cel, en welke is van een tumorcel? Schrijf dit bovenaan de juiste kolom. Pagina 4
6 B. Benoem in de kolom Fase welke fase van de mitose in de afbeeldingen wordt weergeven. C. Geef in de kolom Volgorde met de cijfers 1 t/m 6 aan in welke volgorde de afbeeldingen moeten staan. D. Schrijf achter de screenshots wat er anders is in de tumorcel vergeleken met de normale cel. Let hierbij op de chromosomen (de witte kleuring) en niet op het spoelfiguur (de groene kleuring). In drie van de zes fasen zijn er verschillen waarneembaar Fase Volgorde Normale cel vs Tumorcel Pagina 5
7 Er gebeuren veel dingen tijdens de celcyclus waarvan het belangrijk is dat ze precies goed gaan. Hiervoor zitten er in de celcyclus een aantal controlepunten ingebouwd. 1.7 Lees paragraaf 1.3 van het naslagwerk, en beantwoord onderstaande vragen. Stelling: Het niet functioneren van de controlepunten van de celcyclus kan de ontwikkeling van kanker versnellen. A. Vat in kolom 2 van de onderstaande tabel voor elk van de aangegeven controlepunten samen wat er fout kan gaan in de celcyclus als het controlepunt niet werkt. B. Beredeneer vervolgens in kolom 3 wat de consequenties zijn voor de ontwikkeling van kanker. C. Beargumenteer nu op basis van je antwoorden bij a en b waarom de stelling van deze opdracht klopt. Betrek in je antwoord tenminste één Hallmark. Kijk hiervoor in paragraaf 6.2 van het naslagwerk. Controlepunt Wat kan er fout gaan als het controlepunt niet werkt? Consequentie voor ontwikkeling van kanker G1-fase G2-fase M-fase Pagina 6
8 1.8 Lees paragraaf 1.4 van het naslagwerk, en leg uit waarom zowel normale, gezonde lichaamscellen, als beschadigde cellen niet oneindig blijven delen? In deze opdracht heb je je verdiept in de celcyclus, en de regulatie van de celcyclus. Ook heb je gezien dat verstoring van de celcyclus het ontstaan van kanker kan versnellen. De onderzoeksgroep van Geert Kops houdt zich bezig met de splitsing van chromatiden tijdens de celdeling. 1.9 Leg uit welke Hallmarks passen bij celdeling, en bij het onderzoek van Geert Kops? Pagina 7
9 OPDRACHT 2: PROMOTIEONDERZOEK Wetenschappelijk onderzoek gaat altijd door. Nieuwe resultaten leveren nieuwe vragen op, waarmee nieuw onderzoek geboren wordt. Met de voorkennis uit de vorige opdracht vers in je geheugen kun je in deze opdracht aan de slag als promotiestudent in de groep van Geert Kops. 2.1 Lees de twee onderzoekbeschrijvingen hieronder. Kies er één uit en schrijf hieronder op aan welk onderzoek jij gaat werken. Bij de hierop volgende vragen en opdrachten ga je uit van het door jou gekozen onderzoek. Onderzoek 1 - Chromatidesplitsing: In de ban van de ring Gekopieerde chromosomen, of zusterchromatiden, worden bij elkaar gehouden door eiwitringen die cohesines heten. Deze cohesines zijn vernoemd naar hun functie om te zorgen voor cohesie (onderlinge aantrekkingskracht tussen gelijke moleculen). Tijdens de anafase van de mitose moeten de zusterchromatiden gesplitst worden. Dit kan echter alleen als de eiwitringen worden verwijderd. Dit wordt gedaan door een eiwit dat separase heet (wederom een naam die zegt waar het om gaat). Separase mag alleen op het juiste moment de ringen verwijderen, namelijk als alle chromatiden correct vastzitten aan de trekdraden van de kernspoel. Om te voorkomen dat separase te vroeg gaat knippen, wordt de activiteit van separase geremd door het eiwit securine. Pas als securine wordt afgebroken, wordt separase actief en kan het de ringen gaan doorknippen. Securine wordt afgebroken nadat het ASC (Anafase stimuleringscomplex: een complex van meerdere eiwitten die samen zorgen voor het starten van de anafase) er algemene afbraaksignalen aan heeft geplakt. Onderzoek 2 - Het M-fase controlesysteem: De trekdraadconnectie Het M-fase-controlepunt controleert of zusterchromatiden goed vastzitten aan de eiwittrekdraden die de chromatiden uit elkaar moeten trekken. Wanneer dit niet het geval is, mag de chromatidesplitsing in de anafase niet plaatsvinden. Hier zorgt het controlepunt voor. Het controlepunt is dus als een douane die de passagier niet doorlaat voordat een paspoort is overhandigd. Het controlepunt werkt als volgt: het chromatide heeft een aanhechtingsplek, genaamd kinetochoor. Het kinetochoor bestaat uit een verzameling eiwitten, waarvan sommigen het chromatide binden (zoals het DNA-bindende eiwit CENPC) en sommigen de trekdraden (zoals het trekdraadbindende eiwit HEC1). Het controlepunt controleert of er een verbinding is tussen de trekdraden en kinetochoren. Het controlepunteiwit MAD2 bindt aan een kinetochoor wanneer er geen verbinding is tussen het kinetochoor en een trekdraad. Wanneer MAD2 het kinetochoor heeft gebonden, dient het als remmer voor het ASC (anafase stimuleringscomplex). Dit is een complex van meerdere eiwitten die samen ervoor zorgen dat de anafase wordt gestart. Zodra er een trekdraad aan het kinetochoor hecht, laat MAD2 los en remt het ASC niet meer. Wanneer alle trekdraden correct aan de kinetochoren zijn aangehecht, is er geen remming van ASC door MAD2 meer en zal de anafase starten. Pagina 8
10 2.2 Onderstreep alle eiwitnamen uit de onderzoekbeschrijving en geef aan wat deze eiwitten doen. Eiwit Functie Teken de situatie die in de onderzoekbeschrijving wordt beschreven. Teken en benoem daarbij ook de genoemde eiwitten. LET OP: Maak opdracht 2.4 t/m 2.10 als je voor onderzoek 1 hebt gekozen. Maak opdracht 2.11 t/m 2.16 als je voor onderzoek 2 hebt gekozen. Pagina 9
11 ONDERZOEK 1 - CHROMATIDESPLITSING: IN DE BAN VAN DE RING 2.4 Wat zou er gebeuren als separase niet op tijd of te vroeg actief wordt? 2.5 Wat zou er gebeuren als de ring niet volledig wordt geknipt? 2.6 Wat zou er gebeuren als niet alle ringen worden geknipt? 2.7 Leg uit waarom een kankeronderzoeker dit systeem zou willen bestuderen. Je wilt graag onderzoeken wat er gebeurt met de chromatidesplitsing als securine ontbreekt in de cel. 2.8 Stel hiervoor een correcte onderzoeksvraag op, met bijbehorende hypothese. Onderzoeksvraag: Hypothese: Pagina 10
12 RNA interferentie (RNAi) is een techniek waarmee onderzoekers het RNA voor de productie van specifieke eiwitten kunnen blokkeren. Met RNAi kun je dus het RNA van eiwit X blokkeren, waardoor eiwit X niet meer gemaakt wordt in een cel. 2.9 Hoe zou met behulp van RNAi je hypothese kunnen onderzoeken? 2.10 Aan welke Hallmark werk je eigenlijk met dit onderzoek? ONDERZOEK 2 - HET M-FASE CONTROLESYSTEEM: DE TREKDRAADCONNECTIE 2.11 In tumorcellen voert het controlepunt zijn werk niet goed uit. Wat kunnen hiervoor moleculaire (op eiwitniveau) verklaringen zijn? Geef er minimaal drie. RNA interferentie (RNAi) is een techniek waarmee onderzoekers het RNA voor de productie van specifieke eiwitten kunnen blokkeren. Met RNAi kan dus het RNA van eiwit X blokkeren, waardoor eiwit X niet meer gemaakt wordt in een cel Met behulp van RNAi is er voor gezorgd dat MAD2 niet aanwezig is in een cel. Wat zal het gevolg zijn? Pagina 11
13 2.13 En wat is het gevolg als door RNAi het eiwit HEC1 niet aanwezig is in een cel? Je wil graag onderzoeken wat er gebeurt met het controlepunt, en met de celdeling, als MAD2 ontbreekt in een cel. Je mag hierbij gebruik maken van de moleculaire techniek RNAi Stel hiervoor een correcte onderzoeksvraag op, met bijbehorende hypothese. Onderzoeksvraag: Hypothese: 2.15 Hoe kun je de hypothese onderzoeken? 2.16 Aan welke Hallmark werk je eigenlijk met dit onderzoek? Pagina 12
ZONDER CELDELING GEEN KANKER
DE GEMENE DELER ZONDER CELDELING GEEN KANKER Naam: Klas: Datum: ZONDER CELDELING GEEN KANKER HAVO Celdeling is cruciaal voor het leven van organismen, en wordt dan ook heel nauwkeurig gereguleerd. Wanneer
Nadere informatieZONDER EIWITINTERACTIES KOM JE NERGENS
DE GEMENE DELER ZONDER EIWITINTERACTIES KOM JE NERGENS Naam: Klas: Datum: ZONDER EIWITINTERACTIES KOM JE NERGENS VWO Zonder eiwitten is het leven niet mogelijk. Interacties tussen eiwitten zijn cruciaal
Nadere informatieTeveel centrosomen in kankercellen
Teveel centrosomen in kankercellen Ongecoördineerde celdeling zorgt ervoor dat kankercellen steeds verder ontsporen, denkt een onderzoeksgroep van oncologen uit Boston. Kankercellen zijn vaak aneuploïd:
Nadere informatieKANKER EN KANKERONDERZOEK
DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK Naam: Klas: Datum: INLEIDING Kanker is een veelvoorkomende ziekte. Bijna een derde van de Nederlanders krijgt er vroeg of laat zelf mee te maken. Op dit moment
Nadere informatieKANKER EN KANKERONDERZOEK
DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK Naam: Klas: Datum: INLEIDING Kanker is een veelvoorkomende ziekte. Bijna een derde van de Nederlanders krijgt er vroeg of laat zelf mee te maken. Op dit moment
Nadere informatieEIWITTEN IN DE HOOFDROL
DE GEMENE DELER EIWITTEN IN DE HOOFDROL Naam: Klas: Datum: EIWITTEN IN DE HOOFDROL - VWO De onderzoeksgroep van Puck Knipscheer aan het Hubrecht Instituut voor Ontwikkelingsbiologie en Stamcelonderzoek,
Nadere informatieEIWITTEN IN DE HOOFDROL
DE GEMENE DELER EIWITTEN IN DE HOOFDROL Naam: Klas: Datum: EIWITTEN IN DE HOOFDROL - HAVO De onderzoeksgroep van Dr. Puck Knipscheer aan het Hubrecht Instituut voor Ontwikkelingsbiologie en Stamcelonderzoek,
Nadere informatie3.Mitose. 2.Mitose. Hoeveel chromatiden bevat een menselijke cel maximaal tijdens te mitose?
In welke cellen vindt mitose plaats? Hoeveel chromatiden bevat een menselijke cel maximaal tijdens te mitose? Hoeveel centromeren bevat een menselijke cel maximaal tijdens de mitose? Een cel ondergaat
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Mitose ingaan en uitgaan: het aan- en uitgaan van cycline-cdk-cks activiteit Al het leven bestaat uit cellen. Sommige levensvormen bestaan slechts uit één enkele cel terwijl andere,
Nadere informatieJongetje of meisje? hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 24 October 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62534 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieGENOMISCH KOOKBOEK LEERLINGENHANDLEIDING
GENOMISCH KOOKBOEK LEERLINGENHANDLEIDING LEERLINGENHANDLEIDING GENOMISCH KOOKBOEK 1 HOOFDSTUK 1 DNA EN DE ROL VAN RNA BIJ TRANSCRIPTIE 1.1 Hieronder zie je een vak met daarin de begrippen DNA en RNA. Maak
Nadere informatieVoorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013. dr. Brenda Casteleyn
Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) en studenten van forum
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22970 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Roerink, Sophie Frederique Title: Alternative polymerases in the maintenance of
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Samenvatting De gist Saccharomyces cerevisiae is bij de meeste mensen bekend onder de naam bakkersgist. De bekendste toepassing van deze gist is het gebruik voor het rijzen van brood, maar
Nadere informatieSAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS Een organisme bestaat uit verschillende weefsels, die opgebouwd zijn uit cellen. Cellen zijn dus de bouwblokken van elk levend organisme. De ontwikkeling van slechts een
Nadere informatieDocentenhandleiding. Niveau: expert. Lees de taal van de tumor Organisatieniveaus
Docentenhandleiding Niveau: expert Lees de taal van de tumor Organisatieniveaus Ontwikkeld door het Cancer Genomics Centre in samenwerking met het Freudenthal Instituut voor Didactiek van Wiskunde en Natuurwetenschappen
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Inleiding
Nederlandse samenvatting 157 Inleiding Het immuunsysteem (afweersysteem) is een systeem in het lichaam dat werkt om infecties en ziekten af te weren. Het Latijnse woord immunis betekent vrijgesteld, een
Nadere informatieSamenvatting Biologie Thema 4: DNA t/m paragraaf 6
Samenvatting Biologie Thema 4: DNA t/m paragraaf 6 Samenvatting door een scholier 1472 woorden 16 maart 2006 5,3 3 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie hoofdstuk 4 ~ DNA Basisstof
Nadere informatieVoortplanting en celdeling
Voortplanting en celdeling Inleiding Kenmerkend voor de levende natuur is het streven om de soort in stand te houden. Voor de groene plant als groep komt daar nog bij het vastleggen en beschikbaar maken
Nadere informatieExamen Voorbereiding Cellen
Examen Voorbereiding Cellen Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 2 Cellen Begrippenlijst: Begrip Organellen Plastiden Stamcellen Embryonale stamcellen Adulte stamcellen Endoplasmatisch reticulum
Nadere informatieKANKER EN KANKERONDERZOEK
DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK Naam: Klas: Datum: INLEIDING Voor je ligt het naslagwerk behorende bij de lessenserie De Gemene Deler, over kanker en kankeronderzoek. Vanuit de lesmodules wordt
Nadere informatieArchaebacteriën. Eubacteriën. Eukaryoot
H5n 10-09-2001 16:41 Pagina 100 Samenvatting De gist Saccharomyces cerevisiae is bij de meeste mensen bekend als bakkersgist en wordt behalve voor het bereiden van brood onder andere ook gebruikt voor
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 4 groei
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 4 groei Samenvatting door een scholier 058 woorden 31 mei 011,4 4 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar HOOFDSTUK 4 Groei Fasen van een mensenleven: -baby: afhankelijk
Nadere informatieOrganisatieniveaus (niveau: expert)
Organisatieniveaus (niveau: expert) Ontwikkeld door het Cancer Genomics Centre In samenwerking met het Freudenthal Instituut voor Didactiek van Wiskunde en Natuurwetenschappen van de Universiteit Utrecht
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38737 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Goeij, Bart E.C.G. de Title: Antibody-drug conjugates in cancer Issue Date: 2016-04-13
Nadere informatieZiekte van Pompe. Wat is de ziekte van Pompe? We kunnen de fout bij RNAsplitsing. corrigeren
Tekst Gert-Jan van den Bemd Fotografie Levien Willemse Ziekte van Pompe Een nieuwe behandeling van de ziekte van Pompe lijkt een stap dichterbij gekomen. Dat blijkt uit twee recente publicaties. We kunnen
Nadere informatieBIOLOGIE MOLECULAIRE GENETICA EIWITSYNTHESE VWO KLASSE 6
BIOLOGIE MOLECULAIRE GENETICA EIWITSYNTHESE VWO KLASSE 6 Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] ARTHUR A. HOOGENDOORN ATHENEUM - VRIJE ATHENEUM - AAHA Docent: A. Sewsahai DOELSTELLINGEN:
Nadere informatieGOED ALS NIEUW BIOLOGIE LEERLINGENHANDLEIDING
ZO GOED ALS NIEUW BIOLOGIE LES 1: GEKWEEKTE WEEFSELS Als er in ons lichaam iets kapot gaat, kan dat een probleem opleveren. Sommige onderdelen zijn te vervangen, maar zo goed als het origineel wordt het
Nadere informatieCeldeling vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 14 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62460 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVan mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen?
Van mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen? A: interfase B: profase C: anafase D: cytokinese 2. Een SNP (single nucleotide polymorphism)
Nadere informatieSignaaltransductie en celcyclus (COO 6)
Signaaltransductie en celcyclus (COO 6) oefen- en zelftoets-module behorende bij hoofdstuk 9 en 12 van Unit 1 van Campbell, 10 e druk versie 2014-2015 Communicatie 1. Hier zie je drie manieren waarop een
Nadere informatie5 H5. Een kind. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/51183
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd Licentie Webadres 08 mei 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/51183 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieI want to live forever...
I want to live forever... INLEIDING I Want To Live Forever Je bent onderzoeker in het LifeSpan project. Net als alle andere leerlingen in de klas doe je onderzoek naar veroudering. Jouw onderzoek gaat
Nadere informatieJongetje of meisje? vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62461 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieBegrippenlijst DNA adenine Eén van de nucelotidebasen die in DNA en RNA voorkomen. Adenine (A) vormt een basenpaar met thymine (T) in het DNA en met
Begrippenlijst DNA adenine Eén van de nucelotidebasen die in DNA en RNA voorkomen. Adenine (A) vormt een basenpaar met thymine (T) in het DNA en met uracil (U) in RNA. Adenine komt ook voor in AMP, ADP,
Nadere informatie1 (~20 minuten; 15 punten)
HERTENTAMEN Moleculaire Cel Biologie (8A840) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld & Dr. M. Merkx 20-04-2012 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal + 1 bonusvraag! (aangegeven tijd is indicatie) Gebruik
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18929 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Lange, Job de Title: A sight for sore eyes : assessing oncogenic functions of
Nadere informatieDNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008
DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008 DNA 1. Hieronder zie je de schematische weergave van een dubbelstrengs DNA-keten. Een
Nadere informatieBasisstof 7 Genetische variatie
Afbeelding 33. RNA-interferentie.1 RNA bevat 2 complementaire sequenties die aan elkaar plakken, zodat er een haarspeld structuur ontstaat (1 van afbeelding 33). Het enzym Dicer knipt het dubbele RNA in
Nadere informatieproliferatie & apoptose Kanker: toename proliferatie (ontregeling celcyclus), + afname celdood (ontregeling apoptose). Normaal epitheel Kanker
Celproliferatie & apoptose Basiscursus NVVO 2008 Frans Ramaekers 1) Relatie proliferatie - apoptose Weefselhomeostase: balans tussen proliferatie en apoptose Kanker proliferatie = celverlies (apoptose)
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 3 + 4
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 + 4 Samenvatting door een scholier 1472 woorden 23 oktober 2007 6,5 24 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Hoofdstuk 3 - Genetica Homologe chromosomen
Nadere informatieExamen Voorbereiding DNA. Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016. 2016 JasperOut.nl. Thema 2 DNA
Examen Voorbereiding DNA Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 2 DNA Begrippenlijst: Begrip mtdna kerndna Plasmiden Genoom DNA-replicatie DNA-polymerase Eiwitsynthese RNA-molecuul Codon Genregulatie
Nadere informatieDutch Summary. Nederlandse Samenvatting
Dutch Summary Nederlandse Samenvatting Nederlandse samenvatting Voor het goed functioneren van een cel is het van groot belang dat de erfelijke informatie intact blijft. De integriteit van het DNA wordt
Nadere informatieJuli blauw Biologie Vraag 1
Biologie Vraag 1 Bij bijen komt parthenogenese voor. Dit is de ontwikkeling van een individu uit een onbevruchte eicel. Bij bijen ontstaan de darren (mannelijke bijen) parthenogenetisch. De koningin en
Nadere informatieJuli geel Biologie Vraag 1
Biologie Vraag 1 Bij bijen komt parthenogenese voor. Dit is de ontwikkeling van een individu uit een onbevruchte eicel. Bij bijen ontstaan de darren (mannelijke bijen) parthenogenetisch. De koningin en
Nadere informatie1 (~20 minuten; 20 punten)
TENTAMEN Moleculaire Cel Biologie (8A840) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld & Dr. M. Merkx 27-01-2012 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal + 1 bonusvraag! (aangegeven tijd is indicatie) Gebruik
Nadere informatieGrootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland. Biologie. Trainingsmateriaal. De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.
Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland Biologie Trainingsmateriaal De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.nl Traininingsmateriaal Biologie Lyceo-trainingsdag 2015 Jij staat op het
Nadere informatieLeerlingenhandleiding
Leerlingenhandleiding Zelfstandige module Op zoek naar een gen in een databank Op zoek naar een gen in een databank Met behulp van databanken kun je informatie opzoeken over genen. Een databank is een
Nadere informatieLeerlingenhandleiding
Leerlingenhandleiding Niveau: basis Gezond of ziek Een vouwtje verkeerd Ontwikkeld door Universiteit Leiden in samenwerking met het Centre for Medical Systems Biology Op alle lesmaterialen is de Creative
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Om een meercellig organisme goed te kunnen laten functioneren is het essentieel dat cellen met elkaar communiceren. Intercellulaire communicatie kan plaatsvinden via de uitscheiding van hormonen en groeifactoren
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Alle levende wezens zijn opgebouwd uit cellen en elke cel bevat de volledige genetische informatie van het organisme, het genoom, opgeslagen in het DNA. De coderende delen van het DNA worden genen genoemd,
Nadere informatieNederlandse Samenvatting 159
Nederlandse Samenvatting 159 NEDERLANDSE SAMENVATTING (voor de leek) In het dagelijkse leven worden wij als mensen steeds geconfronteerd met keuzes. ij de meeste keuzes staan we niet eens meer stil. Je
Nadere informatieWelke combinatie van twee celorganellen en hun respectievelijke functies is correct?
Biologie Vraag 1 Welke combinatie van twee celorganellen en hun respectievelijke functies is correct? ribosoom en synthese van eiwitten kern en fotosynthese mitochondrion en fotosynthese ribosoom
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 129 In de ontwikkelde landen krijgt een op de drie mensen kanker. Ondanks betere screening en behandelingsmogelijkheden is kanker in ontwikkelde landen nog steeds de meest voorkomende
Nadere informatieDe cel metabolisme cel cel- membraan eiwitsynthese DNA aminozuren 1.1 De cel celcyclus celmembraan Afbeelding 1.1
de cel Elk levend wezen is opgebouwd uit cellen. Het eerste deel van dit hoofdstuk gaat over de verschillende onderdelen van een cel. We bespreken het celmembraan, het cytoplasma en de belangrijkste organellen.
Nadere informatie9, Samenvatting door een scholier 1855 woorden 27 november keer beoordeeld. Hoofdstuk 2 Biologie bedrijven
Samenvatting door een scholier 1855 woorden 27 november 2009 9,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Hoofdstuk 2 Biologie bedrijven 2.1 Het doel van natuurwetenschappelijk werk is: iets te weten
Nadere informatieImmuuntherapie en persoonsgerichte behandeling
Immuuntherapie en persoonsgerichte behandeling Zaterdag 16 maart 2019 De Landgoederij, Bunnik M J van den Bent Neuroloog Kanker: een ziekte van het DNA? Eiwitten dragen de functies van cellen DNA zorgt
Nadere informatiegenen vachtkleur genotype fenotype BB, Bb, of Bb l zwarte vacht gen voor een donkere bb of bb l bruine vacht kleur (autosomaal) b l b l
X-chromosomale inactivatie Elke vrouw is een mozaïek, zegt Anton Grootegoed, hoogleraar aan het Erasmus MC te Rotterdam. Ze heeft groepjes cellen waarin het X-chromosoom dat van haar vader komt is uitgeschakeld,
Nadere informatieHERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007
HERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007 NAAM: STUDENTNUMMER: CONTROLEER OF DIT TENTAMEN 14 PAGINA S BEVAT. Veel succes! o Je mag de achterkant van het papier ook zo nodig gebruiken,
Nadere informatie3 Factoren die het watergehalte van organismen 40 bepalen. 3.1 Bepalende factoren voor watergehalte 40 3.2 Belang van water voor levende wezens 41
3 1 Functionele morfologie van de cel 1 De cel gezien door de lichtmicroscoop 06 2 De cel gezien door de elektronenmicroscoop 09 2.1 Bouw en functie van het eenheidsmembraan 10 2.2 Overzicht van de celorganellen
Nadere informatieMembranen, membraantransport en cytoskelet Versie 2015
Membranen, membraantransport en cytoskelet Versie 2015 Vragen bij COO over hoofdstuk 11, 12 en 17 van Alberts Essential Cell Biology, 4e druk Membranen 1. Je wordt gevraagd een kunstmatige membraan te
Nadere informatieUniversity of Groningen. Centrosomes and cellular stress responses Hut, Henderika Magrietha Janet
University of Groningen Centrosomes and cellular stress responses Hut, Henderika Magrietha Janet IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite
Nadere informatieWel of niet gevoelig?
Tekst Gert-Jan van den Bemd Speuren naar zwakke plek van tumorcel Wel of niet gevoelig? Wel of niet gevoelig? Ons DNA wordt voortdurend beschadigd, bijvoorbeeld door chemische stoffen en straling. Gezonde
Nadere informatie1: Nanotechnologie. 2: Cellen bekijken
1: Nanotechnologie Een cel is een zelfstandige biologische eenheid - Door celmembraan in het inwendige van de cel gescheiden met zijn omgeving. - Met behulp van eiwitten in het celmembraan wordt de opname
Nadere informatieVragen bij paragraaf 5.1 en 5.2
Vragen bij paragraaf 5.1 en 5.2 1. Geef van onderstaande begrippen een omschrijving. celdifferentiatie overgang van stamcellen in specifieke cellen (specialisatie) katalysator een stof die een bepaalde
Nadere informatie- 1 - Microbiologie en Biochemie (MIB-10306) Biochemie deel Vrijdag 29 februari 2008, uur
Microbiologie en Biochemie (MIB-10306) Biochemie deel Vrijdag 29 februari 2008, 9.00-12.00 uur - Begin met het invullen van je naam en registratienummer. - Alle antwoorden moeten op het vragenformulier
Nadere informatieHet menselijk lichaam is opgebouwd uit zeer veel cellen. Deze cellen bestaan uit verschillende kamertjes (organellen), die in het celvocht (cytoplasma
Het menselijk lichaam is opgebouwd uit zeer veel cellen. Deze cellen bestaan uit verschillende kamertjes (organellen), die in het celvocht (cytoplasma) liggen dat omgeven wordt door een muur (de celmembraan).
Nadere informatieVan mutatie naar ziekte
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een nieuw antilichaam onthult toxische delen van het huntingtine
Nadere informatie3 h3. geslachtscellen maken? CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd Licentie Webadres 08 may 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/51181 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieVertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte van Huntington eiwit Jij zegt tomaten huntingtine
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Vertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte
Nadere informatieSamenvatting Biologie Thema 1: Organen en cellen
Samenvatting Biologie Thema 1: Organen en cellen Samenvatting door M. 721 woorden 15 januari 2014 7,1 28 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Organismen Organismen is een levend wezen:
Nadere informatie94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten
94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten Transcriptie bij prokaryoten: Prokaryoten hebben geen celkern, waardoor het DNA los in het cytoplasma ligt. Hier vindt de transcriptie
Nadere informatieMoleculaire mechanismen. De connectie tussen interacties van eiwitten en activiteiten van cellen
Moleculaire mechanismen De connectie tussen interacties van eiwitten en activiteiten van cellen The Hallmarks of Cancer Hanahan and Weinberg, Cell 2000 Niet afhankelijk van groei signalen Apoptose ontwijken
Nadere informatieConcept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit:
Concept cartoons Concept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit: Over de dialoog De uitspraken die de figuren doen, zijn gebaseerd op wetenschappelijk
Nadere informatieHet vaccin waarmee de meisjes worden geïnjecteerd, beschermt onder andere tegen HPV18.
Examentrainer Vragen HPV-vaccinatie Baarmoederhalskanker is een vorm van kanker die relatief vaak voorkomt bij vrouwen. De ziekte kan zijn veroorzaakt door een infectie met het humaan papillomavirus (HPV).
Nadere informatieBiologie 1997 Augustus
www. Biologie 1997 Augustus Vraag 1 In de onderstaande tekening is de elektronenmicroscopische afbeelding van een cel van een traanklier van een mens weergegeven. Het afgescheiden traanvocht bevat een
Nadere informatieBIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE B HAVO. klok. www. bio. .nl
BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE B HAVO www. bio klok.nl BIOKLOK MODULE B HAVO VERSTOORDE CHRONOTYPES INLEIDING Als het goed is, heb je een vragenlijst ingevuld om te testen of je een ochtendmens
Nadere informatiehoge stroming Fase Ontdek en onderzoek
Groep 7 & 8 Team van maximaal 4 leerlingen Leerling materiaal TECHNIEK TOERNOOI hoge stroming Fase Ontdek en onderzoek Verdeel de rollen Je werkt in een groepje van vier leerlingen. Iedereen in je groepje
Nadere informatieSTEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT
A LIFE TYPEFACE STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT De eiwitsynthese is één van de belangrijkste processen die zich in de cel afspelen. Eiwitten staan aan de basis van het functioneren van de cel. Wat een
Nadere informatie3 Rundveefokkerij Melkproductiecontrole Selectie Fokwaardeschatting Inseminatieplannnen 69 3.
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Veiligheidsvoorschriften 9 1.1 Genen en hun vererving 9 1.2 Genotype en fenotype 14 1.3 Erfelijke gebreken 18 1.4 Genfrequenties 25 1.5 Afsluiting 27 2 Fokmethoden 28 2.1
Nadere informatieDe Reizende DNA-labs. 2-3 uur practicum met inleidende en afsluitende lessen voor docent
De Reizende DNA-labs 2-3 uur practicum met inleidende en afsluitende lessen voor docent Brug tussen biologie en scheikunde op school en de life sciences Leerlingen gaan zelf aan de slag met de nieuwste
Nadere informatieBegrippenlijst Biologie DNA
Begrippenlijst Biologie DNA Begrippenlijst door een scholier 1969 woorden 27 juni 2007 7,8 51 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Begrippen Allel: Elk van de genen van een genenpaar
Nadere informatieWAT IS KANKER? KANKERCENTRUM. Onco_alg_008
WAT IS KANKER? KANKERCENTRUM Onco_alg_008 WAT VINDT U TERUG IN DEZE BROCHURE 01 Inleiding 3 02 Celindeling 3 03 Het lymfestelsel 4 WAT IS KANKER? 2 01 INLEIDING Kanker is een verzamelnaam voor meer dan
Nadere informatieWe wensen je veel succes met studeren en het halen van jouw tentamens!
Voorwoord Beste geneeskundestudent, Voor je ligt de samenvatting van Blok 1.1.1 Deel 2 voor de studie geneeskunde. SlimStuderen.nl heeft de belangrijkste informatie uit alle verplichte literatuur voor
Nadere informatie4.5. Boekverslag door N woorden 11 april keer beoordeeld. Biologie voor jou BS1
Boekverslag door N. 1802 woorden 11 april 2013 4.5 6 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou BS1 Pigment wordt veroorzaakt door enzymen, oftewel: eiwitten, bestaande uit een groot aantal
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
2 NEDERLANDSE SAMENVATTING VOOR NIET-INGEWIJDEN In gezonde personen is er een goede balans tussen cellen die delen en cellen die doodgaan. In sommige gevallen wordt deze balans verstoord en delen cellen
Nadere informatie157 De ontdekking van de natuurlijke aanwezigheid van antisense oligonucleotiden in eukaryote cellen, die de expressie van specifieke eiwitten kunnen reguleren, heeft in de afgelopen tientallen jaren gezorgd
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 3: Cellen
Samenvatting Biologie Hoofdstuk : Cellen Samenvatting door Anna 1714 woorden 12 november 2017 8,1 29 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Hoofdstuk : Cellen Paragraaf 1: Celonderdelen Om het overzicht
Nadere informatieBegrippen Hoofdstuk 3
Begrippen Hoofdstuk 3 aminozuur organische stoffen met carboxyl- en aminogroepen. Ongeveer 20 aminozuren spelen een rol als grondstof voor de synthese van eiwitten amyloplasten basenparing biotechnologie
Nadere informatieSummary in Dutch (Nederlandse samenvatting voor leken)
Summary in Dutch (Nederlandse samenvatting voor leken) 13_Smakman.indd 173 10-02-2006 11:30:37 Het menselijk lichaam bestaat uit een groot aantal organen en weefsels die zijn opgebouwd uit miljarden cellen.
Nadere informatie1. Wat is het verschil tussen een natuurgetrouwe en een schematische tekening?
Een technische tekening maken In de biologie proberen we organismen zo nauwkeurig mogelijk te bekijken. De beste manier om dit te doen, is het organismen te tekenen. Als je een organismen tekent, kijk
Nadere informatiebiologie vwo 2017-I Gespierder door gendoping
Gespierder door gendoping Het overdragen van genetisch materiaal naar menselijke cellen voor de behandeling van ziektes bevindt zich nog in een experimenteel stadium. Deze techniek zou ook gebruikt kunnen
Nadere informatieBegrippenlijst Biologie Thema 4 DNA, paragraaf 1 t/m 9
Begrippenlijst Biologie Thema 4 DNA, paragraaf 1 t/m 9 Begrippenlijst door een scholier 2843 woorden 2 april 2007 7,2 74 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie thema 4, DNA, samenvatting
Nadere informatieVAN STAMCEL TOT... TUMOR?
DE GEMENE DELER VAN STAMCEL TOT... TUMOR? Naam: Klas: Datum: VAN STAMCEL TOT TUMOR? VWO Recent heeft de onderzoeksgroep van professor Hans Clevers ontdekt dat stamcellen in de wand van de dunne darm de
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. DNA-onderzoek en gentherapie
Afsluitende les Leerlingenhandleiding DNA-onderzoek en gentherapie Inleiding In de afsluitende les DNA-onderzoek en gentherapie zul je aan de hand van een aantal vragen een persoonlijke en kritische blik
Nadere informatieDesoxyribose heeft 5 C-atomen. De fosfaatgroep zit aan het 5e C-atoom en de stikstofbase aan het 1e C-atoom.
Desoxyribose heeft 5 C-atomen. De fosfaatgroep zit aan het 5e C-atoom en de stikstofbase aan het 1e C-atoom. Afbeelding 2. DNA-nucleotide.1 Bij het aan elkaar koppelen van nucleotiden gaat het 3e C-atoom
Nadere informatieGENOMISCH KOOKBOEK DOCENTENHANDLEIDING
GENOMISCH KOOKBOEK DOCENTENHANDLEIDING DOCENTENHANDLEIDING GENOMISCH KOOKBOEK 1 INITIATIEFNEMER Lector Health & Food Feike van der Leij is ervaren in het tastbaar en toegankelijk maken van abstracte kennis
Nadere informatieNederlandse samenvatting CHAPTER 7
Nederlandse samenvatting CHAPTER 7 Chapter 7 Chemotherapie is naast operatieve verwijdering en/of bestraling van tumoren de meeste toegepaste methode voor de behandeling van kanker bij kinderen. Hoewel
Nadere informatieHet enzym dat verantwoordelijk is voor het vastleggen van de imprint na de DNA-replicatie is een DNA-methyltransferase.
Examentrainer Vragen Hongerwinterkinderen Gedurende de laatste winter van de Tweede Wereldoorlog stierven veel Nederlanders door barre omstandigheden: koude en voedselgebrek. Tijdens deze hongerwinter
Nadere informatie