Richtlijn / onderbouwing. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Richtlijn / onderbouwing. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP"

Transcriptie

1 Richtlijn / onderbouwing Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP

2 2013 Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging voor pedagogen en onderwijskundigen Alle rechten zijn voorbehouden aan de beroepsverenigingen NIP, NVO en NVMW. Zij zijn de eigenaar van zowel de richtlijn als de onderbouwing van de richtlijn, de werkkaarten en de info voor ouders. De tekst van deze publicaties mag alleen worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën of enige andere manier, na voorafgaande toestemming van de beroepsvereniging en/of de organisatie die de belangen van deze beroepsvereniging behartigt. Toestemming voor gebruik van tekst(gedeelten) kunt u schriftelijk of per uitsluitend bij bovengenoemde organisaties aanvragen. Het Nederlands Jeugdinstituut heeft deze richtlijn geschreven in opdracht van het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), de Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen (NVO) en de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW). Dit project werd mogelijk gemaakt door financiering van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, vanuit het Programma Richtlijnontwikkeling Jeugdzorg. Zie voor meer informatie de website Auteurs Marjan de Lange Walter Matthys Nienke Foolen Anne Addink Marjolein Oudhof Kris Vermeij Werkgroep Wim Slot Leoniek Kroneman Margriet Heeroma Jurja Steenmeijer Cathelijne Buschgens Walter Matthys Marjolein Oudhof Marjan de Lange Anneke van As Nederlands Jeugdinstituut Catharijnesingel 47 Postbus DE Utrecht Telefoon Website info@nji.nl Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord... 9 Inleiding Relevantie Belang van de jeugdige Belang van ouders, beroepsopvoeders en hulpverleners Maatschappelijk belang, diversiteit en kwetsbare groepen Doel van de richtlijn Doelgroep van de richtlijn Uitgangsvragen Juridische betekenis van de richtlijn Toepassing van de richtlijn; gedeelde besluitvorming Diversiteit Leeswijzer Omschrijving gebruikte begrippen Verantwoording/methode De werkgroep en klankbordgroepen Werkwijze Onderwerpkeuze en samenstelling uitgangsvragen Commentaarfase Proefimplementatie Betrokkenheid van cliënten Evaluatie, bijstelling en herziening van de richtlijn Verantwoording werkwijze Beoordeling van wetenschappelijk bewijsmateriaal Totstandkoming aanbevelingen Definitie en afbakening Wat zijn ernstige gedragsproblemen? Waar komen ernstige gedragsproblemen vandaan? Hoe onderscheiden ernstige gedragsproblemen zich van andere problemen en in hoeverre is er sprake van overlap? Hoofdstuk 1. Signalering en diagnostiek van ernstige gedragsproblemen Inleiding Normaal lastig gedrag Ernstige gedragsproblemen herkennen Ernstige gedragsproblemen Dwars en opstandig gedrag Prikkelbaar en driftig gedrag Antisociaal gedrag Druk en impulsief gedrag Agressie Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 3

4 4. Probleemgedrag screenen Screening De CBCL, de (C)-TRF en de YSR (ASEBA vragenlijsten) Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) Sociaal Emotionele Vragenlijst (SEV) Beoordeling van probleemgedrag Het diagnostisch proces Diagnostische cyclus: een hypothesetoetsend diagnostisch model Diagnostisch scenario Cyclisch verloop Klachtanalyse Probleemanalyse Verklaringsanalyse Indicatieanalyse De diagnostische cyclus als onderdeel van de klinische cyclus Conclusies Overige overwegingen Aanbevelingen Hoofdstuk 2. Interventies Inleiding Ambulante interventies voor jeugdigen onder de 12 jaar Oudertrainingen Algemene effecten oudertrainingen Factoren die de effectiviteit beïnvloeden Kindkenmerken Sekse Leeftijd Etniciteit Ernst van de problematiek LVB Ouder- en gezinskenmerken Contextuele kenmerken Kenmerken van de oudertraining Inhoud Aantal sessies Vorm Setting Cognitieve gedragstherapie onder de 12 jaar Inhoud Effecten Ambulante interventies bij jeugdigen vanaf 12 jaar Cognitieve gedragstherapie Algemene effecten cognitieve gedragstherapie Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 4

5 3.1.2 Factoren die de effectiviteit beïnvloeden Bredere interventies in het gezin Algemene effecten bredere interventies in het gezin Gezinstherapie Multisysteem interventies Motivatie Residentiële interventies Wat werkt niet? Conclusies Overige overwegingen Aanbevelingen Hoofdstuk 3. Opvoedingstechnieken van beroepsopvoeders Inleiding Een positief pedagogisch groepsklimaat Een constructief leefklimaat Sensitieve responsiviteit Deviantietraining Gedragsbeïnvloeding volgens de operante leertheorie A: antecedent, wat vooraf gaat aan gedrag B: behavior, het gedrag zelf C: consequence, hetgeen volgt op gedrag Van operante leerprincipes naar opvoedingstechnieken Observeren Het proactief bevorderen van gewenst gedrag (A) Voorspelbaarheid van de omgeving, dagelijkse routine en regels Betrokkenheid Positief herformuleren Effectief opdrachten geven, instrueren, voordoen en oefenen Inseinen Problemen oplossen Bekrachtigen van gewenst gedrag (C): sociale bekrachtigingen Prijzen Complimenteren Feedback geven Bekrachtigen van gewenst gedrag (C): materiële bekrachtigingen Beloningssystemen Feedbacksystemen Ombuigen ongewenst gedrag (C): aanleren adequaat gedrag Sturende feedback Corrigerende instructie Ombuigen ongewenst gedrag (C): negeren / time-out Negeren Time out / apart zetten Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 5

6 4.7 Ombuigen ongewenst gedrag (C): sancties / straffen Iets leuks wegnemen Iets onaangenaams toevoegen Conclusies Overige overwegingen Aanbevelingen Hoofdstuk 4. Toepassing van cognitief gedragstherapeutische principes door jeugdzorgwerkers Inleiding Cognitieve gedragstherapie bij gedragsproblemen in theorie en praktijk De invloed van cognities De relatie tussen cognities, emoties en gedrag Basismodel cognitieve gedragstherapie Veelgebruikte technieken Cognitieve herstructurering Zelfinstructietraining en hardop-denken methode Probleemoplossend denken Zelfmanagement ( de baas zijn over jezelf ) Omgaan met boosheid: de woedethermometer Psycho-educatie Gedragsexperimenten Indicatie- en contra-indicatiecriteria Toepassen van cognitief gedragstherapeutische principes door beroepsopvoeders en ambulant jeugdzorgwerkers in de praktijk Vergroten van cognitieve vaardigheden: waarnemen en gevolgtrekkingen maken Indirect beïnvloeden van storende gedachten (evaluaties en kernovertuigingen) Averechtse reacties (voorbeelden) Indirect bevorderen van helpende gedachten (realistische evaluaties en kernovertuigingen) Conclusies Overige overwegingen Aanbevelingen Hoofdstuk 5. Jeugdigen met ernstige gedragsproblemen in het onderwijs Inleiding Gedragsproblemen en schoolverzuim en schooluitval Relatie gedragsproblemen schoolverzuim en uitval Gedragsproblemen en schoolverzuim Schoolprestaties en schoolse competenties Leeftijd Rol school en ouders Consequenties van schoolverzuim en schooluitval op korte en lange termijn Bevorderen dat jeugdigen met gedragsproblemen naar school (blijven) gaan Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 6

7 3.1 Zorg en hulpverlening in en om de school Interventies op school en in de klas Schoolbrede gelaagde modellen Interventies voor alle leerlingen (80 procent) Interventies voor risicoleerlingen (15 procent) Interventies voor leerlingen die professionele hulp nodig hebben (5 procent) Ondersteuning van leraren Zorgstructuur in en om de school Zorgadviesteams Cluster4 onderwijs Plusvoorzieningen Reboundvoorzieningen Onderwijsconsulent Ouderbetrokkenheid en zorg voor ouders en gezin Ouderbetrokkenheid bij school Rol jeugdzorgwerker Zorg en hulpverlening aan jeugdigen (Preventieve) interventies gericht op jeugdigen Cognitieve gedragstherapie Mentor interventies Service learning Interventies met positieve beloningen Justitiële interventies Overheidsbeleid Conclusies Overige overwegingen Aanbevelingen Literatuurlijst Bijlage 1. Interventies bij de Richtlijn Ernstige gedragsproblemen Alles Kidzzz ART Aggression Replacement Training Agressieregulatie op maat Agressieregulatie op Maat Ambulant Denken en voelen EQUIP In Control! Incredible Years (Basic) Functionele Gezinstherapie Functional Family Therapy (FFT) Minder boos en opstandig Multidimensional Treatment Foster Care (MTFC) Multidimensionele Familietherapie (Multidimensional Family Therapy, MDFT) Multisysteem Therapie (MST) Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 7

8 Opstandige kinderen: een compleet oudertrainingsprogramma OUDERS van tegendraadse jeugd; Oudertraining Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) Parent Management Training Oregon (PMTO) Programma Alternatieve Denkstrategieën (PAD) Residentieel Gedragstherapeutisch Behandelingsprogramma (RGB) Signalering en PReventieve INTerventie bij antisociaal gedrag (SPRINT) Sociale vaardigheden op maat STOP4-7 - Samen sterker Terug Op Pad Taakspel Triple P Vaardigheden voor ouders (VVO) Washington State Aggression Replacement Training (WSART) Zelfcontrole Criteria Erkenningscommissie Interventies Criteria Erkenningscommissie Gedragsinterventies Justitie Bijlage 2. Evidencetabellen Bijlage 3. Kennislacunes, ontwikkellacunes en signalen Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 8

9 Voorwoord Wie iets heel moois ziet wordt soms overvallen door een lichte treurnis: wat zonde dat ik dit niet veel eerder ben tegengekomen. Mij bekroop dit gevoel toen ik de definitieve versie van deze richtlijn onder ogen kreeg. Wat jammer dat ik als student en later als beginnende jongerentherapeut deze kennis heb moeten missen! En hoe baanbrekend zou het zijn geweest als wetenschappers en praktijkwerkers in die tijd in gezamenlijk overleg zulke toegankelijke teksten hadden kunnen schrijven. De Richtlijn Ernstige gedragsproblemen is geschreven in een taal die de diverse jargons overstijgt. Met erkenning van ieders vak-specialisme en verantwoordelijkheid worden handreikingen geboden aan degenen die met deze problematiek te maken hebben. Dat zijn niet alleen hulpverleners en leerkrachten, maar ook beleidsmedewerkers, en niet in de laatste plaats de ouders. Dankzij de leesbaarheid en helderheid van de richtlijn was het maken van info voor ouders eigenlijk niet meer zo n grote stap. De richtlijnontwikkelaar heeft hiermee een geweldige prestatie geleverd. Dat ging niet vanzelf. De discussies in de werkgroep konden behoorlijk oplopen, maar uiteindelijk was iedereen er toch op gericht om tot een gemeenschappelijk standpunt te komen en desnoods maar af te zien van stokpaardjes. De richtlijn is hard nodig. Want hoe de jeugdzorg er ook uit zal zien na 2015, men is het erover eens dat hulp in de buurt en specialismen die wat meer op afstand georganiseerd zijn, dichter tot elkaar moeten komen. Dat roept de vraag op welke problemen men het beste in de buurt en de school kan aanpakken en wanneer er meer specialistische kennis nodig is. Deze richtlijn kan daarbij helpen. Zij gaat uit van een getrapte aanpak die allereerst ingaat op de vraag wat normaal probleemgedrag is en welke opvoedingsprincipes daarbij van belang zijn. Vervolgens komen probleemgedragingen en interventies in en om de school aan bod en ten slotte wordt er dieper ingegaan op problemen waarvoor gespecialiseerde therapeutische interventies nodig zijn. Met het uitbrengen van een richtlijn doen de beroepsverenigingen NIP, NVO en NVMW een belofte. Een richtlijn heeft immers pas echt gezag als er regelmatig updates plaatsvinden op grond van nieuwe inzichten en ervaringen. Ik verwacht dat richtlijn met open armen ontvangen zal worden en dat de ervaringen die de praktijk er mee opdoet zullen leiden tot een volgende versie. Wim Slot Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 9

10 Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 10

11 Inleiding De Richtlijn Ernstige gedragsproblemen is bedoeld om diagnostiek en behandeling van ernstige gedragsproblemen van jeugdigen binnen de context van het gezin en de school te onderbouwen en te stroomlijnen. Door middel van deze richtlijn wordt geprobeerd de kwaliteit van de diagnostiek en behandeling van jeugdigen en hun gezinnen te verbeteren. Deze richtlijn is specifiek gericht op jeugdigen van 3 tot 18 jaar met ernstige gedragsproblemen en hun omgeving (gezin en school). Het betreft oppositioneel gedrag, boos en driftig gedrag, agressief gedrag en antisociaal gedrag. Hieronder vallen ook jeugdigen met een gedragsstoornis die binnen de jeugdzorg behandeld worden. De richtlijn zal niet ingaan op de aanpak van delinquentie bij jeugdigen. Ook wordt geen onderscheid gemaakt tussen zorg geboden in een vrijwillig kader en zorg binnen een gedwongen kader. Deze richtlijn staat niet op zichzelf, maar sluit aan bij richtlijnen die eerder zijn opgesteld in de jeugdsector. De preventie van ernstige gedragsproblemen krijgt vorm in de Richtlijn Opvoedondersteuning (Prinsen, L Hoir, de Ruiter, Oudhof, Kamphuis, de Wolff & Alpay, 2012) en de Richtlijn Vroegsignalering van psychosociale problemen (Postma, 2008). Deze beide richtlijnen zijn ontwikkeld voor de jeugdgezondheidszorg. Wanneer de gedragsproblemen complex zijn, er sprake is van comorbiditeit en de aanbevelingen in de Richtlijn Ernstige gedragsproblemen onvoldoende effect sorteren, kan de Richtlijn Oppositioneel-opstandige stoornis en gedragsstoornis (Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 2013), opgesteld voor de GGZ, aanvullend voor de behandeling van jeugdigen met ernstige gedragsproblemen. 1.1 Relevantie Een uniforme richtlijn voor diagnostiek en behandeling van ernstige gedragsproblemen is om meerdere redenen van belang. Belang van de jeugdige Als een jeugdige ernstige gedragsproblemen heeft, dan heeft dit een negatieve invloed op zijn kwaliteit van leven. Het heeft grote invloed op zijn dagelijks leven: het verstoort zijn relatie met ouders, broers en zussen, het verstoort zijn functioneren op school en zijn opleidingsmogelijkheden, en het bemoeilijkt het aangaan van contacten met adequaat functionerende leeftijdgenoten. Hoe jonger kinderen ernstige gedragsproblemen ontwikkelen, hoe meer last ze later hebben van beperkingen en hoe vaker ze een beroep doen op de gezondheidszorg. Jeugdigen met ernstige gedragsproblemen hebben een grote kans om een gedragsstoornis te ontwikkelen. Ook hebben jeugdigen met ernstige gedragsproblemen een verhoogd risico op gebruik en misbruik van alcohol en ander middelen, depressie, persoonlijkheidsstoornissen, delinquentie, niet afmaken van een opleiding, werkeloosheid, vaak wisselen van baan, afhankelijkheid van sociale voorzieningen en herhaalde echtscheidingen (Maughan & Rutter, 2001). Belang van ouders, beroepsopvoeders en hulpverleners De gedragsproblemen van de jeugdige leiden vaak tot handelingsverlegenheid bij ouders, beroepsopvoeders en hulpverleners. Het is lastig om consequent de juiste opvoedingsvaardigheden adequaat toe te passen, zoals prijzen en positieve aandacht geven, Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 11

12 direct aanspreken en gepast negeren. Wanneer jeugdigen behandeld worden in een residentiële setting blijkt het lastig een passend positief pedagogisch klimaat te realiseren. Maatschappelijk belang, diversiteit en kwetsbare groepen De maatschappelijke schade die jeugdigen met ernstige gedragsproblemen veroorzaken voor slachtoffers, hun omgeving en de samenleving is aanzienlijk. Vijftien procent van de jeugdige criminelen is verantwoordelijk voor driekwart van alle jeugdcriminaliteit ( Vanwege de ernstige gevolgen van de problematiek voor de jeugdige zelf, diens omgeving en de maatschappij is het van groot belang vroegtijdig in te grijpen om te voorkomen dat gedragsproblemen zich verder ontwikkelen tot gedragsstoornissen. Bij de ontwikkeling van de richtlijn is zoveel mogelijk rekening gehouden met diversiteitsfactoren, zoals leeftijd, geslacht, opleiding en sociaaleconomische situatie, culturele achtergrond en leermogelijkheden van de jeugdige. 1.2 Doel van de richtlijn De doelen van de richtlijn zijn als volgt: - Professionals in de jeugdzorg geven op uniforme en effectieve wijze vorm aan diagnosticeren van en interveniëren bij jeugdigen met ernstige gedragsproblemen in de jeugdzorg; - Professionals in de jeugdzorg ondersteunen (beroeps-)opvoeders in de opvoedingscontext (gezin en school) op uniforme en effectieve wijze bij de opvoeding en begeleiding van jeugdigen met ernstige gedragsproblemen; - Een overzicht bieden van evidence based en practice based kennis op het gebied van diagnostiek en behandeling van ernstige gedragsproblemen bij jeugdigen in de context van gezin en school; - Het analyseren van lacunes in kennis met betrekking tot ernstige gedragsproblemen. De doelen van de richtlijn zijn als volgt: - Professionals in de jeugdzorg geven op uniforme en effectieve wijze vorm aan diagnosticeren van en interveniëren bij jeugdigen met ernstige gedragsproblemen in de jeugdzorg; - Professionals in de jeugdzorg ondersteunen (beroeps-)opvoeders in de opvoedingscontext (gezin en school) op uniforme en effectieve wijze bij de opvoeding en begeleiding van jeugdigen met ernstige gedragsproblemen; - Een overzicht bieden van evidence based en practice based kennis op het gebied van diagnostiek en behandeling van ernstige gedragsproblemen bij jeugdigen in de context van gezin en school; - Het analyseren van lacunes in kennis met betrekking tot ernstige gedragsproblemen. Het volgen van deze richtlijn zal niet altijd betekenen dat de gedragsproblemen van jeugdigen volledig verdwijnen. De aanbevelingen in deze richtlijn dragen bij aan vermindering en het beter hanteerbaar maken van de gedragsproblemen voor de jeugdigen zelf en hun opvoeders. Zeker bij complexe problematiek, of wanneer gedragsproblemen al langere tijd voortduren is het volledig verdwijnen van ernstige gedragsproblemen vaak niet haalbaar. Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 12

13 1.3 Doelgroep van de richtlijn De richtlijn, en de onderbouwing ervan, is primair bedoeld voor de jeugdzorgprofessionals. Zij moeten ermee kunnen werken. Daarnaast is van de richtlijn een apart document met info voor ouders gemaakt. Deze is primair bedoeld voor de cliënten: de jeugdigen en hun ouders. 1.4 Uitgangsvragen De uitgangsvragen van deze richtlijn zijn geformuleerd op basis van een knelpuntenanalyse die de Richtlijnadviescommissie Jeugdzorg (RAC-J) heeft uitgevoerd. In box 1 staan alle oorspronkelijke uit de knelpuntenanalyse geformuleerde vragen. De werkgroep die deze richtlijn heeft ontwikkeld, heeft een selectie gemaakt van vijf uitgangsvragen waar deze richtlijn een antwoord op geeft: 1. Waaraan kun je ernstige gedragsproblemen en zich ontwikkelende gedragsstoornissen herkennen? Hoe ziet het diagnostisch proces eruit wanneer jeugdigen worden aangemeld met een vermoeden van gedragsproblemen? Welk type diagnostische instrumenten moet bij welke leeftijdsgroep worden ingezet? 2. Welk type interventie is het meest effectief voor welke leeftijdsgroep? Welke interventies zijn in welke behandelsetting het meest geëigend? Welke interventies kunnen een negatief effect hebben op gedrag? 3. Welke specifieke opvoedingstechnieken van beroepsopvoeders die jeugdigen in groepsverband behandelen (dagbehandeling en residentieel) dragen bij aan de vermindering van gedragsproblemen? 4. Hoe kunnen jeugdzorgwerkers cognitief-gedragstherapeutische principes toepassen in de dagelijkse praktijk? 5. Hoe kunnen jeugdzorgmedewerkers bevorderen dat jeugdigen met gedragsproblemen naar school (blijven) gaan? Box 1. Uitgangsvragen uit knelpuntenanalyse (RAC-J) Preventie 1. Hoe en door wie kan een zich ontwikkelende gedragsstoornis in een vroeg stadium worden gesignaleerd? 2. Welke vroeginterventies zijn beschikbaar voor een zich ontwikkelende stoornis? Diagnostiek 3. Welke diagnostische instrumenten moeten (minimaal) worden afgenomen bij welke leeftijdsgroepen? 4. Van welke diagnostische instrumenten moet het gebruik worden afgeraden? Interventie 5. Welke interventies zijn in welke situatie en in welke behandelomgeving het meest effectief? 6. In welke volgorde kunnen interventies worden aangeboden in geval van meervoudige problematiek? 7. Welke interventies zijn voor welke doelgroep schadelijk en moeten niet worden toegepast? Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 13

14 8. Welke einddoelen moet een interventie bereiken en wanneer kan een interventie worden beëindigd? 9. Hoe lang mag een behandeling (maximaal) duren bij verschillende typen zorg? 10. Wat is bekend over de kosteneffectiviteit van interventies? 11. Wat zijn de afwegingen om, bij een vergelijkbaar aanbod, te kiezen voor de en of de andere interventie? 12. Wat kunnen hulpverleners doen als interventies niet of onvoldoende helpen? 13. Hoe kan het systeem rond jeugd met een gedragsstoornis onderdeel zijn van behandeling? Welke opvoeders betrek je bij de behandeling van gedragsproblemen en hoe? 14. Wat kunnen hulpverleners doen om de veiligheid van de jeugdige te bewaken? 15. Hoe kunnen hulpverleners cognitief-gedragstherapeutische principes toepassen in de dagelijkse praktijk? 16. Wat kunnen hulpverleners doen om een positief pedagogisch klimaat te bevorderen in een groep jeugdigen met gedragsstoornissen? 17. Hoe kunnen hulpverleners grenzen stellen en tegelijkertijd de autonomie van jeugd stimuleren? 18. Wat kunnen hulpverleners doen bij agressief gedrag? 19. Wat kunnen hulpverleners doen om jeugd te motiveren tot gedragsverandering? 20. Hoe kunnen hulpverleners bevorderen dat jeugd met gedragsstoornissen naar school gaat of werkt? 1.5 Juridische betekenis van de richtlijn Deze richtlijn beschrijft wat bij ernstige gedragsproblemen onder goed professioneel handelen wordt verstaan. De kennis die tijdens het schrijven van de richtlijn beschikbaar was, vormt hierbij het uitgangspunt. Het gaat over kennis gebaseerd op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, maar ook over praktijkkennis en de voorkeuren van cliënten. Door deze kennis in kaart te brengen wil de richtlijn jeugdzorgprofessionals houvast bieden. Het idee is dat zij de kwaliteit van hun beroepsmatig handelen vergroten als ze de richtlijn volgen. Ook kan de richtlijn cliënten helpen om de juiste keuzes te maken. Richtlijnen zijn alleen geen juridische instrumenten. Dat wil zeggen dat ze geen juridische status hebben, zoals een wet, of zoals regels die op een wet gebaseerd zijn. Ze kunnen wel juridische betekenis hebben. Daarvoor moet de richtlijn allereerst door de beroepsgroep worden onderschreven. De nu voorliggende richtlijn is aangenomen door drie beroepsverenigingen (NIP, NVO en NVMW). Deze zijn representatief voor de beroepsgroepen die werkzaam zijn in de jeugdzorg. Samen werken ze aan het ontwikkelen van richtlijnen. Maar de juridische betekenis van een richtlijn hangt ook af van diens praktische bruikbaarheid. De richtlijn moet bijvoorbeeld niet te vaag of te algemeen gesteld zijn. Hij dient aan te geven waarop hij precies betrekking heeft, zonder zo dichtgetimmerd te zijn dat er weinig of niets van de eigen verantwoordelijkheid van de professional overblijft. Kunnen jeugdzorgwerkers in de praktijk goed met de richtlijn uit de voeten, dan zegt dat iets over de kwaliteit en daarmee de waarde van die richtlijn. Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 14

15 Essentieel is dat richtlijnen niet bindend zijn. De jeugdzorgprofessional kan ervan afwijken. Hij móet er zelfs van afwijken als daarmee naar zijn oordeel de belangen van de cliënt beter zijn gediend. De informatie in de richtlijn is namelijk niet het enige waarop de professional zich dient te baseren om tot goede zorg te komen. Hij dient ook de unieke situatie van de cliënt plus diens voorkeuren mee te wegen, en zich te houden aan wet- en regelgeving en het beroepsethische kader van zijn beroepsgroep. Correct gebruik van richtlijnen vooronderstelt dus het nodige vakmanschap. Het is daarom van groot belang dat de beroepsbeoefenaar kan motiveren waarom hij van de richtlijn is afgeweken. Hij moet zijn overwegingen en beslissingen zorgvuldig kunnen onderbouwen. Om die reden moeten ze ook in het dossier worden opgenomen. Op deze manier kan de professional verantwoording afleggen over zijn beroepsmatig handelen. Niet alleen aan de cliënt, maar eventueel ook aan de tuchtrechter. 1.6 Toepassing van de richtlijn; gedeelde besluitvorming Het is van groot belang dat de jeugdzorgprofessional ouders en jeugdige uitnodigt tot samenwerking en hen gedurende het hele proces bij de besluitvorming betrekt. Actieve deelname van ouders en kind bevordert namelijk het effect van de hulpverlening. Uitgangspunt is dan ook dat de wensen en verwachtingen van de ouders en jeugdigen leidend zijn. Hún ervaringen, hún kijk op de problematiek en de oplossing ervan vormen het uitgangspunt voor de afwegingen die de professional maakt. Nu kunnen ouders en kind pas echt als volwaardig partner meedenken en meepraten als zij voldoende geïnformeerd zijn. De richtlijn kan hierbij helpen. De professional spreekt deze richtlijn uitvoerig met ouders en jeugdige door en wijst hen op het bestaan van de info voor ouders. Hij legt de stappen in het zorgproces uit op een manier die voor ouders en kind begrijpelijk is, houdt rekening met de emoties die zijn verhaal oproept en biedt ouders en kind de ruimte om te reageren. Hij legt hun uit welke keuzemogelijkheden er zijn, om vervolgens samen na te gaan hoe zij tegen deze opties aankijken. Welke voorkeuren hebben ze en wat willen ze juist niet? In principe volgt de professional bij de besluitvorming de voorkeur van ouders en kind. Is de veiligheid van de jeugdige in het geding, dan kan dat mogelijk niet. De professional legt in zo n geval duidelijk uit waarom hij een andere keuze maakt, en wat daarvan de consequenties zijn. Zo komt er een proces van gedeelde besluitvorming (shared decision making) op gang. Professionals, ouders én jeugdige hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid om het zorgproces te laten slagen. Zij moeten dus samenwerken. Onder samenwerking wordt verstaan dat de jeugdzorgprofessional: - luistert naar de verwachtingen en wensen van ouders en kind. Deze zijn leidend in het hele proces. Maakt de professional een afwijkende keuze, dan legt hij uit waarom hij dat doet; - ouders en jeugdige (indien van toepassing met behulp van deze richtlijn) informeert wat wel en niet werkt bij bepaalde problemen; - ouders en jeugdige uitleg geeft over de verschillende stappen in het proces van diagnostiek en behandeling; Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 15

16 - ouders en jeugdige verschillende hulpmogelijkheden voorlegt die van toepassing zijn op hun situatie; - er voortdurend rekening mee houdt dat het ouders en kind aan kracht, vaardigheden of inzicht kan ontbreken om optimaal van de aangeboden hulp gebruik te maken. Het expliciet delen van deze omstandigheden en pogen hierover (meer) gedeeld perspectief te krijgen, is noodzakelijk om samen tot een besluit te komen waarin ouders en kind zich het best kunnen vinden; - niet alleen oog heeft voor de jeugdige, maar voor het hele gezin; - zich aanpast aan het tempo van ouders en kind bij het doorlopen van het proces, tenzij het kind acuut in gevaar is. In dat geval dient de jeugdzorgprofessional uit te leggen waarom bepaalde stappen nu genomen moeten worden; - zijn taalgebruik afstemt op het opleidingsniveau en taalgebruik van ouders en jeugdige; - Schenk aandacht aan de culturele achtergrond van ouders en jeugdige; - ouders bij een zorgsignaal zo snel mogelijk betrekt; - ouders in een open sfeer uitnodigt tot samenwerking; - open en niet-veroordelend luistert naar het individuele verhaal van elke ouder en elk kind; - open en niet-veroordelend luistert naar de problemen die ouders en jeugdige ervaren; - oog heeft voor de mate waarin ouders zich gestuurd voelen of vrijwillig hulp hebben gezocht; - uitgaat van de kracht en motivatie van ouders om in de opvoeding bepaalde doelen te bereiken; - met ouders en jeugdige afstemt wat reëel en goed genoeg is. Maar ook jeugdigen en hun ouders dienen mee te werken. Dit houdt in dat zij: - zich bewust zijn van hun verantwoordelijkheid en mogelijkheden om het zorgproces te laten slagen; - zelf de regie hebben, mits zij het belang van het kind (waaronder de veiligheid) voorop stellen; - bereid zijn tot samenwerking met de jeugdzorgprofessional; - openstaan voor de kennis en ervaring van de professional; - vragen om advies, en proberen iets met dat advies te doen; - ondersteuning toestaan als zij zelf onvoldoende mogelijkheden hebben om een advies op te volgen; - op tijd aangeven dat iets niet werkt of niet past; - eventueel om extra ondersteuning en/of een andere jeugdzorgprofessional vragen; - zelf hun mening en ideeën naar voren brengen. Gedeelde besluitvorming is dus zowel in het vrijwillige als in het gedwongen kader van toepassing. In het gedwongen kader kunnen er wel minder keuzeopties zijn, of kunnen er aan bepaalde keuzes andere voorwaarden of consequenties zijn verbonden. Dit maakt het zorgproces gecompliceerd, maar onderstreept het belang van een goede samenwerking. Ouders en jeugdige dienen ook bij zorg in een gedwongen kader uitvoerig geïnformeerd te worden over de maatregelen die worden genomen, en over hun rechten en plichten hierin. De professional dient regelmatig te vertellen welke stappen er worden gezet Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 16

17 en wat er van ouders en jeugdige verwacht wordt. De professional moet zijn overwegingen en beslissingen zorgvuldig kunnen onderbouwen. Hij hoort hiervan aantekening te maken in het dossier Diversiteit Om een goede behandelrelatie te kunnen opbouwen, is goed contact met de ouders van belang. Nu vinden niet alle ouders het even makkelijk hulpverleners te vertrouwen. Neem daarom voldoende tijd om dit vertrouwen te winnen. Houd er rekening mee dat ouders een ander referentiekader kunnen hebben dan jijzelf. Ze denken bijvoorbeeld dat de ziekte van hun kind een andere oorzaak heeft dan jij denkt, of ze kijken anders tegen opvoeden aan. Onderzoek met welke verwachtingen de ouders komen en wees je bewust van de verwachtingen die jij van de ouders hebt. Ouders kunnen ook weerstand hebben tegen de bemoeienis van (overheids) instanties bij de opvoeding van hun kind. In zulke situaties zul je meer tijd nodig hebben om het vertrouwen te winnen. Er zijn ook ouders die niet goed met het gangbare schriftelijke materiaal uit de voeten kunnen, bijvoorbeeld doordat ze de taal niet goed machtig zijn of lager zijn opgeleid. Zij kunnen ook moeite hebben met bepaalde interventies, omdat deze uitgaan van een taalvaardigheid en een abstractievermogen dat bij deze groep niet voldoende aanwezig is. Zorg daarom voor begrijpelijk voorlichtingsmateriaal, en kies voor een interventie die aansluit bij de capaciteiten van de ouders. 1.7 Leeswijzer Hieronder volgt een beschrijving van de verantwoording en werkwijze van de ontwikkeling van de richtlijn (paragraaf 2). Daarna wordt een nadere omschrijving van het begrip ernstige gedragsproblemen gegeven (paragraaf 3). Na dit inleidende hoofdstuk komen de vijf uitgangsvragen aan bod. Hoofdstuk 1 begint met de beschrijving van het diagnostische proces van ernstige gedragsproblemen. In hoofdstuk 2 worden de type interventies besproken die ingezet kunnen worden bij ernstige gedragsproblemen. Hoofdstuk 3 gaat in op welke specifieke opvoedingstechnieken van beroepsopvoeders die jeugdigen in groepsverband behandelen bijdragen aan vermindering van gedragsproblemen. Hoe beroepsopvoeders en hulpverleners in de jeugdzorg cognitief- gedragstherapeutische principes kunnen toepassen in de dagelijkse praktijk wordt beschreven in hoofdstuk 4. Ten slotte komt in hoofdstuk 5 aan de orde hoe jeugdzorgwerkers kunnen bevorderen dat jeugdigen met ernstige gedragsproblemen naar sch0ol (blijven) gaan. Dit document bevat de onderbouwing van de richtlijn en is vrij uitvoerig. Deze onderbouwing is uitgebreid en gedetailleerd geschreven en gedocumenteerd. Het is daarom minder bruikbaar om te gebruiken in de dagelijkse praktijk. De Richtlijn Ernstige gedragsproblemen wordt in een apart document weergegeven zonder uitgebreide onderbouwing (De Lange, Matthys, Foolen, Addink, Oudhof & Vermeij, 2013). Daarnaast is de richtlijn samengevat in werkkaarten. De richtlijnen werkkaarten ondersteunen jeugdzorgprofessionals om de richtlijn toe te passen in de dagelijkse praktijk van de jeugdzorg. Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 17

18 1.8 Omschrijving gebruikte begrippen Ter bevordering van de leesbaarheid is in deze richtlijn een aantal keuzes in terminologie gemaakt. - Jeugdige verwijst naar kinderen van alle leeftijden. Kind verwijst naar jeugdigen onder de 12 jaar, jongeren naar jeugdigen vanaf 12 jaar; - Met ouder/opvoeder wordt de primaire opvoeder van het kind bedoeld, dat wil zeggen diegene die de opvoeding en verzorging van het kind grotendeels op zich neemt; - Onder jeugdzorgprofessionals worden zowel gedragswetenschappers (psychologen, pedagogen of anderen met een gedragswetenschappelijke opleiding) verstaan als hbo-opgeleide jeugdzorgwerkers. Met sommige aanbevelingen kunnen beide groepen hun voordeel doen, andere zijn vooral van toepassing op jeugdzorgwerkers of juist op gedragswetenschappers. Waar dit onderscheid van belang is, wordt specifiek over gedragswetenschappers dan wel over jeugdzorgwerkers gesproken; - Er is gekozen te spreken over (ambulant) jeugdzorgwerkers in algemene zin voor professionals werkzaam in de jeugdzorg, en meer specifiek in residentiële setting over beroepsopvoeders; - De aanduiding gedragswetenschapper wordt gebruikt voor (school)psychologen en orthopedagogen. In de hoedanigheid van diagnosticus, wordt de gedragswetenschapper als zodanig aangeduid; - De term schooluitval wordt zowel gebruikt voor de uitstroom van leerlingen zonder diploma als voor uitstroom zonder startkwalificatie (voortijdig schoolverlaten). Onder schoolverzuim wordt spijbelen of ongeoorloofd verzuim tot vier weken verstaan. - Leerkrachten in het basisonderwijs en docenten in het voortgezet onderwijs worden aangeduid met de term leraar ; - Waar in de tekst in een algemene context gesproken wordt over hij of de mannelijke vorm, kan ook zij of de vrouwelijke vorm worden gelezen. 2. Verantwoording/methode 2.1 De werkgroep en klankbordgroepen De Richtlijn Ernstige gedragsproblemen is ontwikkeld door de Werkgroep Ernstige gedragsproblemen bestaande uit de volgende leden: Prof. dr. N. W. Slot Dr. L. Kroneman Drs. M. Heeroma Mw. J. Steenmeijer Dr. C. Buschgens Prof. dr. W. Matthys Voorzitter; bijzonder hoogleraar jeugdbescherming aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam Cognitief gedragstherapeut i.o. en senior onderzoeker bij LSG-Rentray; lid namens het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) Orthopedagoog/GZ-psycholoog en eigenaar van Orthopedagogische Psychologische Praktijk Heeroma; lid namens de Nederlandse vereniging van pedagogen en onderwijskundigen (NVO) Zelfstandig adviseur op het gebied van Jeugd & Gezin; lid namens de Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW) Lid namens de Landelijke Oudervereniging Balans Expert; kinder- en jeugdpsychiater Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU); hoogleraar aan de Universiteit Utrecht (UU) Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 18

19 Drs. M. I. de Lange Projectleider; senior adviseur bij het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) M. Oudhof, Msc Projectmedewerker; adviseur bij het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) A. van As Projectassistent (NJi) De werkgroep heeft bij aanvang de kaders voor de richtlijn vastgesteld en uit twintig uitgangsvragen vijf uitgangsvragen geselecteerd waar de richtlijn op in gaat. De werkgroep heeft vervolgens in vijf rondes feedback gegeven op de literatuurselectie en de ontwikkeling van de teksten, conclusies en aanbevelingen. Bij de ontwikkeling van de richtlijn is de werkgroep ondersteund door een projectteam bestaande uit: Drs. M. I. de Lange Projectmedewerker (NJi) Drs. A. Addink Projectmedewerker (NJi) N. Foolen, MSc Projectmedewerker (NJi) M. Oudhof, MSc Projectmedewerker (NJi) K. Vermeij, MSc Expert en projectmedewerker (UMCU) Prof. dr. W. Matthys Projectassistent (NJi) A. van As Projectleider (NJi) De tekst van de richtlijn is in drie commentaarrondes (twee bijeenkomsten en één mailronde) voorgelegd aan een klankbordgroep met vertegenwoordigers van de jeugdzorg en vertegenwoordigers van drie typen interventies: oudertrainingen (tot 12 jaar), gezinsen systeeminterventies (vanaf 12 jaar) en cognitief-gedragstherapeutische interventies. De klankbordgroep bevat zowel staf- als lijnfunctionarissen, met expertise op het gebied van kinderen en jongeren, jongens en meisjes, ambulante en residentiële zorg, lichtere en zwaardere vormen van zorg (JeugdzorgPlus) en aanbod op het snijvlak van jeugdzorg en onderwijs. De klankbordgroep had als taak aanvullende kennis aan te dragen vanuit de praktijk (in aanvulling op literatuur of in plaats van literatuur, daar waar evidence ontbreekt) en waar mogelijk en nodig differentiatie aan te brengen in de uitvoering van de richtlijn naar leeftijd, sekse en etniciteit, en differentiatie in de toepassing van de richtlijn voor jeugdigen met een licht verstandelijke beperking. Daarnaast is aan klankbordgroepleden gevraagd de aanbevelingen praktisch te vertalen. De klankbordgroep bestond uit de volgende leden: Drs. G. Albrecht Mw. P. van Arnhem Drs. M. Gelsing Drs. W. Joosten Dhr. J. Laghuwitz Drs. W. Reijntjens Drs. M. Rojer Dhr. M. Vos Drs. N. Wiltink PMTO (PI Research) Van Arnhem Advies en Training De Hoenderloogroep, kansen voor jongeren MST (Oosterpoort) Parlan Jeugd & Opvoedhulp In Control (Stichting Jeugdzorg Sint Jozef) Zandbergen Jeugd & Opvoedhulp Juzt, bij opvoeden en opgroeien Entréa, jeugdzorg, onderwijs en onderzoek De richtlijn beantwoordt onder andere de vraag hoe jeugdzorgwerkers kunnen bevorderen dat jeugdigen naar school blijven gaan. De tekst die betrekking heeft op deze vraag is voorgelegd Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 19

20 aan een klankbordgroep van onderwijspsychologen. De deelnemers waren betrokken bij zowel basis- als voortgezet onderwijs en regulier en speciaal onderwijs (REC4 onderwijs): Drs. A. van den Bosch Drs. B. Goede Drs. M. Hekerman Drs. H. ten Kate Drs. C. Perrenet Drs. D. Post Drs. A. Savenije Drs. M. Werlich ROC Flevoland Stichting Leerlingzorg Almere primair onderwijs Stichting Het Driespan Beukenrode Onderwijs Pi-school De Strandwacht, Den Haag Stichting Respont Berg en Boschschool WSNS Rotterdam Noord 2.2 Werkwijze Onderwerpkeuze en samenstelling uitgangsvragen Onderwerpen voor richtlijnontwikkeling werden meestal aangedragen door professionals in de jeugdzorg. Ze betroffen problemen die jeugdzorgprofessionals in hun werk tegenkomen. Prioritering vond plaats op basis van urgentie en omvang van het betreffende probleem. Ook werd bekeken of het onderwerp wel geschikt was om een richtlijn voor uit te brengen. Vervolgens werden twee gestructureerde brainstormsessies georganiseerd met jeugdzorgprofessionals, wetenschappers en cliënten in de jeugdzorg. Tijdens deze sessies werden onderwerp en de daarin optredende knelpunten zorgvuldig afgebakend en geanalyseerd. Uiteindelijk leidde dit tot een zogenaamde informatiekaart met daarop de belangrijkste knelpunten en uitgangsvragen die in de richtlijn beantwoord moeten worden Commentaarfase Een eerste versie van de richtlijn is voor commentaar voorgelegd aan de volgende partijen. - De term schooluitval wordt zowel gebruikt voor de uitstroom van leerlingen zonder diploma als voor uitstroom zonder startkwalificatie (voortijdig schoolverlaten). Onder schoolverzuim wordt spijbelen of ongeoorloofd verzuim tot vier weken verstaan; - Leerkrachten in het basisonderwijs en docenten in het voortgezet onderwijs worden aangeduid met de term leraar ; - Waar in de tekst in een algemene context gesproken wordt over hij of de mannelijke vorm, kan ook zij of de vrouwelijke vorm worden gelezen; - De Richtlijn Adviescommissie Jeugdzorg (RAC-J) heeft de richtlijn bekeken vanuit het pespectief van het projectplan en de opdrachtverstrekking, en heeft globaal de inhoud en de geschiktheid voor de proefinvoering beoordeeld; - De beroepsverenigingen NIP, NVO en NVMW hebben zich gebogen over de tekst van de richtlijn en de daarbij behorende onderbouwing; - Defence for Children Nederland heeft advies uitgebracht over de mate waarin de richtlijn overeenstemt met het VN-verdrag inzake de Rechten van het Kind; - Pharos, kennis- en adviescentrum voor de gezondheid van migranten en laagopgeleiden, heeft geadviseerd over de cultuursensitiviteit van de richtlijn; Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 20

21 - Het expertisecentrum van de William Schrikker Groep is nagegaan of de richtlijn en aanbevelingen ook van toepassing zijn op kinderen en jeugdigen met een verstandelijke beperking. Alle feedback is daarna door de ontwikkelaars gewogen. Dit heeft in veel gevallen tot aanpassing van de richtlijn geleid. Waar dit niet is gebeurd, is dit door de ontwikkelaars in een separaat document gemotiveerd Proefimplementatie Aan de invoering van de richtlijn is een proefimplementatie voorafgegaan. Voor elke proefinvoering is een invoerteam geformeerd. Dit team stelde jeugdzorgprofessionals in staat de richtlijn op proef uit te proberen in een context die voor de richtlijn relevant was. Uiteindelijk hebben zes teams, verdeeld over drie organisaties binnen de jeugdzorg, gedurende drie maanden de richtlijn uitgeprobeerd. Door een tijdlang op proef met een richtlijn te werken, is bekeken of een richtlijn voldeed. Waren de aanbevelingen die erin worden gedaan bijvoorbeeld concreet genoeg? Konden de professionals in de dagelijkse praktijk met de richtlijn uit de voeten? En hoe kon de invoering van de richtlijn worden vergemakkelijkt? Op dergelijke vragen moest de proefinvoering antwoord geven. Een proefinvoering werd daarom steeds nauwkeurig voorbereid. Eerst werd, in samenspraak met de ontwikkelaar, vastgesteld wat de kernelementen van de richtlijn zijn zodat duidelijk was op welke punten geëvalueerd moest worden. Vervolgens kregen de organisaties die op proef met de richtlijn gingen werken een voorbereidings- en instructiebijeenkomst. Daarna ging de proefperiode van drie maanden in. Gedurende deze periode hielden de jeugdzorgprofessionals aan de hand van een registratieformulier bij welke onderdelen van de richtlijn ze konden toepassen, en welke problemen ze daarbij eventueel tegenkwamen. Zo werden ervaringen in het werken met de richtlijn nauwkeurig in kaart gebracht. Alle teams die de richtlijn hebben uitgeprobeerd werden na afloop van de proefperiode geïnterviewd in een focusgroep. Ook is een aantal cliënten en iemand van het management gevraagd naar hun bevindingen. De uitkomsten van de evaluatie zijn teruggegeven aan de richtlijnontwikkelaars. Zij konden indien nodig de richtlijn verder aanscherpen. Vervolgens maakte het invoerteam een verspreidings- en invoerplan. Als de stuurgroep (die de richtlijn formeel autoriseert) dit plan goedkeurde, kon de richtlijn worden verspreid en ingevoerd Betrokkenheid van cliënten Cliënten zijn gedurende het hele proces bij de ontwikkeling van de richtlijn betrokken geweest. Zo hebben ze hun voorkeuren aangegeven bij het bepalen van de uitgangsvragen. Daarnaast hebben ze tijdens de proefimplementatie hun ervaringen met het werken vanuit de richtlijn kenbaar gemaakt. Aan de werkgroep was bovendien een vertegenwoordiger van Balans verbonden. Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 21

22 Verder is er een werkgroep van ervaringsdeskundigen (de zogenaamde cliëntentafel ) geformeerd. De cliënten zijn door het Landelijk Cliëntenforum Jeugdzorg (LCFJ) 1 benaderd, en het LCFJ zit ook de bijeenkomsten voor. De cliëntentafel is tijdens de ontwikkeling van de richtlijn geraadpleegd als er vragen waren. Door mee te denken over inhoud en formulering hebben de cliënten een grote bijdrage geleverd aan de praktische bruikbaarheid van de richtlijn. Dit geldt met name voor aspecten als de ongelijkheid tussen hulpverlener en cliënt, de ouder- en opvoedingsrelatie en zorgen om de jeugdige. De cliëntentafel heeft geadviseerd om hulpverlening vanuit de richtlijn te baseren op gedeelde besluitvorming. Om cliënten goed te informeren en optimaal te betrekken bij afwegingen en beslissingen die hen aangaan, is bovendien een apart document met info voor ouders ontwikkeld, die van commentaar is voorzien door deze werkgroep Evaluatie, bijstelling en herziening van de richtlijn Deze richtlijn is gebaseerd op de kennis die tijdens het schrijven beschikbaar was. Nu de richtlijn is uitgebracht, wordt informatie verzameld over het gebruik van de richtlijn. De zo verzamelde feedback, maar ook nieuwe inzichten kunnen aanleiding zijn om de richtlijn bij te stellen. Het is gebruikelijk richtlijnen ongeveer eens in de vijf jaar te herzien, of eerder als daar aanleiding toe is. Gedurende de looptijd van het Programma Richtlijnontwikkeling Jeugdzorg (tot april 2015) ziet de Stuurgroep Richtlijnontwikkeling Jeugdzorg toe op de bijstelling van de richtlijnen. Na afloop van de programmaperiode zal het beheer van de richtlijnen jeugdzorg worden overgedragen aan een daartoe op te zetten of aan te wijzen organisatie. 2.3 Verantwoording werkwijze Voor het literatuuronderzoek vormt de kenniscollectie van het Nederlands Jeugdinstituut de basis. Bij de ontwikkeling van de richtlijn is gebruik gemaakt van de dossiers Gedragsproblemen en Gedragsstoornissen en de volgende stukken waarin kennis over wat werkzaam is voor een specifieke problematiek of werksoort op een rij is gezet: - Wat werkt bij jeugdigen met gedragsproblemen? (De Baat, 2011) - Wat werkt bij jeugdigen met gedragsstoornissen? (Boendermaker & Ince, 2010) - Wat werkt bij oudertrainingen? (Foolen, 2011) - Wat werkt bij cognitieve gedragstherapie? (Foolen & Ellink, 2010) - Wat werkt bij het voorkomen en verminderen van schoolverzuim? (De Baat 2009; 2010) - Wat werkt bij het voorkomen van voortijdig schoolverlaten? (Holter, 2008; Holter & Bruinsma, 2010) - Residentiële jeugdzorg, wat werkt? (Boendermaker, Van Rooijen & Berg, 2010) - Wat werkt bij jeugdigen met een licht verstandelijke beperking? (Zoon, 2012) Voor deze documenten heeft het Nederlands Jeugdinstituut een uitgebreide search uitgevoerd. Hierbij is onder meer gezocht in databases als PsychINFO, Cochrane Collaboration, Picarta, Campbell Collaboration, Google Scholar en Google Books. 1 Het LCFJ is april 2012 gefuseerd met LOC zeggenschap in zorg. Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 22

23 Bij de beantwoording van de uitgangsvragen zijn de betreffende dossiers, stukken en relevante achterliggende artikelen bestudeerd. In aanvulling op deze kenniscollectie is aanvullende literatuur geraadpleegd die de werkgroep middels de sneeuwbalmethode heeft aangedragen. Het gaat daarbij niet alleen om onderzoeksliteratuur, maar ook om handboeken die in de praktijk van de jeugdzorg veelvuldig gebruikt worden. Daarnaast is aanvullende literatuur bestudeerd die is aangedragen vanuit de ontwikkeling van de Richtlijn Gedragsstoornissen (in ontwikkeling) voor de jeugd-ggz om zorg te dragen voor afstemming met deze richtlijn. Voor de beantwoording van uitgangsvraag 1 is een aanvullende literatuursearch gedaan in de internationale database Psychinfo. Er is gezocht met (een combinatie van) de volgende termen: Diagnostic process, Clinical assessment, Screening, Diagnostic interview, Diagnostic assessment, Detection, Detection of problems, Behavioral problems, Behavior problems, Behavior disorders, Behavioural problems, Behaviour problems, Behaviour disorders, Disruptive behavior, Disruptive behaviour, Externalizing behavior, Externalizing behaviour, Externalizing problems, ODD, CD, Conduct problems, Conduct disorder(s), Tantrum, Child, Children, Teenager, Adolescent, Youngster, Toddler, Preschooler, Youth, AND/OR Meta-analysis, Review, [gepubliceerd na 2001]. Daarbij is literatuur geselecteerd die met name over vernieuwde diagnostische processen rondom het vaststellen van gedragsstoornissen en over validiteit en betrouwbaarheid van verschillende diagnostische instrumenten gaat. Uitgangsvraag 2 gaat in op interventies om ernstige gedragsproblemen aan te pakken. De publicaties Wat werkt bij gedragsproblemen?, Wat werkt bij gedragsstoornissen?, Wat werkt bij oudertrainingen? en Residentiele jeugdzorg, wat werkt? zijn als uitgangspunt gebruikt bij de beantwoording van deze vraag. De verschillende studies waarin effecten van interventies zijn onderzocht zijn in evidence tabellen samengevat (bijlage 2). Deze tabellen bieden een overzicht van onderzoeksresultaten en de sterkte van de bewijskracht van het onderzoek dat bij de beantwoording van uitgangsvraag 2 is gebruikt. Uitgangsvraag 3 betreft de toepassing van opvoedingstechnieken door beroepsopvoeders. De beantwoording van deze vraag is gebaseerd op de bestudering van methodiekhandleidingen van oudertrainingen, gericht op de opvoeding van jeugdigen met gedragsproblemen. Het gaat om oudertrainingen waarvan de effectiviteit in (internationaal) onderzoek is aangetoond of die minimaal Goed onderbouwd zijn en zijn opgenomen in de Databank Effectieve jeugdinterventies van het Nederlands Jeugdinstituut. Aanvullend zijn enkele aangedragen handboeken geraadpleegd. De beantwoording van uitgangsvraag 4 is, bij gebrek aan wetenschappelijk onderzoek naar de toepassing van cognitief gedragstherapeutische principes door beroepsopvoeders en hulpverleners, expert- en consensus-based. Voor de beantwoording van deze vraag is gebruik gemaakt van een artikel waarin eerder op dit thema is ingegaan (De Lange & Albrecht, 2006). Op basis van interviews met enkele experts naar aanleiding van dit artikel is een basistekst samengesteld. Deze tekst is in vier rondes voorgelegd aan de werkgroep en in drie rondes aan de klankbordgroep. Richtlijnen Jeugdzorg / Ernstige Gedragsproblemen / onderbouwing / pagina 23

Richtlijn / info voor ouders. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / info voor ouders. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / info voor ouders Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2013 Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / onderbouwing Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2014 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn / onderbouwing Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2014 Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen,

Nadere informatie

Richtlijn / info voor ouders. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / info voor ouders. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / info voor ouders Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2014 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut

Nadere informatie

Samenvattingskaart Richtlijn Ernstige gedragsproblemen

Samenvattingskaart Richtlijn Ernstige gedragsproblemen Samenvattingskaart Richtlijn Ernstige gedragsproblemen Samenvattingskaart Herkennen en screenen Neem kennis van de normale variatie van lastig gedrag (zie RL 1.1). Maak voor screening gebruik van CBCL,

Nadere informatie

Beslisboom Ernstige gedragsproblemen

Beslisboom Ernstige gedragsproblemen Beslisboom Ernstige gedragsproblemen Werkkaart 1 Richtlijn Ernstige gedragsproblemen 1 Bespreek samen met ouders en/of jeudige dit schema en beslis samen over passende hulp: Start Bij twijfel: overleg

Nadere informatie

Richtlijn. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2014 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse

Nadere informatie

Richtlijn. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP Richtlijn Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2014 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse

Nadere informatie

Richtlijn. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP Richtlijn Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2013 Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen,

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / onderbouwing Uithuisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, NVMW en NIP 2015 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse

Nadere informatie

Evidence-based interventies voor agressieregulatie en woedebeheersing

Evidence-based interventies voor agressieregulatie en woedebeheersing Evidence-based interventies voor agressieregulatie en woedebeheersing Hoe vergelijk je methodieken op basis van welke criteria? Marjolein Oudhof Mariska van der Steege 23 april 2009 Inhoud workshop Werken

Nadere informatie

Tijdig ingrijpen: werkzame ingrediënten voor interventies

Tijdig ingrijpen: werkzame ingrediënten voor interventies Infosheet Tijdig ingrijpen: werkzame ingrediënten voor interventies Tijdig ingrijpen betekent voorkomen dat een de fout ingaat. Wie wil dat niet? Dat is dan ook precies wat deze infosheet beoogt: inzicht

Nadere informatie

Richtlijn / info voor ouders. Samen met ouders en jeugdige beslissen over passende hulp. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming.

Richtlijn / info voor ouders. Samen met ouders en jeugdige beslissen over passende hulp. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. Richtlijn / info voor ouders Samen met ouders en jeugdige beslissen over passende hulp Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP Inleiding In elk gezin is wel eens wat. Het is heel normaal

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn / onderbouwing Uithuisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2015 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Crisisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Crisisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / onderbouwing Crisisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, NVMW en NIP 2015 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse

Nadere informatie

Richtlijn / info voor ouders. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn / info voor ouders. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn / info voor ouders Uithuisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP Inleiding Een kind opvoeden is niet makkelijk. Zo kan het zijn dat uw kind meer of andere zorg nodig

Nadere informatie

Van dwars gedrag tot gedragsstoornis

Van dwars gedrag tot gedragsstoornis Van dwars gedrag tot gedragsstoornis Blauwdruk voor een preventie- en zorgarrangement Om gemeenten te ondersteunen bij het inrichten van een preventie- en zorgaanbod biedt het Nederlands Jeugdinstituut

Nadere informatie

Interventies voor jji en jeugdzorgplus. Leonieke Boendermaker

Interventies voor jji en jeugdzorgplus. Leonieke Boendermaker Interventies voor jji en jeugdzorgplus Leonieke Boendermaker 20 mei 2009 Evident? 1. Problemen doelgroep 2. Interventies die leiden tot vermindering problemen 3. Noodzaak goede implementatie 2 Om wat voor

Nadere informatie

VERBINDING VAN WETENSCHAP EN PRAKTIJK IN DE WIJK. Marjan de Lange 16 mei 2017

VERBINDING VAN WETENSCHAP EN PRAKTIJK IN DE WIJK. Marjan de Lange 16 mei 2017 VERBINDING VAN WETENSCHAP EN PRAKTIJK IN DE WIJK Marjan de Lange 16 mei 2017 KERNELEMENTEN VAN EFFECTIEVE HULP Kernelementen: gemeenschappelijke bestanddelen uit meerdere interventies voor eenzelfde doelgroep

Nadere informatie

Agenda. Opwarmer. Voorstellen en Opzet. Waaruit bestaat Triple P: Positief Opvoeden? Wat is Triple P Positief Opvoeden

Agenda. Opwarmer. Voorstellen en Opzet. Waaruit bestaat Triple P: Positief Opvoeden? Wat is Triple P Positief Opvoeden Agenda 1. Voorstellen en Opzet 2. Opwarmer: Triple P en OvTJ: Hand in hand of oog om oog/tand om tand? Congres Triple P 24 april 2012 Workshop Verhouding OvTJ en Triple P Drs. Nita van Veluw, programmaleider

Nadere informatie

Richtlijn / info voor ouders ADHD. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn / info voor ouders ADHD. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn / info voor ouders ADHD Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP Inleiding Het is niet altijd makkelijk kinderen 1 op te voeden. Soms zijn ze druk, luisteren ze niet of doen

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Crisisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Crisisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn / onderbouwing Crisisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2015 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Multiprobleemgezinnen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Multiprobleemgezinnen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / onderbouwing Multiprobleemgezinnen Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, NVMW en NIP 2015 Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen,

Nadere informatie

BESLIS ONDERBOUWD OVER PASSENDE HULP BIJ GEDRAGSPROBLEMEN

BESLIS ONDERBOUWD OVER PASSENDE HULP BIJ GEDRAGSPROBLEMEN BESLIS ONDERBOUWD OVER PASSENDE HULP BIJ GEDRAGSPROBLEMEN Marjan de Lange Rena Eenshuistra Chadia Bouzakoura 23 november 2017 KERNELEMENTEN VAN EFFECTIEVE HULP Vraagstuk 6 consortia: kunnen we interventies

Nadere informatie

Werkbladen. Wat werkt in de pleegzorg?

Werkbladen.  Wat werkt in de pleegzorg? Werkbladen www.nji.nl/watwerkt Wat werkt in de pleegzorg? Wat werkt in de pleegzorg? Het Nederlands Jeugdinstituut beschrijft in de publicatie Wat werkt in de pleegzorg? wat er uit wetenschappelijk onderzoek

Nadere informatie

Inhoud. Er worden 13 richtlijnen ontwikkeld. Richtlijnen jeugdhulp? Richtlijnen: versterkend RICHTLIJNEN VOOR DE JEUGDHULP EN JEUGDBESCHERMING

Inhoud. Er worden 13 richtlijnen ontwikkeld. Richtlijnen jeugdhulp? Richtlijnen: versterkend RICHTLIJNEN VOOR DE JEUGDHULP EN JEUGDBESCHERMING Inhoud Richtlijnen Jeugdhulp en Jeugdbescherming Nienke Foolen (Nederlands Jeugdinstituut) Meike Koopman (Nederlands Jeugdinstituut) Pieter Jelle Moenandar (Hogeschoolvan Amsterdam) Voorstellen Korte quiz!

Nadere informatie

Aansluiting Richtlijnen jeugdhulp en Zorgstandaarden GGZ. Karlijn Stals, Marianne Berger, Nederlands Jeugdinstituut

Aansluiting Richtlijnen jeugdhulp en Zorgstandaarden GGZ. Karlijn Stals, Marianne Berger, Nederlands Jeugdinstituut Aansluiting Richtlijnen jeugdhulp en Zorgstandaarden GGZ Karlijn Stals, Marianne Berger, Nederlands Jeugdinstituut Kennismaken Vandaag: in gesprek Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming: wat is dat

Nadere informatie

Richtlijn / info voor ouders. Scheiding en problemen van jeugdigen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn / info voor ouders. Scheiding en problemen van jeugdigen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP Richtlijn / info voor ouders Scheiding en problemen van jeugdigen Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, NVMW en NIP Inleiding Kinderen 1 van gescheiden 2 ouders 3 hebben het vaak niet makkelijk.

Nadere informatie

Richtlijn oppositioneelopstandige. en gedragsstoornis (CD) bij kinderen en jongeren

Richtlijn oppositioneelopstandige. en gedragsstoornis (CD) bij kinderen en jongeren Richtlijn oppositioneelopstandige stoornis (ODD) en gedragsstoornis (CD) bij kinderen en jongeren Walter Matthys en Geurt van de Glind (redactie) Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) De Tijdstroom,

Nadere informatie

Richtlijn Angst (2016)

Richtlijn Angst (2016) Richtlijn Angst (2016) Verantwoording Thema Herkennen van angst De methode waarop gegevens zijn verzameld voor beantwoording van uitgangsvraag 1 t/m 3 is in overleg met de werkgroep vastgesteld. Er is

Nadere informatie

Literatuur 145. Het Nederlands Jeugdinstituut: kennis over jeugd en opvoeding 173

Literatuur 145. Het Nederlands Jeugdinstituut: kennis over jeugd en opvoeding 173 Inhoud Inleiding 7 Deel 1: Theorie 1. Kindermishandeling in het kort 13 1.1 Inleiding 13 1.2 Aard en omvang 13 1.3 Het ontstaan van mishandeling en verwaarlozing 18 1.4 Gevolgen van kindermishandeling

Nadere informatie

Contouren van een nieuw jeugdstelsel

Contouren van een nieuw jeugdstelsel Contouren van een nieuw jeugdstelsel Tom van Yperen Nederlands Jeugdinstituut / Universiteit Utrecht 26 mei 2011 te Den Haag t.vanyperen@nji.nl Huidige jeugdstelsel (vereenvoudigd) Zie ook: www.nji.nl

Nadere informatie

Graduate School of Child Development and Education Preventieve Jeugdhulp en Opvoeding

Graduate School of Child Development and Education Preventieve Jeugdhulp en Opvoeding Graduate School of Child Development and Education Preventieve Jeugdhulp en Opvoeding Mastertraject Pedagogische Wetenschappen http://www.uva.nl/onderwijs/master/masteropleidingen/content/pedagogische-wetenschappen-preventieve-jeugdhulp-en-opvoeding/preventieve-jeugdhulp-en-opvoeding.html

Nadere informatie

Factsheet landelijke inkoopafspraken in het kader van het jeugdstrafrecht

Factsheet landelijke inkoopafspraken in het kader van het jeugdstrafrecht Factsheet landelijke inkoopafspraken in het kader van het jeugdstrafrecht Met de Jeugdwet komt de verantwoordelijkheid voor de jeugdreclassering en de jeugdhulp 1 bij de gemeenten te liggen. Jeugdreclassering

Nadere informatie

Graduate School of Child Development and Education Preventieve Jeugdhulp en Opvoeding

Graduate School of Child Development and Education Preventieve Jeugdhulp en Opvoeding http://www.uva.nl/onderwijs/master/masteropleidingen/content/pedagogische-wetenschappen-preventieve-jeugdhulp-en-opvoeding/preventieve-jeugdhulp-en-opvoeding.html www.uva.nl/msc-pjo 1 Graduate School of

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Multiprobleemgezinnen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn / onderbouwing. Multiprobleemgezinnen. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn / onderbouwing Multiprobleemgezinnen Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2015 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen,

Nadere informatie

Richtlijn. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn. Uithuisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP Richtlijn Uithuisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, NVMW en NIP 2015 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging

Nadere informatie

Schakenbosch in het kort

Schakenbosch in het kort Schakenbosch in het kort 2 Schakenbosch in het kort Schakenbosch is een behandelcentrum JeugdzorgPlus voor jongeren van 12 tot 18 jaar met ernstige gedragsproblemen. Daarnaast hebben de jongeren psychiatrische

Nadere informatie

Triple P en Transitie Jeugdzorg 24 april Yvonne van Westering, Nederlands Jeugdinstituut Margreet de Jongh, SO&T

Triple P en Transitie Jeugdzorg 24 april Yvonne van Westering, Nederlands Jeugdinstituut Margreet de Jongh, SO&T Triple P en Transitie Jeugdzorg 24 april 2012 Yvonne van Westering, Nederlands Jeugdinstituut Margreet de Jongh, SO&T Het hele stelsel gaat op de schop! 1. Passend Onderwijs 2. Stelselherziening Jeugdzorg

Nadere informatie

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H.

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Leloux-Opmeer Voorwoord Inhoudsopgave Een tijd geleden hebben Stichting Horizon

Nadere informatie

Op weg naar meer kennis over wat werkt voor multiprobleemgezinnen (MPG) MSc L. (Loraine) Visscher, Universitair Medisch Centrum Groningen

Op weg naar meer kennis over wat werkt voor multiprobleemgezinnen (MPG) MSc L. (Loraine) Visscher, Universitair Medisch Centrum Groningen Op weg naar meer kennis over wat werkt voor multiprobleemgezinnen (MPG) MSc L. (Loraine) Visscher, Universitair Medisch Centrum Groningen Consortium ZOP&MPG Aanleiding In de Databank Effectieve Interventies

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Stemmingsproblemen in de jeugdhulp. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk.

Richtlijn / onderbouwing. Stemmingsproblemen in de jeugdhulp. Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk. Richtlijn / onderbouwing Stemmingsproblemen in de jeugdhulp Richtlijnen Jeugdhulp aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2014 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut

Nadere informatie

Interventies die werken

Interventies die werken Interventies die werken Leonieke Boendermaker 20 januari 2009 themadossiers 2 1 Inhoud 1. Wat werkt? wat werkt bij gedragsstoornissen/delicten Wat werkt niet 2. Erkenningen Cie. Min.Justitie Jeugdinterventies

Nadere informatie

Samenwerking MOC t Kabouterhuis en basisscholen

Samenwerking MOC t Kabouterhuis en basisscholen Samenwerking MOC t Kabouterhuis en basisscholen Marianne Balfoort & Manon van den Ende - MOC t Kabouterhuis Willemien Duvekot - Ouder kind adviseur Ijburg en Zeeburgereiland Programma - Introductie - Wat

Nadere informatie

Lessons Learned bij de Pilot Verbinden Erkenningstraject Interventies en Serious Games.

Lessons Learned bij de Pilot Verbinden Erkenningstraject Interventies en Serious Games. Lessons Learned bij de Pilot Verbinden Erkenningstraject Interventies en Serious Games. 2015 Nederlands Jeugdinstituut Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel

Nadere informatie

Netwerkbijeenkomst Richtlijnen Jeugdzorg

Netwerkbijeenkomst Richtlijnen Jeugdzorg Netwerkbijeenkomst Richtlijnen Jeugdzorg Karlijn Stals Utrecht 29 september 2014 Welke richtlijnen zijn ontwikkeld? Wat zijn bevindingen vanuit proefinvoeringen? Wat betekenen de richtlijnen voor de organisatie?

Nadere informatie

Samenwerken in de jeugdketen Een instrument voor gegevensuitwisseling

Samenwerken in de jeugdketen Een instrument voor gegevensuitwisseling Samenwerken in de jeugdketen Een instrument voor gegevensuitwisseling Uitgave van het Centrum voor Jeugd en Gezin Opsterland. Bij het samenstellen van deze uitgave is gebruik gemaakt van Samenwerken in

Nadere informatie

Richtlijnen voor jeugdhulp en jeugdbescherming een inleiding

Richtlijnen voor jeugdhulp en jeugdbescherming een inleiding Richtlijnen voor jeugdhulp en jeugdbescherming een inleiding Het zal u niet zijn ontgaan: de afgelopen maanden heeft de ene na de andere richtlijn jeugdhulp en jeugdbescherming het licht gezien. Met deze

Nadere informatie

Richtlijn. Pleegzorg. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP

Richtlijn. Pleegzorg. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, BPSW en NIP Richtlijn Pleegzorg Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2015 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging van

Nadere informatie

Voor informatie over MST-LVB: MST-LVB Supervisor MST@prismanet.nl 06-23 95 63 91. Meer info? 0800-2357747 www.prismanet.nl

Voor informatie over MST-LVB: MST-LVB Supervisor MST@prismanet.nl 06-23 95 63 91. Meer info? 0800-2357747 www.prismanet.nl Voor informatie over MST-LVB: MST-LVB Supervisor MST@prismanet.nl 06-23 95 63 91 Meer info? 0800-2357747 www.prismanet.nl Prisma MST-LVB Multi Systeem Therapie Licht Verstandelijk Beperkt Prisma heeft

Nadere informatie

Samen verder op school. Voorkom uitval van leerlingen én docenten!

Samen verder op school. Voorkom uitval van leerlingen én docenten! Samen verder op school Voorkom uitval van leerlingen én docenten! Leerlingen met probleemgedrag? Hoe bewaak jij de balans tussen lesgeven en zorgverlenen? Leerlingen die veel spijbelen, drugs gebruiken

Nadere informatie

Sturen op kwaliteit. Theorie en praktijk. Dr. Wim Gorissen, Directeur Effectiviteit & Vakmanschap

Sturen op kwaliteit. Theorie en praktijk. Dr. Wim Gorissen, Directeur Effectiviteit & Vakmanschap Sturen op kwaliteit Theorie en praktijk Dr. Wim Gorissen, Directeur Effectiviteit & Vakmanschap Opbouw verhaal Wat willen we in het jeugdveld Evidence-based werken en vakmensschap Samen lerend doen wat

Nadere informatie

Agressiebehandeling in de forensische kinder- en jeugdpsychiatrie

Agressiebehandeling in de forensische kinder- en jeugdpsychiatrie Agressiebehandeling in de forensische kinder- en jeugdpsychiatrie Prof. dr. Chijs van Nieuwenhuizen GGzE centrum kinder- en jeugd psychiatrie Universiteit van Tilburg, Tranzo http://www.youtube.com/watch?list=pl9efc

Nadere informatie

Graduate School of Child Development and Education Opvoedingsondersteuning

Graduate School of Child Development and Education Opvoedingsondersteuning Graduate School of Child Development and Education Opvoedingsondersteuning Mastertraject Pedagogische Wetenschappen Socrates, ongeveer 2500 jaar geleden: Onze jeugd heeft tegenwoordig een sterke hang naar

Nadere informatie

Jeugdzorg naar gemeente: agenda voor inhoudelijke vernieuwing

Jeugdzorg naar gemeente: agenda voor inhoudelijke vernieuwing Jeugdzorg naar gemeente: agenda voor inhoudelijke vernieuwing Tom van Yperen Nederlands Jeugdinstituut 18 januari 2012 te Den Bosch t.vanyperen@nji.nl / s.vanhaaren@nji.nl Waarom de stelselwijziging? 1.

Nadere informatie

De resultaten van het project

De resultaten van het project De resultaten van het project Project (On)Beperkte Opvang Mensen met Licht Verstandelijke Beperkingen in de Maatschappelijke Opvang Peter van den Broek Landelijk projectleider Agenda Het project De instrumenten

Nadere informatie

De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s. Nr. 2018/11, Den Haag, 22 mei Samenvatting

De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s. Nr. 2018/11, Den Haag, 22 mei Samenvatting De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s Nr. 2018/11, Den Haag, 22 mei 2018 De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma s pagina 2 van 6 Bij kinderen met traumatische ervaringen (ernstige negatieve jeugdervaringen),

Nadere informatie

Effectief vroegtijdig ingrijpen: Een verkennend onderzoek naar effectief vroegtijdig ingrijpen ter voorkoming van ernstig delinquent gedrag.

Effectief vroegtijdig ingrijpen: Een verkennend onderzoek naar effectief vroegtijdig ingrijpen ter voorkoming van ernstig delinquent gedrag. Effectief vroegtijdig ingrijpen: Een verkennend onderzoek naar effectief vroegtijdig ingrijpen ter voorkoming van ernstig delinquent gedrag. Samenvatting De Top600 bestaat uit een groep van 600 jonge veelplegers

Nadere informatie

Interculturele psychiatrie en jeugd-ggz

Interculturele psychiatrie en jeugd-ggz Interculturele psychiatrie en jeugd-ggz mr.dr. Lieke van Domburgh Onderzoeker Vumc, afd. Kinder- en Jeugdpsychiatrie Hoofd afdeling O&O Intermetzo prevalentie problemen: etniciteit en gender (Zwirs 2006)

Nadere informatie

Richtlijn. Crisisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP

Richtlijn. Crisisplaatsing. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. NVO, NVMW en NIP Richtlijn Crisisplaatsing Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, NVMW en NIP 2015 Nederlands Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut van Psychologen, Nederlandse vereniging

Nadere informatie

Bijlage Programma van Eisen

Bijlage Programma van Eisen Bijlage Programma van Eisen Functie: Vaak is er sprake van problematiek thuis of op school met betrekking tot het gedrag van de jongere waarvan de oorzaak en dus de oplossing nog onvoldoende duidelijk

Nadere informatie

Child Safety Now. Towards Effective Case Management for Families in Child Protection and Youth Parole Services I. Busschers

Child Safety Now. Towards Effective Case Management for Families in Child Protection and Youth Parole Services I. Busschers Child Safety Now. Towards Effective Case Management for Families in Child Protection and Youth Parole Services I. Busschers Samenvatting Dit proefschrift gaat over casemanagement van gezinnen binnen jeugdbescherming

Nadere informatie

Systematische review naar effectieve interventies ter preventie van kindermishandeling.

Systematische review naar effectieve interventies ter preventie van kindermishandeling. Rapport Systematische review naar effectieve interventies ter preventie van kindermishandeling. Auteurs: F.J.M. van Leerdam 1 K. Kooijman 2 F. Öry 1 M. Landweer 3 1: TNO Preventie en Gezondheid Postbus

Nadere informatie

Brutaal, boos en agressief gedrag bij kinderen met ADHD: Psycho-educatie en opvoedingsadviezen. Walter Matthys

Brutaal, boos en agressief gedrag bij kinderen met ADHD: Psycho-educatie en opvoedingsadviezen. Walter Matthys Brutaal, boos en agressief gedrag bij kinderen met ADHD: Psycho-educatie en opvoedingsadviezen Walter Matthys Gedragsproblemen Opstandig gedrag Anderen ergeren Prikkelbaarheid, boosheid, woede, driftbui

Nadere informatie

Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement. Van onrustig gedrag tot ADHD

Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement. Van onrustig gedrag tot ADHD Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement Van onrustig gedrag tot ADHD In het nieuwe jeugdstelsel richten gemeenten hun eigen preventie- en zorgaanbod voor kinderen, jongeren

Nadere informatie

Opvoedingsondersteuning, wat werkt?

Opvoedingsondersteuning, wat werkt? Opvoedingsondersteuning, wat werkt? Wat is er nodig voor een effectieve opvoedingsondersteuning van alle opvoeders in Nederland Bert Prinsen Ede, 4 juni 2010 Onderwerpen: * Visie op opvoeden en opvoedingsondersteuning

Nadere informatie

Van geen zin hebben in school tot schooluitval

Van geen zin hebben in school tot schooluitval Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement Van geen zin hebben in school tot schooluitval In het nieuwe jeugdstelsel richten gemeenten hun eigen preventie- en zorgaanbod voor kinderen,

Nadere informatie

Richtlijn / onderbouwing. Samen met ouders en jeugdige beslissen over passende hulp. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming.

Richtlijn / onderbouwing. Samen met ouders en jeugdige beslissen over passende hulp. Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming. Richtlijn / onderbouwing Samen met ouders en jeugdige beslissen over passende hulp Richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming NVO, BPSW en NIP 2015 Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk, Nederlands

Nadere informatie

Effectieve opgroei- en opvoedhulp

Effectieve opgroei- en opvoedhulp Effectieve opgroei- en opvoedhulp Op weg naar een nieuw stelsel VNG regioconferenties mei 2011 Jo Hermanns UvA HU H&S Consult Tom van Yperen UU Nederlands Doorsneejeugd in Nederland vaart wel Hoogste welbevinden

Nadere informatie

STOP4-7. NEJA symposium 23 mei De interventie

STOP4-7. NEJA symposium 23 mei De interventie STOP4-7 NEJA symposium 23 mei 2012 Marianne Balfoort Inge Bastiaanssen STOP4-7 De interventie 1 M.O.C. t Kabouterhuis Wij onderzoeken en behandelen jonge kinderen (0-8 jaar) met ernstige gedrags- of ontwikkelingsproblemen.

Nadere informatie

Gebundelde krachten. Brochure voor verwijzers

Gebundelde krachten. Brochure voor verwijzers Gebundelde krachten Brochure voor verwijzers 2 Schakenbosch Gebundelde krachten Schakenbosch, behandelcentrum Jeugdzorgplus LVB Voor jongeren van 12 tot 18 jaar met een lichte verstandelijke beperking

Nadere informatie

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,

Nadere informatie

Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling

Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling Oorzaken achter complexe problematiek achterhalen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling

Nadere informatie

Pubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt. Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen

Pubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt. Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen Pubers van Nu! Pubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Een hoogwaardige GGz in de vaart der volkeren

Een hoogwaardige GGz in de vaart der volkeren Een hoogwaardige GGz in de vaart der volkeren Aart Schene Hoogleraar Psychiatrie Radboud umc, Nijmegen Artikelen Neurowetenschappen - 1973-2012 - 2010 2000 1990 Translational Research Basic Animal Research

Nadere informatie

Gedragsproblemen bij kinderen

Gedragsproblemen bij kinderen CONGRES Gedragsproblemen bij kinderen DINSDAG 4 APRIL 2017 Met aandacht voor psycho-educatie en vier behandelprogramma s: Minder boos en opstandig Incredible Years Triple P PCIT JAARBEURS UTRECHT Gedragsproblemen

Nadere informatie

GESPECIALISEERDE JEUGDZORG

GESPECIALISEERDE JEUGDZORG GESPECIALISEERDE JEUGDZORG We zoeken nadrukkelijk de samenwerking met gemeenten voor gespecialiseerde jeugdhulp aan jongeren, voor wie de reguliere ambulante en residentiële jeugdzorg niet toereikend is.

Nadere informatie

Verantwoording 1.1 Keuze van de titel

Verantwoording 1.1 Keuze van de titel 1 13 Verantwoording 1.1 Keuze van de titel Voor je ligt het handboek Training sociale vaardigheden. Dit boek is geschreven voor iedereen die te maken heeft met kinderen tussen de tien en vijftien jaar

Nadere informatie

Het gezin centraal. Handboek voor ambulante hulpverleners. Arjan Bolt

Het gezin centraal. Handboek voor ambulante hulpverleners. Arjan Bolt Het gezin centraal Handboek voor ambulante hulpverleners Arjan Bolt Het gezin centraal Handboek voor ambulante hulpverleners Arjan Bolt ISBN-10: 90 6665 655 7 ISBN-13: 978 90 6665 655 0 NUR 847 2006 B.V.

Nadere informatie

Onderwijsinspectie. Opbrengstgericht werken! Socialiseringsfunctie scholen Sociale cohesie en burgerschap

Onderwijsinspectie. Opbrengstgericht werken! Socialiseringsfunctie scholen Sociale cohesie en burgerschap Staat van het Nederlandse onderwijs WERKEN MET GROEPSPLAN GEDRAG Dr. Kees van Overveld @kvoverveld Beleid OCW Terug naar de kern: taal en rekenen Opbrengstgericht werken Excellentie Passend onderwijs (Pesten)

Nadere informatie

Protocol Goed gedrag is onze zorg. Onderdeel: Anti pestbeleid.

Protocol Goed gedrag is onze zorg. Onderdeel: Anti pestbeleid. Protocol Goed gedrag is onze zorg. Onderdeel: Anti pestbeleid. Een onderwijsprotocol tegen pesten houdt in dat door samenwerking het probleem van het pestgedrag bij kinderen wordt aangepakt. Hiermee willen

Nadere informatie

Opbrengst eerste fase ontwikkeling brede vakinhoudelijke richtlijn dyslexie

Opbrengst eerste fase ontwikkeling brede vakinhoudelijke richtlijn dyslexie Opbrengst eerste fase ontwikkeling brede vakinhoudelijke richtlijn dyslexie Inleiding Eind november 2017 is de eerste fase van het project Richtlijn Dyslexie gestart. De basis hiervoor staat beschreven

Nadere informatie

Gedragsexpert. Doelgroep

Gedragsexpert. Doelgroep Gedragsexpert De Post-HBO opleiding Gedragsexpert heeft tot doel leraren, intern begeleiders en zorgcoördinatoren zo goed mogelijk toe te rusten met kennis, inzichten en vaardigheden op het gebied van

Nadere informatie

Uitnodiging. Congres: Het gezin centraal. Gezinsgericht werken vanuit de (gesloten) instelling

Uitnodiging. Congres: Het gezin centraal. Gezinsgericht werken vanuit de (gesloten) instelling Uitnodiging Congres: Het gezin centraal Gezinsgericht werken vanuit de (gesloten) instelling Datum: Donderdag 1 oktober 2015 Tijd: Plaats: 09.30-16.00 uur The colour kitchen, Utrecht Project: Gezinsgericht

Nadere informatie

Positief Opvoeden, Triple P in de transitie stelsel jeugd

Positief Opvoeden, Triple P in de transitie stelsel jeugd Positief Opvoeden, Triple P in de transitie stelsel jeugd Jacqueline van Rijn Jolyn Berns www.nji.nl Marion van Bommel Sandra Hollander Oktober 2013 Triple P Triple P is een evidence based opvoedondersteuningsprogramma,

Nadere informatie

Kwaliteit van GGz specifieke zorgstandaarden en modules

Kwaliteit van GGz specifieke zorgstandaarden en modules VOOR WIE IS DEZE CRITERIAWAAIER? - Deze criteriawaaier is opgesteld voor cliënten- en familievertegenwoordigers in de GGz. Kwaliteit van GGz specifieke zorgstandaarden en modules Vanuit een cliënten- en

Nadere informatie

Deel I Ervaringen uit de praktijk 13

Deel I Ervaringen uit de praktijk 13 Inhoud Deel I Ervaringen uit de praktijk 13 Hoofdstuk 1 Inleiding: wat werkt? 15 Deel I Ervaringen uit de praktijk 18 Deel II Reflecties op de praktijk 19 Deel III Het leefklimaat op de groep 20 Vragen

Nadere informatie

Centra voor Jeugd en Gezin in Nederland

Centra voor Jeugd en Gezin in Nederland Centra voor Jeugd en Gezin in Nederland Caroline Vink Nederlands Jeugdinstituut 28-02-2012 Inleiding: De ontwikkeling van de CJGs in Nederland Stelselwijziging De positie van het CJG in het nieuwe stelsel

Nadere informatie

PBS Positive Behavior Support

PBS Positive Behavior Support PBS Positive Behavior Support 4 juni 2010 Drs. Emilie van Leeuwen methodiekontwikkelaar/ trainer bij PI Research Drs. Inge Reijnders Onderwijskundige GZ psycholoog Opvoeden is van iedereen! Hoe ziet dat

Nadere informatie

Wat werkt in de residentiële jeugdzorg?

Wat werkt in de residentiële jeugdzorg? Wat werkt in de residentiële jeugdzorg? Werkbladen www.nji.nl/watwerkt Onlangs heeft het Nederlands Jeugdinstituut de publicatie Residentiële jeugdzorg: wat werkt? uitgebracht. De publicatie beschrijft

Nadere informatie

Richtlijn Scheiding en problemen van kinderen. Typ hier de ondertitel of wis dit vak

Richtlijn Scheiding en problemen van kinderen. Typ hier de ondertitel of wis dit vak 1 Richtlijn Scheiding en problemen van kinderen Typ hier de ondertitel of wis dit vak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

Nadere informatie

Meer informatie MRS 0610-2

Meer informatie MRS 0610-2 Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,

Nadere informatie

Welkom. Pedagogische verwaarlozing anno 2013. Het Kind Eerst (juni 2013) www.hetkindeerst.nl

Welkom. Pedagogische verwaarlozing anno 2013. Het Kind Eerst (juni 2013) www.hetkindeerst.nl Welkom Pedagogische verwaarlozing anno 2013 Bron: Haren de Krant d.d. 22 april 2010 1 2 Het Kind Eerst (juni 2013) www.hetkindeerst.nl Vraagstelling n.a.v. twitterbericht d.d. 12-06-2013 van Chris Klomp

Nadere informatie

Interventie Grip op Agressie

Interventie Grip op Agressie Interventie Grip op Agressie 1 Erkenning Erkend door deelcommissie Justitiële interventies Datum: december 2012 Oordeel: Goed onderbouwd De referentie naar dit document is: Hilde Niehoff (2012). Justitieleinterventies.nl:

Nadere informatie

Samenwerking JGZ - Jeugdzorg

Samenwerking JGZ - Jeugdzorg Samenwerking JGZ - Jeugdzorg Marian van Leeuwen 19 november 2012 Doelen JGZ (bron NCJ) 1. preventieve gezondheidszorg bieden aan alle kinderen in Nederland van 0-19 jaar. 2. De lichamelijke, psychische,

Nadere informatie

> Een veel belovend model voor opvoedondersteuning

> Een veel belovend model voor opvoedondersteuning > Een veel belovend model voor opvoedondersteuning Inhoud presentatie Wat is Triple P? Waarom Triple P? Triple P: een keten van interventies Implementatie in Eindhoven Meerwaarde Wat is Triple P? POSITIEF

Nadere informatie

Zorg voor Jeugd Raadsinformatieavond. 22 januari /02/2013 1

Zorg voor Jeugd Raadsinformatieavond. 22 januari /02/2013 1 Zorg voor Jeugd Raadsinformatieavond 22 januari 2013 14/02/2013 1 Headlines/voorlopige conclusies Deel I: Tussenevaluatie Buurtteams Jeugd en Gezin Pilot Ondiep/Overvecht 14/02/2013 2 Facts en figures

Nadere informatie

ABC - Ambulant Behandelcentrum

ABC - Ambulant Behandelcentrum ABC - Ambulant Behandelcentrum Als het thuis en/of op school dreigt vast te lopen Informatie voor verwijzers Kom verder! www.ln5.nl Vergroten van sociale competenties. Vergroten zelfbeeld/zelfvertrouwen.

Nadere informatie

Evidence based nursing: wat is dat?

Evidence based nursing: wat is dat? Evidence based nursing: wat is dat? Sandra Beurskens Lector kenniskring autonomie en participatie van mensen met een chronische ziekte Kenniskring autonomie en participatie EBN in de praktijk: veel vragen

Nadere informatie