Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen

Transcriptie

1 Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Deze visie is tot stand gekomen naar aanleiding van literatuuronderzoek en gesprekken met de beroepsorganisaties, te weten V&VN en SKION, met betrekking tot kinderverpleegkundigen. Vanuit deze visie als basis wordt nu verder invulling gegeven aan een concreet competentieprofiel en deskundigheidsbevordering. Ook vinden gesprekken plaats mbt de aansluiting van deskundigheidsbevordering bij onderwijsinstellingen. En wordt de mogelijkheid voor aansluiting bij Europese ontwikkelingen verkend en meegenomen voor de borging van de deskundigheidsbevordering. Leeswijzer: In de eerste paragraaf vindt u de aanleiding van deze notitie. De tweede paragraaf gaat in op de stand van zaken van de deskundigheidsbevordering palliatieve zorg bij de verschillende doelgroepen met verdieping naar de doelgroepen kinderverpleegkundigen en kinderartsen. Plaatsbepaling deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen komt in de derde paragraaf aanbod. Hierin is ook de definitie op palliatieve zorg voor kinderen opgenomen. De vierde paragraaf sluit af met de Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen. 1. Aanleiding Uit onderzoek blijkt dat zorgverleners onvoldoende deskundig zijn op het terrein van de palliatieve zorg voor kinderen. De lacunes liggen zowel op het vlak van kennis als op specifieke vaardigheden. Op dit moment is er nagenoeg geen scholing of systematische deskundigheidsbevordering voor palliatieve zorg voor kinderen voorhanden. Met het project Bouwen aan deskundigheid en kwaliteit in palliatieve zorg voor kinderen wordt in samenwerking met de betrokken organisaties zowel een basis gelegd voor systematische deskundigheidsbevordering als concreet een landelijke module ontwikkeld en uitgetest. Een belangrijke pijler voor het project is het formuleren van een gedeelde visie op deskundigheidsbevordering in de palliatieve zorg voor kinderen Verantwoording voor uitgangspunt kinderverpleegkunde Uitgangspunt van het project was in eerste instantie gericht op gediplomeerd kinderverpleegkundigen omdat deze het meest direct met de betreffende groep kinderen en hun gezinnen werken. Andere beroepsgroepen die met de doelgroep werken zouden later betrokken worden, te weten kinderartsen, psycho sociale - en educatieve medewerkers, kinderverpleegkundigen in opleiding en kinderartsen in opleiding. Gaandeweg het project ontstond een punt ter overweging over het vormgeven van mono- Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

2 dan wel multidisciplinaire deskundigheidsbevordering. De problemen die zich voordoen bij kinderen in de palliatieve fase zijn multidisciplinair. Bovendien is interdisciplinaire samenwerking een wezenlijk kenmerk voor palliatieve zorg. Hierdoor ontstond steeds meer het inzicht dat juist voor de deskundigheidsbevordering al een multidisciplinaire aanpak van belang is. Hoewel veel vanuit het perspectief van kinderverpleegkunde is onderbouwd is de oriëntatie op andere doelgroepen meegenomen. Onder andere is een verkenning gedaan naar de stand van zaken met betrekking tot deskundigheidsbevordering bij de verschillende doelgroepen. Binnen de kaders van het project zien wij mogelijkheden een landelijke module voor gediplomeerd kinderverpleegkundigen te ontwikkelen waarin vaardigheden met betrekking tot multidisciplinaire benadering zijn uitgewerkt. Dit is een tussenstap om in de toekomst te komen tot een scholingsaanbod voor een multidisciplinair samengestelde groep. 2. Huidige situatie kwaliteitseisen palliatieve zorg voor kinderen Uit het onderzoek Onderwijs in palliatieve zorg: inventarisatie en behoefteplan 1 blijkt dat palliatieve zorg in het algemeen beperkt terug komt in de eindtermen van verschillende beroepsgroepen die bij palliatieve zorg zijn betrokken. Doel van het onderzoek was op systematische wijze in kaart te brengen welk onderwijs en welke training er op dit moment bestaan op het gebied van palliatieve zorg en wat er ontbreekt, zowel binnen de geneeskunde, de verpleging als binnen andere in de palliatieve zorg werkzame beroepsgroepen, te weten geestelijke verzorgers, psychologen, fysiotherapeuten en vrijwilligers. De onderzoekers concluderen dat de palliatieve zorg in Nederland een flinke ontwikkeling doormaakt en dat er op velerlei plaatsen hard gewerkt wordt om palliatieve zorg een plaats te geven met behulp van allerlei vormen van onderwijs en training. Tegelijkertijd wordt geconcludeerd dat de basis momenteel nog vrij smal en instabiel is. Het opgenomen zijn, worden en blijven van het onderwerp palliatieve zorg in onderwijs aan de doelgroepen uit het onderzoek, is nog teveel en te vaak afhankelijk van individuele gedreven personen of tijdelijke constructies. Tevens is er onduidelijkheid in welke fase van een opleiding de principes van palliatieve zorg aan bod dienen te komen; initieel of alleen in vervolgopleidingen binnen een discipline. En vanuit welke definitie en omschrijving van palliatieve zorg gaat gewerkt worden. Vaak wordt nog de versmalde definitie van palliatief terminale zorg gehanteerd. Een specificering naar palliatieve zorg voor kinderen levert helemaal weinig op in de eindtermen. Vanuit het onderzoek wordt de aanbeveling gedaan om gezamenlijk een gedragen visie op onderwijs in palliatieve zorg op te stellen. En vervolgens in plaats van ieder voor zich met afgevaardigden van de verschillende disciplines een de discussie te voeren over de benodigde competenties. Om zo een set van competenties te ontwikkelen en beschrijven die afhankelijk van de inhoud voor verschillende disciplines relevant zijn. Met betrekking tot kinderverpleegkunde en kindergeneeskunde wordt dieper op de resultaten uit het onderzoek ingegaan omdat zij specifiek met kinderen werken. 1 Projectrapportage Inventarisatie van onderwijs in palliatieve zorg in een samenwerking tussen de kenniscentra palliatieve zorg (UMC, St Radboud, VUMC, Erasmus MC, UMCU) en de Vereniging van Integrale Kanker Centra (VIKC) met subsidie van het Ministerie van VWS binnen kader van de taak- en doelstelling van het Landelijk Platform palliatieve zorg, juli Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

3 2.1. Resultaten met betrekking kinderverpleegkunde Voor de opleiding Kinderverpleegkundige worden geen eindtermen 2 genoemd die passen bij palliatieve zorg, zoals kinderen in een stervensproces, stapsgewijs functieverlies, heroriëntatie op kwaliteit van leven na functieverlies, aandacht voor overlijden, terminaal, palliatie. In het beroepsdeelprofiel kinderverpleegkundige 3 komen een aantal aspecten met betrekking tot communicatie en coördinatie aan bod die ook van toepassing zijn voor palliatieve zorg voor kinderen. Uit het onderzoek komt naar voren dat het aanbod van bij- en nascholing voor verpleegkundigen heel divers is en dat er geen duidelijke kwaliteitseisen zijn. De specificering naar palliatieve zorg voor kinderen levert vrijwel geen resultaten op. Ontwikkelingen deskundigheidsbevordering en opleidingstructuur verpleegkundige beroepen: 1. Kwaliteitsregister. Sinds medio 2009 is het Kwaliteitsregister Verpleegkundigen & Verzorgenden geopend. Het Kwaliteitsregister V&V is een online registratiesysteem, waarin verpleegkundigen en verzorgenden kunnen bijhouden wat zij doen aan deskundigheidsbevordering. Het Kwaliteitsregister V&V is een initiatief van de beroepsgroepen zelf. Daarmee voldoen ze aan de opdracht van de overheid om zelf zorg te dragen voor hun eigen kwaliteit. Het Kwaliteitsregister V&V is een hulpmiddel voor verpleegkundigen en verzorgenden om aan te tonen dat zij hun deskundigheid op peil houden en daarmee aan de eisen van de beroepsgroep voldoen. Er zijn momenteel 30 deskundigheidsgebieden, waaronder palliatieve zorg en kinderverpleegkunde. 2. Opleiding tot verpleegkundig specialist. Er is recent een ingrijpende verandering tot stand gebracht. De verpleegkundig specialist is een gespecialiseerd verpleegkundige met competenties op expertniveau. Het verschil met een verpleegkundige staat beschreven in artikel 3 en 14 van de wet BIG. In 2007 is de Regeling inzake instelling van specialismen, volgend op het basisberoep Verpleegkundige vastgesteld. In de regeling wordt het aanwijzen van een specialisme en het registreren van specialisten toevertrouwd aan het College Specialismen Verpleegkunde (CSV) en de Registratiecommissie Specialismen Verpleegkunde (RSV). In 2009 zijn vijf specialismen erkend: preventieve zorg, acute zorg, intensieve zorg, chronische zorg en geestelijke gezondheidszorg. Er is geen ontwikkeling richting een specialisme palliatieve zorg, wel is het mogelijk dat een student kiest voor het aandachtgebied palliatieve zorg als differentiatie binnen het deelgebied chronische zorg. 3. Beroepsdeelprofielen Voor de verschillende differentiaties en specialisaties binnen de verpleegkundige beroepsuitoefening zijn beroepsdeelprofielen opgesteld. Deze profielen dienen als 2 Eindtermen zoals opgenomen Regeling CZO ziekenhuisopleidingen, december Beroepsdeelprofiel kinderverpleegkundige, V&VN 1999 Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

4 een beschrijving en verantwoording voor de verschillende verpleegkundige functies. Voor dit project is van belang het beroepsdeelprofiel kinderverpleegkundige (1999). Andere beroepsprofielen die mogelijk van belang kunnen zijn voor de competenties met betrekking tot palliatieve zorg voor kinderen: Het beroepsprofiel voor verpleegkundige in de verstandelijk gehandicaptenzorg (2004) en voor verpleegkundige werkzaam in de palliatieve zorg (2004). 4. Beroepsopleidingsprofiel kinderverpleegkundige. Het beroepsopleidingprofiel beschrijft hoe een kinderverpleegkundige opgeleidt dient te worden. Op dit moment voldoet het beroepsopleidingsprofiel kinderverpleegkundige (1999) niet meer. Er wordt gewerkt aan een actueel beroepsopleidingprofiel die aansluit bij de eindtermen uit de regeling CZO ziekenhuisopleidingen Resultaten met betrekking tot kindergeneeskunde In de eindtermen voor kindergeneeskunde komt palliatieve zorg voor kinderen niet voor. Palliatieve zorg maakt geen onderdeel uit van de opleiding tot kinderarts. Er is voornamelijk incidenteel, patiëntgebonden onderwijs. Pijnbestrijding heeft vaak wel een prominente plaats in de opleiding. De meningen of er hierdoor iets ontbreekt aan de competenties verschillen, omdat kinderartsen komen relatief weinig geconfronteerd met palliatieve zorg voor kinderen. Aan de andere kant wordt het belang van kennis over palliatieve zorg genoemd, omdat de hele patiënt behandeld moet worden. Ontwikkelingen in de opleiding tot kinderarts: 1. Ook in het nieuwe opleidingsplan voor kindergeneeskunde wordt palliatieve zorg niet expliciet genoemd, maar wel bij de te verwerven competentie communicatie : kunnen voeren van slechtnieuws-gesprekken of gesprekken in het kader van stervensbegeleiding. Palliatieve zorg komt met name voor bij neonatologie en bij kinderoncologie en bij kinderen met aangeboren spier- en stofwisselingsziekten. 2. Op dit moment begeleiden academische centra de algemene ziekenhuizen in geval van palliatieve zorg voor kinderen. Juist tegenwoordig wordt palliatieve zorg voor kinderen steeds vaker vanuit de algemene ziekenhuizen gegeven. Bovendien wordt er bewust gestreefd naar zorg thuis. Dit inzicht wordt steeds meegedeeld en er wordt op verschillende plaatsen aandacht aan gegeven. Het belang dat palliatieve zorg in de opleiding tot kinderarts een vaste plek moet hebben en niet alleen gericht op communicatie wordt steeds meer ingezien. 3. Binnen het postacademisch onderwijs voor artsen kent men de cursus Teaching the Teacher Palliatieve Zorg In deze cursus is speciaal aandacht voor de manier waarop ervaringen van professionals kan worden overgebracht op leerlingen. Van oudsher is de geneeskunde een vakgebied waarin kennis wordt overgedragen van leermeester op leerling. Dit is anders dan bij andere beroepsgroepen en vereist specifieke vaardigheden van de leermeester. Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

5 3. Plaatsbepaling deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Een belangrijke vraag is onder welke deskundigheidsgebied de palliatieve zorg voor kinderen valt: onder de palliatieve zorg of onder de kinderverpleegkunde? Er zijn verschillende kenmerken te noemen die voor zowel de palliatieve zorg voor volwassenen als voor kinderen gelijk zijn: o De zorgvrager is ongeneeslijk ziek; o de zorg is erop gericht om de nog aanwezige functies zo goed mogelijk te onderhouden, het doel van de zorg is dus een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven te bereiken of te behouden; o het gaat om totale zorg en de integratie van lichamelijke, emotionele en spirituele aspecten; o palliatieve zorg is soms enkele weken of maanden nodig, maar kan zich ook uitstrekken over vele jaren; o de situatie is meestal complex, doordat meerdere problemen gelijktijdig aanwezig kunnen zijn en veel problemen niet voorspelbaar zijn. Dit vraagt een creatieve aanpak; o gezien het totale karakter van de zorg en de confrontatie met eigen existentiële vragen en emoties is het voor de hulpverleners van groot belang bewust te zijn van de eigen grenzen en om onder collega s steun en waardering te vinden; o palliatieve zorg vereist gecoördineerde, brede aanpak door een multidisciplinair team, waarvan de zorgvrager deel uitmaakt; o voor de hulpverlener is van belang: kunnen omgaan met onmacht en lijden begeleiding kunnen geven vanuit respect, echtheid en inleving op een betrokken en professionele manier creativiteit samenwerking Er zijn ook kenmerken waarop palliatieve zorg voor kinderen zich onderscheidt van de zorg voor volwassenen: o Daar waar de dood bij volwassenen van een zekere leeftijd als een natuurlijk gegeven wordt beschouwd, is dat bij kinderen volstrekt andersom; o veel van de bij kinderen voorkomende ziektebeelden zijn zeldzaam en vaak specifiek voor de kinderleeftijd; o jonge kinderen kunnen hun gevoelens en ervaringen (pijn, vermoeidheid) moeilijker duidelijk maken. Er zijn dus grote opmerkzaamheid, inlevingsvermogen en bijzondere hulpmiddelen nodig, bv pijnscoring. Bij verstandelijk beperkte kinderen geldt dit eens te meer; o het verloop van een ziekte, de symptomen, complicaties of reactie op behandeling (bijv. reactie op pijnmedicatie) kan bij kinderen anders zijn dan bij een volwassene met dat ziektebeeld; o hoewel het tijdsverloop van de ziekten ook bij volwassenen weken, dagen of enkele jaren kan duren, komt het bij kinderen vaker voor dat het tijdsverloop zeer langdurig tot soms tientallen jaren kan duren; o veel van deze ziektebeelden zijn erfelijk, waardoor meerdere kinderen in een gezin dezelfde aandoening kunnen hebben; Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

6 o beslissingen over de behandeling worden niet door het kind alleen genomen, maar door de ouders of samen met de ouders ( vanaf 12 jaar-16 jaar) boven de 16 kan de jongere zelf beslissen. Bij de jongeren vanaf 16 jaar moet daar rekening mee worden gehouden. Hulpverleners moeten tussen ouders en kind laveren. Dit kan soms ingewikkeld zijn. o euthanasie is bij kinderen tot 12 jaar niet mogelijk. Kinderen vanaf 12 jaar kunnen wel zelf een verzoek doen, maar tot 16 jaar is de toestemming van de ouders noodzakelijk. Vanaf 16 moeten de ouders worden betrokken bij de beslissing en vanaf 18 jaar kan iemand het zelfstandig beslissen; o de zorg omvat het hele gezin. Ouders en broers en zussen zijn kwetsbaar en ouders dragen een grote verantwoordelijkheid voor de persoonlijke en verpleegkundige zorg; o de gezinsdynamiek door de relaties tussen het zieke kind, de ouders, broers en zussen en de invloed van de zorgverleners zijn van invloed op de invulling van de zorg; o de ouders moeten worden gesteund in hun ouderrol/taak; o de kinderleeftijd wordt gekenmerkt door een continue lichamelijke, emotionele en cognitieve ontwikkeling, welke wordt weerspiegeld in communicatieve vaardigheden en de mogelijkheden voor kinderen om hun ziekte en de beperkingen van hun leven te begrijpen, m.a.w. wat een kind voelt,begrijpt, beseft en hoe het daarover communiceert groeit met het kind mee en dat stelt dus steeds andere eisen aan de begeleiding; o er is behoefte aan een breder palet van voorzieningen (respijtzorg, dagbesteding, aanpassingen in huis en op school) o het aanbieden van onderwijs en spel is essentieel en onderwijs is een recht ook als een kind ziek is. Dit betekent een extra professionele interventie in een toch al zo complexe vorm van zorgverlening. Duidelijk is dat palliatieve zorg voor kinderen in hoge mate een eigen complexiteit en diversiteit kent. Dit pleit voor een aansluiting bij de deskundigheid kinderverpleegkunde. De basis die de kinderverpleegkundige heeft meegekregen tav ontwikkelingsniveau en communicatie met het kind is essentieel voor de verdere deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen. Dit uitgangspunt wordt door de V&VN en SKION disciplinegroep onderschreven. Definitie Palliatieve zorg voor kinderen: Stichting Pal heeft haar visie op palliatieve zorg voor kinderen gebaseerd op de definitie van de WHO (2002): Palliatieve zorg voor kinderen (0-18 jaar) is de actieve, totale benadering van zorg voor kinderen met een levensbedreigende of levensduurbeperkende aandoening. De zorg voor het kind en/of gezinsleden omvat lichamelijke, psychologische, sociale, pedagogische, culturele en spirituele aspecten. De zorg is gericht op een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven, en wordt voornamelijk bepaald door de individuele behoeften en mogelijkheden van het kind en het gezin. Er moet aandacht zijn voor palliatieve zorg vanaf het moment dat de diagnose gesteld wordt. De palliatieve zorg wordt gecontinueerd, ongeacht transities in plaats, zorgverleners en zorgperspectief. Effectieve palliatieve zorg vereist een gecoördineerde, brede aanpak door een multidisciplinair team, waarvan het gezin deel uitmaakt. Stichting Pal ziet palliatieve zorg voor kinderen als een benaderingswijze. Alle kinderen met een levensbedreigende ziekte of levensduurbeperkende ziekte en hun gezinnen zouden hiervan gebruik moeten kunnen maken. Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

7 Door te definiëren dat palliatieve zorg start ten tijde van de diagnose wordt duidelijk gemaakt dat het gaat om een attitude en niet uitsluitend om een bepaalde vorm van zorg. De zorg is gericht op leven. Palliatieve zorg beperkt zich dus niet tot een bepaalde periode maar is vanaf diagnose onderdeel van de totale zorg. Vanuit deze benadering is het vanzelfsprekend dat elke hulpverlener over een basis beschikt of zou moeten beschikken om palliatieve zorg te kunnen bieden. Van belang is dan ook om een structurele scholing in te bedden in de initiële opleidingen van de verschillende disciplines. In het kader van dit project richten we ons in eerste instantie op gestructureerd deskundigheidsbevordering als vervolg- en bijscholing voor gediplomeerde kinderverpleegkundigen. Een ontwikkeling naar betere inbedding al in initiële opleidingen kan een mogelijk vervolg van dit project zijn. Vanuit V&VN en SKION wordt gepleit om wel direct de aansluiting te leggen met de opleiding tot kinderverpleegkundige. Dit had in hun visie al eerder moeten gebeuren, en is een lacune: het bieden van een structurele scholing met betrekking tot palliatieve zorg in de basis voegt kwaliteit toe die ook curatieve zorg ten goede komt. Hierbij dient echter wil opgemerkt te worden dat het ook niet te vroeg in de opleiding aanbod komt. Tijdens het leren en ervaren wat ziek zijn, behandelen, genezen is, gaat de verpleegkundige in opleiding beseffen, dat je wat behandeling betreft ook met lege handen kunt staan en wat dan? Dit vraagt een eerste basis en opdoen van ervaringen alvorens palliatieve zorg te behandelen. De basishouding van de verpleegkundige zal met structurele scholing met betrekking tot palliatieve zorg versterkt worden. Onderscheidend bij palliatieve zorg is dat er minder distantie is, de hulpverlener komt nog dichterbij en moet zich nog meer kunnen aanpassen aan het systeem van de ander dan bij curatieve zorg. De verpleegkundige moet nog beter in staat zijn te kunnen peilen waar ouders en kind zitten en wat hun behoeften zijn. Zij moeten kunnen volgen en initiatief kunnen nemen zonder te betuttelen. Gezinsgerichte zorg en het omgaan met / je aanpassen aan de coping-strategiën van ouders, zijn zaken die zowel in de palliatieve zorg als in de curatieve zorg van belang zijn. Maar op dit moment zijn deze aspecten in de opleiding onderbelicht. Verder worden vanuit de V&VN en SKION nog de volgende aandachtspunten meegegeven: o Specifiek voor de bij- en nascholing gericht op palliatieve zorg zijn dan aspecten als: het begeleiden van ouders bijvoorbeeld in het omgaan met reacties van hun omgeving, hoe omgaan met de eigen grote betrokkenheid of distantie. o Naast het opleiden van de zorgverleners is een adequate organisatievorm van de palliatieve zorg een aandachtspunt voor de beroepsverenigingen. Aangegeven wordt dat de deskundigheidsbevordering afgestemd moet zijn op het zorgsysteem waarbinnen kinderverpleegkundigen werkzaam zijn. 4. Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen In de Europese Richtlijn voor het opleidingstraject van de verpleegkundige in de palliatieve zorg wordt leren omschreven als: een levenslang proces gebaseerd op individuele belangstelling, motivatie, behoefte, waarden en competentie. Zelfsturend, en probleemgericht onderwijs heeft bij onderwijs aan volwassenen de voorkeur. Hier komt Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september

8 bij dat in de palliatieve zorgverlening vaak sprake is van een snel veranderende complexe zorgsituatie waarop adequaat geanticipeerd en gereageerd dient te worden. Reflectie, zelfsturing en probleemgericht handelen zijn hierbij belangrijke competenties 4. Deze visie is ook van toepassing op palliatieve zorg voor kinderen en vraagt zijn eigen uitwerking naar dimensies en competenties. Met dimensies bedoelen we hier de dimensies van interactie in de zorg vanuit de Europese Richtlijn 2 : o de patiënt (het kind) o de familie/naasten (gezin/(groot)ouders/verzorgers) o het team o de samenleving o het gezondheid(zorg)systeem Vanuit het beroepsopleidingprofiel kinderverpleegkundige 5 wordt nadrukkelijk gesproken over zelfstandig leren leren: leren is groeien, leren is iets doen en erover nadenken. Het leerproces vindt met name plaats in de praktijk. Typisch voor het leren van volwassenen is dat zij beschikken over een voorraad aan ervaringen, opvattingen en kennis. Een uitgangspunt voor de deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen is dat de ontwikkeling van vakbekwaamheid en expertise wordt beïnvloed door praktijkervaringen. Daarnaast is de persoonlijke ontplooiing van belang. De complexe taken waarvoor de kinderverpleegkundige in de palliatieve zorg komt te staan, vraagt om mensen met een goed ontwikkelde persoonlijkheid. Een kinderverpleegkundige met een goed ontwikkelde persoonlijkheid is iemand die zich bewust is van eigen doen en laten, hierop kan reflecteren en hierin kan groeien. 4 Europese Richtlijnen voor het opleidingstraject van de verpleegkundigen in de Palliatieve zorg, European Association for Palliatieve Care, Martine de, Gorchs, Nuria, Larkin, Philip J. Porchet, Francoise, 2004 originele versie, 2005 Nederlandse vertaling. 5 Beroepsopleidingsprofiel kinderverpleegkundige, V&VN vakgroep voor kinderverpleegkunde, november 1999 Visie op deskundigheidsbevordering palliatieve zorg voor kinderen Stichting Pal - september