2016 I - Filosofie 2016 II - Filosofie 2015 I - Filosofie 2015 II - Filosofie 2014 I - Filosofie 2014 II - Filosofie 2013 I - Filosofie

Transcriptie

1 MEER DAN 20 JAAR ERVARING i.s.m. Universiteit Leiden Filosofie VWO Examenbundel

2 Inhoudsopgave 2016 I - Filosofie Opgaven 2016 II - Filosofie Opgaven 2015 I - Filosofie Opgaven 2015 II - Filosofie Opgaven 2014 I - Filosofie Opgaven 2014 II - Filosofie Opgaven 2013 I - Filosofie Opgaven 2013 II - Filosofie Opgaven 2012 I - Filosofie Opgaven Bijlage erratum opgaven 2012 II - Filosofie Opgaven 2011 I - Filosofie Opgaven 2011 II - Filosofie Opgaven 2010 I - Filosofie Opgaven 2010 II - Filosofie Opgaven 2009 I - Filosofie Opgaven 2008 I - Filosofie Opgaven 2007 I - Filosofie Opgaven 2006 I - Filosofie Opgaven 2005 I - Filosofie Opgaven 2004 I - Filosofie Opgaven 2003 I - Filosofie Opgaven 2003 I - Filosofie (bezem) Opgaven 2003 II - Filosofie Opgaven 2002 I - Filosofie Opgaven Pagina: 1

3 2002 I - Filosofie (bezem) Opgaven 2002 II - Filosofie Opgaven 2002 II - Filosofie (bezem) Opgaven 2001 I - Filosofie Opgaven 2001 I - Filosofie (bezem) Opgaven 2001 II - Filosofie Opgaven 2000 I - Filosofie Opgaven 1999 I - Filosofie Opgaven 1999 II - Filosofie Opgaven Pagina: 2

4 Examen VWO 2016 tijdvak 1 woensdag 25 mei uur filosofie Dit examen bestaat uit 15 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 45 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of argumentatie gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of argumentatie ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-0311-a-16-1-o Pagina: 3

5 Opgave 1 Twijfel in de rechtbank tekst 1 De film 12 Angry Men uit 1957 wordt beschouwd als een ode aan het Amerikaanse rechtssysteem. Centraal staat een rechtszaak tegen een jongen van 18 jaar die met zijn vader in de achterbuurt van de stad woont. De jongen wordt ervan verdacht zijn eigen vader te hebben doodgestoken. Twaalf juryleden buigen zich over de zaak in een kleine, warme zaal. Om de jongen veroordeeld te krijgen alles wijst erop dat de jongen inderdaad schuldig is moet het oordeel unaniem zijn. Als een jurylid twijfelt, moet deze voor onschuldig stemmen (ook al twijfelt hij). Bij de eerste stemming oordelen elf juryleden dat de jongen schuldig is. Jurylid 8 is de enige die niet schuldig stemt. Tekst 1 is een dialoog tussen de juryleden 8 en 7. De dialoog vindt plaats net nadat jurylid 8 als enige zijn hand heeft opgestoken bij niet schuldig. Jurylid 7 begrijpt niet dat jurylid 8 aan de schuld van de jongen twijfelt: Nr. 7: Geloof je zijn verhaal? Nr. 8: Ik weet het niet. Misschien wel niet. Nr. 7: Waarom heb je dan niet schuldig gestemd? Er waren elf stemmen voor schuldig. Nr. 8: Ik vind het niet makkelijk om mijn hand op te steken en een jongen de dood in te sturen zonder er eerst over te praten. Nr. 7: Wacht even, wie zegt dat het makkelijk is? Nr. 8: Niemand. Nr. 7: Denk je dat ik het makkelijk vind omdat ik snel besloot? Ik denk echt dat de jongen schuldig is. Al zou je honderd jaar tegen me aan praten, mijn oordeel zou niet veranderen. Nr. 8: Ik probeer niemands oordeel te veranderen. Alleen... Het gaat hier om iemands leven. Daar kunnen we toch niet in 5 minuten over beslissen? Stel dat we het mis hebben? Nr. 7: Stel dat dit gebouw instort? Je kunt van alles veronderstellen. bron: Twelve Angry Men, 1957 VW-0311-a-16-1-o 2 / 13 lees verder Pagina: 4

6 Op de achtergrond van deze dialoog speelt het verschil tussen twijfel die ertoe doet en twijfel die er niet toe doet. Uit zijn uitspraak Je kunt van alles veronderstellen blijkt dat jurylid 7 dit verschil niet begrijpt. Ook de filosofen Fred Dretske en Charles Sanders Peirce maken onderscheid tussen twijfel die ertoe doet en twijfel die er niet toe doet. Dretske gebruikt daarbij de zebraparadox. 3p 1 Leg met een weergave van het onderscheid tussen echte en artificiële twijfel uit welk soort twijfel jurylid 8 volgens Peirce zou hebben. Beargumenteer vervolgens met behulp van de conclusie van de zebraparadox welke kritiek Dretske zou hebben op de uitspraak van jurylid 7 Je kunt van alles veronderstellen. tekst 2 De hele zaak berust op de getuigenissen van een oude man en een vrouw. Jurylid 8 twijfelt aan de betrouwbaarheid van beide getuigenissen. De oude man woont in het appartement onder de jongen en zijn vader. De oude man hoorde gegil op het tijdstip dat de moord werd gepleegd en zegt dat hij daarna een jongen zag wegrennen door het trapportaal. Hieruit trekt de oude man de conclusie dat de jongen de vader heeft vermoord: Nr. 3: De oude man die onder hen woont zegt dat hij de jongen hoorde schreeuwen: Ik vermoord je! Een seconde later hoorde hij een lichaam op de vloer vallen. Hij rende naar de deur en zag een jongen uit het huis rennen. Wat denk je daar dan van? bron: Twelve Angry Men, 1957 De oude man trekt in zijn getuigenis de conclusie dat de jongen de vader heeft vermoord. Jurylid 8 blijft sceptisch over deze redenering: er zou ook een andere verklaring mogelijk zijn om het geschreeuw, de bons op de vloer en een jongen die uit het huis rent te verklaren. De verklaring van de oude man is door abductie tot stand gekomen. Er zijn twee vormen van abductie. 3p 2 Geef een omschrijving van beide vormen van abductie. Beargumenteer vervolgens op welke van de twee vormen de conclusie van de oude man is gebaseerd. VW-0311-a-16-1-o 3 / 13 lees verder Pagina: 5

7 tekst 3 De getuigenis van de vrouw die beweert dat ze de jongen de vader zag neersteken, blijkt vervolgens ook niet boven alle twijfel verheven. Aanvankelijk dachten de juryleden dat er niets tegen haar getuigenis valt in te brengen. Jurylid 4 neemt echter de tijd om haar getuigenis te herhalen: Nr. 4: Laten we het even over deze vrouw hebben. Ze zei dat ze rond elf uur die avond naar bed ging. Haar bed staat naast het raam, dus kon ze rechtstreeks in de kamer van de jongen kijken die aan de andere kant van de straat recht tegenover de hare is. Ze lag een uur in bed te woelen. Uiteindelijk keek ze uit het raam om 0.10 uur en toen zag ze de moord gebeuren door de ramen van een passerende tram. Ze verklaarde dat daarna het licht uitging, maar dat ze duidelijk heeft kunnen zien hoe de jongen zijn vader neerstak. Voor zover ik kan overzien, is dit een onweerlegbare verklaring. bron: Twelve Angry Men, 1957 De filosoof George Moore formuleert drie eisen waaraan voldaan moet zijn, wil een bewijs een onweerlegbaar of een strikt bewijs zijn. 5p 3 Geef de drie eisen voor een strikt bewijs van Moore weer aan de hand van de verklaring van de vrouw. Geef vervolgens met een vergezocht sceptisch scenario een alternatief voor de conclusie de jongen heeft zijn vader doodgestoken. Leg ten slotte uit hoe Moore de sceptische redenering met dat alternatief zou omdraaien en op grond waarvan. In de bewijsvoering speelt de stiletto waarmee de jongen zijn vader zou hebben doodgestoken een belangrijke rol. De jongen had een stiletto gekocht en aan zijn vrienden laten zien. Zijn vrienden en ook de verkoper hebben getuigd dat de stiletto er erg ongewoon uitzag. Tijdens de rechtszaak wordt de stiletto door zijn vrienden aangewezen als het moordwapen. VW-0311-a-16-1-o 4 / 13 lees verder Pagina: 6

8 tekst 4 Nr. 4: Tijdens het proces wijzen zijn vrienden de stiletto aan als het moordwapen. De jongen komt rond thuis. Hij beweert dat hij naar een film gegaan is om en dat, toen hij om thuiskwam, hij zijn vader dood aantrof. Vervolgens werd hij opgepakt wegens moord. Maar wat gebeurde er met het mes? Hij zegt dat het uit zijn zak moet zijn gevallen tijdens de film en dat hij het niet meer terug heeft gevonden. Wat een flauwekul. En nu probeert u me wijs te maken dat die stiletto uit zijn zak is gevallen en dat iemand anders het gevonden heeft, naar de jongen z n huis gegaan is en de vader ermee heeft neergestoken? Het was een heel ongewone stiletto, weet u nog? Nr. 8: Nee, ik zeg alleen dat het mogelijk is dat hij het mes verloren heeft en dat een ander met zo n mes z n vader heeft vermoord. Nr. 4: Kijk eens naar de stiletto (laat het mes zien). Het is een erg ongewoon mes. Ik heb er nog nooit een gezien, en de man die m verkocht ook niet. Dat zou toch veel te toevallig zijn? Nr. 8: Toevallig, maar niet onmogelijk. Nr. 4: Ik denk dat het onmogelijk is. (Vervolgens haalt nr. 8 precies zo n zelfde mes uit zijn zak en legt het naast de stiletto neer. De twee stiletto s lijken precies op elkaar.) Nr. 4: Waar hebt u dat vandaan?! Nr. 8: Ik ben gisteren een eindje gaan lopen in de buurt waar de jongen woont en heb het gekocht in het eerste winkeltje dat ik tegenkwam. bron: Twelve Angry Men, 1957 De film laat zien hoe de juryleden zijn verwikkeld in een permanente zoektocht naar de waarheid over de moord op de vader. Daarbij worden steeds verschillende uitspraken gedaan over wat op die avond werkelijk zou zijn gebeurd. De juryleden hanteren verschillende voorwaarden waaraan kennis moet voldoen, wil het echte kennis zijn. De filosoof Edmund Gettier stelt dat de gebruikelijke drie voorwaarden niet voldoende zijn om van kennis te kunnen spreken. Dat laat hij zien aan de hand van zogenaamde Gettier-gevallen. Toeval speelt in de Gettier-gevallen een cruciale rol. Omdat toeval ook een rol speelt in het eerste deel van tekst 4, lijkt de overtuiging de jongen heeft met dit mes zijn vader neergestoken het gevolg van een Gettier-geval. Toch is deze overtuiging geen Gettier-geval. 2p 4 Geef de drie voorwaarden voor kennis waarop Gettier kritiek heeft. Beargumenteer vervolgens met behulp van tekst 4 dat deze overtuiging een Gettier-geval lijkt, maar het niet is. VW-0311-a-16-1-o 5 / 13 lees verder Pagina: 7

9 tekst 5 De oude vrouw blijkt in de rechtszaak verzwegen te hebben dat ze een bril droeg. Haar getuigenis wordt daardoor net als de getuigenis van de oude man onbetrouwbaar. In een dialoog tussen jurylid 12 en jurylid 8 gaat het over de mogelijkheid dat de getuigen zich vergist hebben. Volgens jurylid 12 zou niet getwijfeld mogen worden aan getuigen die onder ede een verklaring afleggen. Jurylid 8 is het niet met hem eens: Nr. 8: Er was een getuige die beweert de moord gezien te hebben. En een andere die het gehoord heeft en de verdachte heeft zien wegrennen en dan is er nog indirect bewijs. Maar het pleidooi van de aanklager rust op die twee getuigen. Stel dat zij het mis hebben? Nr. 12: Als je zo redeneert hoef je geen getuigen op te roepen. Nr. 8: Kunnen ze zich vergist hebben? Nr. 12: Ze stonden onder ede! Nr. 8: Vergissen is menselijk. Kunnen ze zich vergist hebben? Nr. 12: Dat denk ik niet. Nr. 8: Maar weet u het zeker? Nr. 12: Zoiets weet je nooit zeker. Dit is geen exacte wetenschap. Nr. 8: Precies. Dat is het niet. bron: Twelve Angry Men, 1957 Jurylid 12 is van mening, dat, omdat je niet met zekerheid kunt zeggen dat de getuigen de waarheid spreken, de rechtspraak geen (exacte) wetenschap is. De Wiener Kreis of Weense Kring heeft een duidelijk demarcatiecriterium voor wetenschappelijkheid. 2p 5 Leg uit onder welke voorwaarde De Weense Kring de opvatting van jurylid 12 zou ondersteunen dat rechtspraak geen wetenschap is. Geef met de Duhem-Quinestelling kritiek op het demarcatiecriterium voor wetenschappelijkheid van de Weense Kring. VW-0311-a-16-1-o 6 / 13 lees verder Pagina: 8

10 Opgave 2 Spiritueel scepticisme tekst 6 Jed McKenna is de schrijver van verschillende boeken over spiritualiteit. In zijn boeken speelt hij de hoofdrol als leraar van een leefgemeenschap. McKenna is spiritueel verlicht, althans dat zegt hij zelf, maar daar bedoelt hij niet mee dat hij in een soort paradijselijke bewustzijnstoestand verkeert die eeuwig geluk met zich meebrengt. Spirituele verlichting is volgens McKenna iets heel anders en eerder vergelijkbaar met de situatie van een solipsist die ervan overtuigd is dat hij de enige persoon is die werkelijk bestaat. Om spirituele verlichting te bereiken moet je je volgens McKenna met behulp van een sceptische methode ontdoen van alle overtuigingen waarvan je niet zeker weet of ze waar zijn. De enige waarheid die dan over zou blijven is de zekerheid dat je bestaat: Ik Ben. McKenna schrijft hierover: Alleen jij weet dat je bestaat, maar of anderen ook bestaan kun je niet weten. Anderen zouden net zo goed filosofische zombies kunnen zijn, geestloze acteurs die hun rollen spelen op het toneel van mijn dromen. Ook al ervaren we nog zoveel gevoel van verbondenheid, dat er andere mensen bestaan kan nooit méér zijn dan een niet-waarschijnlijk geloof. Als je Ik Ben kent, heb je de ultieme kennis bereikt. Goed gedaan, ik weet zeker dat je ouders heel erg trots op je zouden zijn, als ze inderdaad zouden bestaan. naar: Jed McKenna, Jed McKenna s theorie van alles, Samsara, 2014 Het solipsisme waar McKenna over spreekt, kan worden beschouwd vanuit een metafysisch, een epistemologisch en een conceptueel perspectief. 4p 6 Leg uit vanuit welk perspectief McKenna in tekst 6 over solipsisme spreekt. Leg vervolgens voor elk van de drie perspectieven uit dat solipsisme immuun is voor de sceptische problematiek ten aanzien van het bestaan van andere geesten. In de leefgemeenschap waar McKenna leraar is, voert hij een dialoog met zijn huisgenoot Karl. McKenna wil met een redenering (een syllogisme) bewijzen dat Ik Ben de enige waarheid is die bestaat. Eerder in de dialoog zijn zij samen tot de conclusie gekomen dat waarheid bestaat omdat onwaarheid onmogelijk is. Zij hebben ook vastgesteld dat waarheid absoluut, oneindig en onveranderlijk moet zijn. Bovendien gaan zij ervan uit dat ze leven in een solipsistisch universum. De rest van de dialoog verloopt als volgt: VW-0311-a-16-1-o 7 / 13 lees verder Pagina: 9

11 tekst 7 McKenna: We hebben vastgesteld dat waarheid bestaat en dat ze absoluut moet zijn. Wat kan er nog eenvoudiger zijn? We hebben de eerste premisse van een waterdicht syllogisme geponeerd. Alles is waarheid. Mee eens? Karl: Dat is boven elke discussie verheven. Waarheid bestaat en onwaarheid is onmogelijk, dus is alles waarheid. Er is alleen maar waarheid. Kan niet anders. Ik ben het er helemaal mee eens. McKenna: Om nu dus uit te maken wat waarheid is, hoeven we alleen maar vast te stellen wat, met absolute zekerheid, bestaat. Wat, kun je met absolute zekerheid zeggen, is waar? Karl: Gemakkelijk, filosofie voor beginners. Ik kan zeggen dat Ik Ben. Ik weet dat ik besta. McKenna: En wat is de aard van je bestaan? Karl: De aard van mijn bestaan? Bewustzijn, natuurlijk. McKenna: We hebben geconcludeerd dat alles waarheid is en dat bewustzijn bestaat, allebei als een vaststaand feit, is het niet? Karl: Alles is waarheid, ja. En zeggen dat ik besta is inderdaad hetzelfde als zeggen dat bewustzijn bestaat. McKenna: En als we deze punten nu eens in een syllogisme zouden gieten? naar: Jed McKenna, Jed McKenna s theorie van alles, Samsara, 2014 McKenna formuleert de redenering (het syllogisme) vervolgens als: p1 als alles waarheid is p2 en bewustzijn bestaat c dan is alles bewustzijn 4p 7 Geef aan waarom deze redenering ongeldig is. Leg vervolgens uit dat als de redenering wel geldig was geweest, deze nog niet overtuigend hoeft te zijn voor een pyrrhonist. Beargumenteer tot slot met het onderscheid tussen betekenis van waarheid en criteria voor waarheid of McKenna s waarheidsopvatting aansluit bij de correspondentietheorie of bij de coherentietheorie van waarheid. Ter verdere onderbouwing van zijn opvatting dat Ik Ben de enige waarheid is, voert McKenna het twijfelexperiment van Descartes op. Dit twijfelexperiment noemt McKenna het cogito, naar Descartes conclusie cogito ergo sum, oftewel ik denk, dus ik ben. McKenna schrijft: VW-0311-a-16-1-o 8 / 13 lees verder Pagina: 10

12 tekst 8 Het belang van Ik Ben is niet zozeer dat het een feit is, maar dat het het enige feit is. Ik Ben is het enige dat iemand ooit geweten heeft of ooit zal weten. Al het andere alle religie, filosofie en wetenschap is niets meer dan een interpretatie van een droom. Het cogito is niet louter een gedachte of een idee maar eerder een virus dat alle illusies zal opslokken. Als we eenmaal weten wat het cogito inhoudt, kunnen we beginnen met systematisch alles los te laten wat we menen te weten. Om het cogito te begrijpen heb je nog geen minuut nodig, maar het kan jaren duren voordat je het van binnenuit helemaal hebt doorgrond. naar: Jed McKenna etc. Magazine Issue: 96 mei 2007 Volgens McKenna denken we allemaal te begrijpen wat het cogito inhoudt maar is het volgens hem nog iets anders om Descartes twijfelexperiment echt te doorgronden. 2p 8 Geef de twijfel van Descartes weer bij elk van de drie niveaus van zijn twijfelexperiment. Beargumenteer vervolgens met het begrip wereldbeeld en tekst 8 dat er een verschil is tussen het twijfelexperiment theoretisch begrijpen en het helemaal doorgronden. McKenna s begrip Ik kan worden vergeleken met het door de rationalist Descartes omschreven ik en met de door de empirist Hume omschreven persoonlijke identiteit. 3p 9 Geef met het begrip verbeelding een uitleg van: een verschil tussen de opvattingen van Descartes en Hume over persoonlijke identiteit en een overeenkomst tussen de opvattingen van Descartes en Hume over persoonlijke identiteit. Beargumenteer met welke opvatting over persoonlijke identiteit je het meer eens bent, die van Descartes of die van Hume. Maak daarbij gebruik van de begrippen rationalisme en empirisme. Volgens McKenna stuiten we, als we het cogito en de aard van de werkelijkheid helemaal willen begrijpen, op drie problematische kennisopvattingen over de structuur van de werkelijkheid. McKenna omschrijft deze problematische kennisopvattingen overeenkomstig Agrippa s trilemma als oneindige, zelfdragende en magische structuur: VW-0311-a-16-1-o 9 / 13 lees verder Pagina: 11

13 tekst 9 Oneindige structuur is bodemloos. Er is geen uiteindelijke drager die alles draagt, er is alleen een oneindige drager die door niets wordt gedragen. Elk nieuw subniveau dat we toevoegen om het niveau erboven te dragen, vereist een ander niveau eronder. Dat noemen we oneindige regressie. Zelfdragende structuur betekent dat de fundering afhangt van de structuur die ze draagt. Je kunt bijvoorbeeld zeggen dat je weet dat God bestaat omdat de bijbel dat zegt, en de bijbel moet het bij het rechte eind hebben omdat hij het woord van God is. Dat is de denkfout die optreedt bij een cirkelredenering: elke kip komt uit een ei, en elk ei komt uit een kip. Enzovoorts. Tot in het oneindige. Magische structuur betekent dat we zeggen: de pot op, we zien allemaal wel die stomme kip, en natuurlijk komt ze ergens vandaan, dus laten we gewoon maar afspreken dat er een Magisch Ei is en dat is het dan. Dat is een axiomatische denkfout: we gaan uit van een magische fundering God, de Oerknal en vandaaruit zien we wel weer verder. naar: Jed McKenna, Jed McKenna s theorie van alles, Samsara, 2014 Elk van de drie onderdelen van Agrippa s trilemma kent een eigen probleem. 3p 10 Leg bij elk van de drie onderdelen van Agrippa s trilemma in tekst 9 uit welk probleem daarbij is te herkennen. Volgens McKenna volstaat geen van de drie beschreven structuren als fundament van kennis van de werkelijkheid. Als je de, volgens McKenna, solipsistische aard van de werkelijkheid wilt leren kennen, ben je volgens hem vanzelfsprekend volledig op jezelf aangewezen: tekst 10 Je moet beginnen met te beseffen dat je er helemaal alleen voor staat, dat je geen leraren hebt en geen vrienden of medestanders die je steunen. Je moet dit echt zelf uitzoeken, want wat je moet uitzoeken is je eigen zelf. En als daarvoor godsdienst nodig is of een sceptische methode of gevangenisstraf, dan zal je daar heel wat meer aan hebben dan aan wat voor boek dan ook. naar: Jed McKenna, Jed McKenna s theorie van alles, Samsara,2014 Het doorgronden van de fundamentele kennis van de werkelijkheid brengt je volgens McKenna tot spirituele verlichting. Daartoe moet je volgens hem sceptisch zijn ten aanzien van alle overtuigingen waarvan je niet zeker weet of ze waar zijn, om je vervolgens van die overtuigingen te ontdoen. VW-0311-a-16-1-o 10 / 13 lees verder Pagina: 12

14 Pierre Bayle heeft een pleidooi voor tolerantie geschreven dat gebaseerd is op scepticisme ten aanzien van religieuze waarheden. De spirituele opvattingen van McKenna worden in dit verband begrepen als religieuze opvattingen. 3p 11 Leg uit: in welk opzicht Bayle het met McKenna s opvattingen eens zou zijn en in welk opzicht Bayle tegen McKenna s opvattingen in zou gaan. Beargumenteer vervolgens met Bayle of de sceptische twijfel en conclusies van McKenna volgens jou productief zijn voor een filosofische levenshouding. VW-0311-a-16-1-o 11 / 13 lees verder Pagina: 13

15 Opgave 3 Herinneringen en haarkleur In de film Eternal sunshine of the spotless mind zijn tegenpolen Joel en Clementine als een blok voor elkaar gevallen. Maar door de grote verschillen in hun karakters hebben ze vaak ruzie. Als ze weer eens ruzie gehad hebben, wil Joel het de volgende dag goed gaan maken. Maar als hij naar de boekwinkel gaat waar Clementine werkt, vraagt ze met een nietszeggende blik in haar ogen: Kan ik u helpen meneer?. Joel komt erachter dat Clementine intussen een behandeling heeft ondergaan bij het bedrijf Lacuna. Dat bedrijf heeft al haar herinneringen aan hem gewist, zodat ze niet meer weet wie hij is en dat ze een relatie met elkaar hadden. Voor Joel lijkt Clementine, doordat ze hem niet meer herkent, op een zombie. Omdat hij dat niet kan verdragen, besluit hij zelf ook zo n behandeling te ondergaan. Terwijl hij slaapt, wissen twee medewerkers van Lacuna zijn herinneringen aan haar. Joel en Clementine ontmoeten elkaar later toevallig in de trein. Hoewel hun herinneringen aan elkaar gewist zijn, denkt Joel haar nog wel ergens van te kennen: tekst 11 Joel: Ik zou me je moeten herinneren. Clementine: Misschien is het mijn haar. Joel: Hoezo? Clementine: De kleur verandert nogal. Misschien dat je me daarom niet herkent. Dit is Blue Ruin. De kleur. Joel: Right. Clementine: Gave naam hè? Joel: Heel leuk. bron: - Eternal-Sunshine-of-the-Spotless-Mind - ondertiteling Het haar van Clementine heeft blijkbaar een bepaalde kleur blauw. Voor sceptische filosofen is het een interessante vraag of de kleur blauw een eigenschap is van objecten. 2p 12 Geef een dispositionele analyse van Clementines blauwe haarkleur. Geef vervolgens met het begrip responsafhankelijkheid kritiek op het metafysisch scepticisme ten aanzien van kleuren als eigenschap van objecten. VW-0311-a-16-1-o 12 / 13 lees verder Pagina: 14

16 Clementine kan haar haardos bij de kapper elke maand in een andere kleur laten verven. Volgens de realist Locke zou haar haardos ondanks het verschil in kleuren als stabiel object bestaan. Berkeley verwerpt echter Lockes onderscheid tussen primaire en secundaire kwaliteiten. 3p 13 Leg uit dat het onderscheid in primaire en secundaire kwaliteiten helpt bij het verklaren van het stabiel bestaan van een object zoals Clementines haar. Leg vervolgens uit waarom Berkeley dit onderscheid verwerpt. Beargumenteer ten slotte of jij het op dit punt meer eens bent met Locke of met Berkeley. Maak daarbij een afweging van hun posities. Tijdens het gesprek in tekst 11 heeft Clementine blauw haar. De kleur van Clementines haar blijkt iets te zeggen over wie ze is. Wie ik ben, hangt af van mijn haarkleur, zegt ze. Ze zegt dat ze zichzelf uitdrukt met behulp van de kleur van haar haar. Het gedachte-experiment van spectruminversie laat zien dat het niet vanzelfsprekend is dat verschillende mensen Clementine op dezelfde manier begrijpen. 3p 14 Leg met het gedachte-experiment van spectruminversie uit dat Clementine op verschillende manieren begrepen kan worden. Leg vervolgens uit dat spectruminversie volgens Wittgenstein een pseudoprobleem is. Leg ten slotte uit dat twijfel over het bestaan van andere geesten volgens Merleau-Ponty een pseudoprobleem is. Een van de medewerksters van de firma Lacuna, citeert Nietzsche als een soort motto van het bedrijf: Zalig zijn de vergeetachtigen, want zij hebben ook geen last meer van hun blunders. Aan het eind van de film hebben Clementine en Joel spijt van het wissen van hun herinneringen en willen ze de herinneringen aan elkaar niet kwijt. Je zou kunnen zeggen dat de boodschap van deze film eigenlijk de ontkrachting van dit citaat is. Niet: gezegend zij die vergeten, maar eerder: herinneringen maken ons tot wie we zijn. Bertrand Russell maakt een onderscheid tussen kennis door beschrijving en kennis door vertrouwdheid. 3p 15 Leg dit onderscheid uit en beargumenteer met dit onderscheid of het fenomenalisme van Russell het motto van Lacuna ondersteunt of ontkracht. Geef vervolgens weer welke kritiek Husserl zou hebben op dit fenomenalisme van Russell. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-0311-a-16-1-o 13 / 13 lees verder Pagina: 15

17 Examen VWO 2016 tijdvak 2 dinsdag 21 juni uur filosofie Dit examen bestaat uit 15 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 45 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of argumentatie gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of argumentatie ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-0311-a-16-2-o Pagina: 16

18 Opgave 1 Een echte Vermeer? tekst 1 De Delftse schilder Johannes Vermeer ( ), beroemd van Het melkmeisje en Meisje met de parel, onderscheidt zich van andere schilders door subtiel kleurgebruik. Het hier afgebeelde portret uit 1655 van de Romeinse heilige Sint Praxedis is ook toegeschreven aan Vermeer. Omdat er vanwege de stijl en het thema van het schilderij twijfel was of het hier wel een echte Vermeer betrof en geen vervalsing, werd er in 1986 onderzoek gedaan. Naar aanleiding van dit onderzoek werd bevestigd dat het een echte Vermeer betrof, maar dat Vermeer de voorstelling had gekopieerd van de Italiaanse schilder Felice Ficherelli ( ). Er bestaat nog steeds twijfel of Sint Praxedis een echte Vermeer is. De discussie hierover was eind jaren tachtig geluwd, maar laaide weer op toen het schilderij in juli 2014 werd geveild. Het aan Johannes Vermeer toegeschreven schilderij Sint Praxedis (uit 1655) is vanavond voor omgerekend 7,85 miljoen euro geveild in Londen. Veilinghuis Christie's had het werk getaxeerd op 8 tot 10 miljoen euro. De ietwat tegenvallende verkoopprijs voedt de twijfel over de vraag of het doek inderdaad van de Delftse meester is. Het bedrag is een fooi voor een echte Vermeer en veel te hoog voor een niet-vermeer. Sceptici hadden Christie's aangeraden om de verkoop uit te stellen om nader onderzoek te plegen. bron: de Volkskrant van 9 juli 2014 VW-0311-a-16-2-o 2 / 12 lees verder Pagina: 17

19 Het bedrag dat op de veiling voor het schilderij Sint Praxedis is betaald, voedt niet alleen de twijfel over de vraag of het hier om een echte Vermeer gaat, het laat de jarenlange bestaande twijfel ook zien. Bovendien laat het tegenvallende bedrag zien dat de context, in dit geval een veiling bij Christie s, mede bepaalt wanneer we iets zekere kennis noemen. Sceptische scenario s kunnen moeilijk worden uitgesloten. Sceptische scenario s worden soms weergegeven in de vorm van de sceptische paradox, die altijd dezelfde generieke vorm heeft. Contextualisten proberen deze paradox op te heffen. Er is bij de bieders twijfel of het schilderij Sint Praxedis een echte Vermeer is. 4p 1 Beschrijf in drie beweringen de sceptische paradox die volgt uit die twijfel. Leg uit of contextualisten de paradox in dit geval zouden kunnen opheffen. Een van de manieren om de echtheid van een schilderij te bevestigen, is te kijken naar de kleuren. Het wit dat Vermeer gebruikte in het schilderij is loodwit. Loodwit wordt verkregen door banden lood van 10 à 15 cm breed en één meter lang op te rollen. De opgerolde banden lood worden in aarden potten met azijnzuur gehangen. De aarden potten worden op hun beurt in paardenmest geplaatst. De chemische reactie van de dampen met het lood geeft het loodwit. Dat loodwit wordt van de banden geschraapt en vervolgens vermengd met lijnolie om als olieverf te worden gebruikt. Om de echtheid van het schilderij vast te stellen zou je met John Locke een onderscheid kunnen maken tussen primaire en secundaire kwaliteiten van het loodwit. Dat is een onderscheid waarop George Berkeley kritiek heeft. 3p 2 Leg uit welke kwaliteit van het loodwit Locke primair zou noemen en welke kwaliteit secundair. Geef vervolgens de kritiek van Berkeley op dit onderscheid van Locke. Vermeer wordt geroemd vanwege zijn subtiele kleurgebruik. Behalve het goedkope loodwit gebruikte hij vaak dure pigmenten zoals ultramarijn. Kunstkenners herkennen in deze kleurstellingen een echte Vermeer. Maar dit standpunt is problematisch vanwege een verschijnsel dat metamerisme heet. 2p 3 Leg met het schilderij Sint Praxedis uit: dat het vanwege metamerisme moeilijk is om alleen op grond van de kleur vast te stellen of het een echte Vermeer betreft en dat het beschouwen van kleuren als respons-afhankelijke eigenschappen een oplossing biedt voor het probleem van het metamerisme. VW-0311-a-16-2-o 3 / 12 lees verder Pagina: 18

20 tekst 2 Hoewel de kleurstellingen in Sint Praxedis typisch voor Vermeer worden geacht, wordt het toeschrijven van het schilderij aan Vermeer extra lastig, omdat de voorstelling sterk lijkt op die van een schilderij van Felice Ficherelli. Het Rijksmuseum heeft daarom Sint Praxedis opnieuw onderzocht. Taco Dibbets, directeur collecties van het Rijksmuseum, zegt over dit onderzoek: Vermeer kon als jongeman al heel goed schilderen en dus ook goed kopiëren. Daarom waren we aangewezen op materiaal-technisch onderzoek om te bepalen of het een echte Vermeer is. Dus: van welk materiaal is het schilderij gemaakt? Wij hebben het onderzocht en toen bleek dat één onderdeel van de verf, namelijk het loodwit, uit Noord- Europa komt. Lood was heel goedkoop, daar werd geen internationale handel in gedreven. Daarom weten we nu dat dit schilderij afkomstig is van boven de Alpen. In Italië gebruiken ze immers loodwit dat uit Italië komt. Bovendien hebben we gedacht: er staat een handtekening op van Vermeer, die hebben we getest, die was authentiek. Anderzijds lijkt het op het eerste oog op een Italiaans schilderij, omdat het er bijvoorbeeld niet zo uitziet als Het Melkmeisje of een van de andere drie Vermeers die we in het Rijksmuseum hebben. Maar toch is Sint Praxedis een Vermeer. Het is Vermeer in zijn leerperiode. Hij moest het vak nog leren en dat deed je in die tijd door te kopiëren. naar: Nieuwsuur, aflevering 7 juli , De argumenten die Dibbets noemt, zijn niet sluitend voor zijn conclusie dat Sint Praxedis een echte Vermeer is. Er zijn sceptische alternatieven mogelijk. Zijn conclusie dat het om een echte Vermeer gaat, komt abductief tot stand. Dibbets zou wellicht gebruik kunnen maken van de theorie van de relevantist John Austin om zijn conclusie te verdedigen tegen sceptische argumenten. 5p 4 Geef een sceptisch scenario dat de conclusie van Dibbets in twijfel trekt. Leg vervolgens uit dat de conclusie van Dibbets: geen creatieve abductie, maar wel een afleiding naar de beste verklaring is. Leg vervolgens uit: dat met het uitsluiten van sceptische alternatieven nog niet is voldaan aan de waarheidgevoeligheidseis, en of Dibbets in een reactie op het door jouw gegeven sceptisch alternatief gebruik kan maken van het relevantisme. VW-0311-a-16-2-o 4 / 12 lees verder Pagina: 19

21 Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming Verschillende filosofen zijn tot de conclusie gekomen dat waarnemen theoriegeladen of theoriegebonden is: we interpreteren wat we zien en we zien zoals we interpreteren. Een van de bekendste afbeeldingen (zie hiernaast) waarmee deze theoriegebondenheid van de waarneming tot uitdrukking wordt gebracht is die van het eend-konijn. In deze afbeelding kan zowel een eend als een konijn worden gezien, afhankelijk van de manier waarop je ernaar kijkt. De theoriegebondenheid van de waarneming is ook een belangrijk aspect in de wetenschapsfilosofie van Thomas Kuhn en in bredere of figuurlijke zin zelfs van wereldbeelden. 3p 5 Leg met de afbeelding van het eend-konijn uit: wat de Aristoteles-ervaring van Kuhn is, en wat de betekenis van de Aristoteles-ervaring is voor Kuhns opvatting over vooruitgang in de wetenschap, en wat het verschil is tussen rationaliteit en integriteit met betrekking tot wereldbeelden. De hedendaagse hersenwetenschap biedt een nieuwe kijk op de theoriegebondenheid van de waarneming. In de afbeelding hiernaast lijkt een middencirkel die is omgeven door grote cirkels kleiner dan precies dezelfde middencirkel die is omgeven door kleine cirkeltjes. We zien de middelste cirkels als verschillend in grootte, terwijl ze opgemeten even groot blijken te zijn. Hersenwetenschapper Melvyn Goodale heeft ontdekt dat het verschil in grootte dat we bewust waarnemen, geen effect heeft op hoe we onze vingers bewegen wanneer we deze middencirkels willen oppakken. Als we de middencirkels oppakken, blijken onze vingers zich niet te richten naar wat we zien, maar naar de meetbare grootte van die cirkels. VW-0311-a-16-2-o 5 / 12 lees verder Pagina: 20

22 Volgens Goodale kan dit worden verklaard door het verschil tussen bewust waarnemen en onbewust waarnemen, en door het verschil tussen waarnemen en handelen. Er zijn namelijk verschillende hersenprocessen voor aan de ene kant bewust waarnemen, en aan de andere kant onbewust waarnemen en van daaruit handelen. We zijn ons volgens Goodale slechts van een klein gedeelte van onze waarneming bewust. En omdat we ons handelen vrijwel geheel met onbewuste waarneming aansturen, is het standpunt van Goodale dat we ook zonder bewustzijn kunnen functioneren. Volgens hem lijken mensen daarom in dat opzicht op zombies. Volgens functionalisten kunnen zowel mensen als zombies mentale toestanden of een binnenwereld hebben. 3p 6 Leg het onderscheid tussen binnenwereld en belevingswereld uit. Beargumenteer vervolgens met dit onderscheid: dat het standpunt van Goodale verenigbaar is met het functionalisme en of de ontdekking van Goodale een probleem is voor het idee van de theoriegeladenheid van de waarneming. tekst 3 Volgens de filosoof Maurice Merleau-Ponty is het sceptische scenario van filosofische zombies en andere geesten een pseudoprobleem. Volgens Merleau-Ponty beseffen we pas dat we zelf bestaan nadat we contact met anderen hebben gehad en wordt ook ons zelfbewustzijn in belangrijke mate bepaald door het omgaan met anderen. Hij schrijft: Een baby van een aantal maanden oud is al heel bedreven in het onderscheiden van vriendelijkheid, kwaadheid en angst op het gezicht van de ander ook al heeft het kind op dat moment nog niet geleerd, door een onderzoek van het eigen lichaam, wat de fysieke tekens van deze emoties zijn. Het lichaam van de ander met zijn verschillende gebaren en uitingen verschijnt onmiddellijk als emotioneel betekenisvol aan het kind. Het kind leert de geest dus zowel te begrijpen als een zichtbaar gedrag en als datgene wat zich afspeelt in zijn eigen geest. naar: Maurice Merleau-Ponty, De wereld waarnemen, 1945 (vertaling 2003) 2p 7 Leg uit welke kritiek Merleau-Ponty levert op de filosofische problematisering van andere geesten en dat deze kritiek herkenbaar is in tekst 3. VW-0311-a-16-2-o 6 / 12 lees verder Pagina: 21

23 Ook vanuit het direct realisme wordt kritiek geleverd op het sceptische scenario van andere geesten. Het direct realisme kan worden ondersteund met bevindingen uit de cognitiewetenschap. 2p 8 Beargumenteer met tekst 3: in welk opzicht Merleau-Ponty s standpunt overeenkomt met dat van een direct realist, en dat de opvatting van Merleau-Ponty over andere geesten kan worden ondersteund vanuit de cognitiewetenschap. tekst 4 Merleau-Ponty heeft ook kritiek op andere sceptische scenario s. Hij zet zich met name af tegen de sceptische argumentaties van Descartes, zoals bijvoorbeeld tegen Descartes gedachte-experiment over een stukje was. Volgens Merleau-Ponty is er in onze waarneming geen stukje was meer als alle zintuiglijk waarneembare eigenschappen ervan zijn verdwenen. Alleen de wetenschap kan dan nog een stukje materie aannemen: Datgene wat ondanks de veranderingen hetzelfde blijft, is slechts een stukje materie zonder kwaliteiten. Dit is volgens Descartes de werkelijke en permanente kern van de was. Nu is het duidelijk dat deze werkelijkheid van de was zich niet zomaar aan de zintuigen openbaart, omdat de objecten die mij door de zintuigen worden gegeven altijd een bepaalde grootte en een bepaalde vorm hebben. De werkelijke was wordt dus niet met de ogen gezien. naar: Maurice Merleau-Ponty, De wereld waarnemen, 1945 (vertaling 2003) Ook Hume heeft bezwaren tegen de conclusies die Descartes uit zijn wasexperiment trekt. 3p 9 Leg uit: wat het belang is van het was-experiment voor Descartes opvatting over de geest, en dat er volgens Descartes van het ik als denkende substantie geen voorstelling kan worden gemaakt. Leg vervolgens de kritiek van Hume op Descartes opvatting over het ik uit met de rol van het begrip verbeelding. VW-0311-a-16-2-o 7 / 12 lees verder Pagina: 22

24 tekst 5 Een andere sceptische argumentatie van Descartes waartegen Merleau- Ponty zich afzet is die van Descartes twijfelexperiment. Merleau-Ponty bekritiseert de rol van de waarneming die Descartes daarin beschrijft: De filosofie van Descartes kenmerkt zich door een overwaardering van wetenschappelijke kennis. Waarnemingen zouden slechts bedrieglijke verschijningen zijn en alleen de wetenschapper zou ons kunnen bevrijden van de illusies waarin onze zintuigen leven. Volgens Descartes kan ik het bedrog van mijn zintuigen zelf ontdekken en kan ik leren inzien dat ik alleen op het intellect moet vertrouwen. Volgens Descartes is de waarneming daarmee slechts een vaag begin van de wetenschap. naar: Maurice Merleau-Ponty, De wereld waarnemen, 1945 (vertaling 2003) tekst 6 De Amerikaanse filosoof Lawrence Hass gaat een stap verder en concludeert dat het twijfelexperiment van Descartes gebaseerd is op de aanname dat waarnemen altijd cognitief oordelen is. Hass schrijft hierover: Omdat Descartes de zekerheid over het bestaan van de buitenwereld afwijst vanwege de onbetrouwbaarheid van de zintuigen, en omdat hij vasthoudt aan het idee dat men zich alleen kan vergissen in oordelen, moet Descartes wel veronderstellen dat de waarneming is opgebouwd uit oordelen. Maar dit betekent dat het Cartesiaanse scepticisme veronderstelt dat een waarneming waar of onwaar kan zijn, oftewel dat waarnemingen oordelen zijn. naar: Lawrence Hass, Merleau-Ponty and Cartesian skepticism, 1993 Volgens Hass ondermijnt zijn conclusie, die voortborduurt op de opvattingen van Merleau-Ponty, het twijfelexperiment van Descartes. 2p 10 Beargumenteer of jij dit met Hass eens bent en gebruik daarbij: tekst 5 en het begrippenpaar schijn en werkelijkheid en tekst 6 en het begrippenpaar begrip en waarneming. VW-0311-a-16-2-o 8 / 12 lees verder Pagina: 23

25 Opgave 3 Alice in Wonderland In het begin van het boek Alice in Wonderland van Lewis Carroll zit Alice met haar oudere zus aan de oever van een meertje. Als er een pratend wit konijn langsrent dat op zijn horloge kijkt, volgt Alice het dier tot in zijn konijnenhol waarvan de bodem opeens verdwijnt. Na een lange val blijkt ze zich in de vreemde wereld Wonderland te bevinden. Op haar tocht door Wonderland komt Alice veel merkwaardige figuren tegen, zoals de Kat en de Rups, personages met wie ze verwarrende gesprekken heeft. Het verhaal van Alice in Wonderland begint met een lange val in het konijnenhol. Terwijl ze valt, ziet en denkt ze van alles. Ze valt langs kasten en boekenplanken. Op een van de planken ziet ze een jampotje. Als ze het oppakt, ziet ze dat er een etiket op zit: Orange Marmalade. Eerst wil ze het naar beneden gooien, maar dan bedenkt ze dat het dan wel eens terecht kan komen op het hoofd van iemand die onder haar valt. Terwijl Alice valt, neemt ze de wereld om haar heen waar. David Hume gaat er als empirist van uit dat alleen waarnemingen via de zintuigen tot kennis leiden. Maar met behulp van de zintuigen kunnen we volgens Hume niet bewijzen dat de objecten onafhankelijk van onze waarnemingen blijven bestaan. 2p 11 Leg aan de hand van het jampotje uit: wat bij Hume het verband is tussen impressies en complexe ideeën en dat bij Hume de bestendigheid van het bestaan van objecten niet met de zintuigen bewezen kan worden. VW-0311-a-16-2-o 9 / 12 lees verder Pagina: 24

26 tekst 7 Hume zou kunnen zeggen dat het jampotje geen bewijs is voor het bestendig bestaan van de dingen die Alice ziet. Volgens Hume kan Alice zelfs niet weten of ze zelf wel bestaat. Over het kunnen kennen van jezelf heeft Alice het volgende gesprek met de Rups: De Rups en Alice keken elkaar een poos zwijgend aan: eindelijk nam de Rups de pijp uit zijn mond en begon op langzame, slaperige toon te spreken. Wie ben jij? zei de Rups. Dit was een weinig aanmoedigend begin voor een gesprek. Alice antwoordde verlegen: Dat weet ik op t ogenblik niet goed, meneer dat wil zeggen: ik weet wel wie ik was toen ik vanmorgen opstond, maar het schijnt dat ik daarna al verscheidene malen veranderd ben. Wat bedoel je daarmee? vroeg de Rups streng; Verklaar je duidelijker. Ik vrees dat ik mij niet duidelijker kan verklaren, meneer, zei Alice, want ik ben mezelf niet meer, ziet u. Ik zie niets, zei de Rups bron: Lewis Carroll, Alice in Wonderland, 1865 (vertaling 1975) Alice zegt dat ze zichzelf niet meer is. Hume zou zeggen dat Alice zichzelf niet kan kwijtraken, omdat ze nooit een zelf heeft gehad. Er bestaat volgens Hume namelijk niet zoiets als een zelf. Over het bestaan van het zelf zijn in de filosofie veel gedachteexperimenten gedaan. Een bekend voorbeeld van een hedendaags sceptisch gedachte-experiment is Putnams Brein in een Vat. Dit gedachte-experiment heeft overeenkomsten met het twijfel-experiment van Descartes. Alice wil weten wie of wat zij is. 4p 12 Leg met de inleiding op de vorige pagina en tekst 7 uit tot welk antwoord Alice zou komen: als zij de methode van Descartes zou volgen en als zij het gedachte-experiment van het Brein in een Vat zou volgen. Leg vervolgens uit dat beide sceptische scenario s een kentheoretische overeenkomst hebben, maar een verschillende uitkomst. VW-0311-a-16-2-o 10 / 12 lees verder Pagina: 25

27 tekst 8 Op haar tocht in Wonderland komt Alice ook een pratende kat tegen. Alice en de Kat hebben het volgende gesprek: We zijn hier allemaal gek. Ik ben gek. Jij bent gek. Hoe weet u dat ik gek ben? vroeg Alice. Als je niet gek was, zou je niet hier zijn. Alice vond dit absoluut geen bewijs, maar zij vond dit geen reden om het gesprek te staken. En hoe weet u dat u gek bent? vroeg ze. Dat kan ik je gemakkelijk uitleggen, zei de Kat: een hond is niet gek; ben je dat met me eens? Ik geloof het wel, zei Alice. Luister, vervolgde de Kat; een hond gromt als hij boos is, en zwaait met zijn staart als hij in zijn schik is. Ik grom wanneer ik in mijn schik ben, en ik zwaai met mijn staart als ik boos ben. Daarom ben ik gek. bron: Lewis Carroll, Alice in Wonderland, 1865 (vertaling 1975) Alice lijkt vervolgens overtuigd door de redenering van de Kat in de laatste drie regels van tekst 8, maar levert de Kat wel een echt bewijs? De filosoof George Moore stelt drie voorwaarden aan een strikt bewijs. Hij vindt de alledaagse aannames van het gezond verstand veel redelijker en rationeler dan alle mogelijke sceptische scenario s, zoals over het bestaan van de buitenwereld. 3p 13 Leg uit of de redenering van de Kat in de laatste drie regels van tekst 8 voldoet aan de voorwaarden voor een strikt bewijs van Moore.Toets daarbij de redenering van de Kat aan elk van de drie voorwaarden. Het gesprek tussen Alice en de Kat uit tekst 8 gaat nog even door, waarbij de Kat steeds verdwijnt en weer terugkomt. Uiteindelijk verdwijnt de Kat. Dat de Kat zomaar kan verdwijnen en verschijnen is opvallend. Toch gaat Alice door alle merkwaardige dingen die ze meemaakt niet twijfelen aan wat er gebeurt: ze gaat gewoon mee in wat haar overkomt. Ze probeert zo onbevangen mogelijk te blijven in een wonderlijke wereld. Ze denkt: Dat is vreemd, maar alles is vreemd vandaag. De empirist John Locke heeft eens gezegd: Niemand kan, in alle ernst, zo sceptisch zijn dat hij onzeker zou zijn over wat hij ziet en voelt. Berkeley en Mill zijn net als Hume empirist en zouden ieder met een andere argumentatie Alice proberen te overtuigen van het bestaan van de Kat. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. VW-0311-a-16-2-o 11 / 12 lees verder Pagina: 26

28 4p 14 Beargumenteer dat er volgens Locke voor Alice een goede reden is om aan te nemen dat de Kat bestaat. Leg vervolgens uit dat de Kat bestaat volgens: de opvatting van Mill en de opvatting van Berkeley. Beargumenteer ten slotte welke van deze twee opvattingen het meest overeenkomt met Lockes indirect realisme. Alice stelt haar metgezellen regelmatig vragen, omdat zij Wonderland wil begrijpen. Sextus Empiricus schreef in de Oudheid Hoofdlijnen van het pyrronisme, waarin hij uitlegt wat het einddoel en de werkwijze van het scepticisme is. 3p 15 Geef het einddoel van het scepticisme volgens Sextus Empiricus weer. Beargumenteer vervolgens in welk opzicht Alice in haar handelswijze een pyrronist genoemd kan worden en in welk opzicht zij géén pyrronist genoemd kan worden. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-0311-a-16-2-o 12 / 12 lees verder Pagina: 27

29 Examen VWO 2015 tijdvak 1 dinsdag 26 mei uur filosofie Dit examen bestaat uit 15 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 45 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of argumentatie gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of argumentatie ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-0311-a-15-1-o Pagina: 28

30 Opgave 1 Intussen in de wereld van de robots In de herfst van 2013 is de serie Real Humans op TV geweest, een serie over een denkbeeldige wereld die erg op de onze lijkt. In die wereld zijn robots volledig ingeburgerd in het bestaan: er zijn naast klusjesbots en lopendebandbots ook nannybots en seksbots. In een keurige Zweedse buitenwijk volgt de kijker een gezinnetje dat voor het eerst een huishoudbot neemt, die door de mannen in huis, soms wel heel letterlijk, wordt omarmd. Verder is er een stel waarvan de man zijn vrouw verliest aan een attente machobot. Daarnaast is er nog een bejaarde die geen afstand kan doen van zijn verzorgbot Odi. Ook niet als Odi op hol slaat en gedrag vertoont dat je als kwaadaardig zou bestempelen als het om een mens zou gaan. De robots in de wereld van Real Humans lijken wat betreft hun uiterlijk op echte mensen, maar zijn geavanceerde machines. Een mogelijke definitie van een robot is: een geheel van werktuigen en machines dat op een mens lijkt. Uitgaande van deze definitie zijn de robots in Real Humans geprogrammeerd om slechts één taak uit te voeren en hebben zij geen zelflerend vermogen. De identiteitstheorie, die gaat over de verhouding tussen menselijke hersenen en menselijke gedachten, is daarom niet van toepassing op bovengenoemde robots. Maar er zijn ook andere redenen waarom deze theorie niet van toepassing is. 3p 1 Leg uit wat de identiteitstheorie inhoudt en geef deze twee andere redenen waarom de identiteitstheorie niet voor dit soort robots uit Real Humans opgaat. De robots in Real Humans lijken uiterlijk op mensen, maar zijn machines. Over de overeenkomsten tussen mensen en machines wordt al langer nagedacht in de filosofie. Volgens de dualist Descartes was het lichaam van de mens een machine. In zijn tijd (zeventiende eeuw) kwam het natuurwetenschappelijk denken op. De techniek zou ingezet moeten worden om de mens heer en meester over de natuur te maken. Het menselijk lichaam is volgens Descartes onderdeel van de natuur en kan bepaalde automatische functies uitvoeren. De menselijke geest of ziel staat volgens hem daar los van. Mensen kunnen hun lichaamsdelen bewegen zonder tussenkomst van hun wil, die bij de ziel hoort. 3p 2 Geef aan hoe mensen volgens Descartes hun ledematen automatisch kunnen bewegen zonder tussenkomst van de ziel. Leg aan de hand van Descartes visie op het verschil tussen mens en machine uit dat volgens hem de mens wel een vrije wil heeft en een robot uit Real Humans geen vrije wil zou kunnen hebben. VW-0311-a-15-1-o 2 / 12 lees verder Pagina: 29

31 De robots uit Real Humans zijn machines: gemaakt voor één taak, zonder zelflerend vermogen en ze hebben geen vrije wil. Deterministen gaan ervan uit dat mensen ook geen vrije wil hebben. Peter van lnwagen gebruikt het consequentie-argument om aan te tonen dat het principe van alternatieve mogelijkheden en het determinisme onverenigbaar zijn: als mensen noch robots iets anders hadden kunnen doen dan wat ze gedaan hebben, kunnen ze dan nog verantwoordelijk gehouden worden voor hun daden? John Martin Fischer onderscheidt drie vormen van controle om te kunnen stellen dat mensen verantwoordelijk gehouden kunnen worden, ook als het determinisme waar zou zijn. 4p 3 Leg aan de hand van een concreet voorbeeld uit dat, als het determinisme waar is, robots volgens Van lnwagen geen vrije wil hebben. Leg vervolgens uit of we geprogrammeerde robots zonder zelflerend vermogen volgens Fischer verantwoordelijk kunnen houden voor hun gedrag. Noem en gebruik daarbij elk van de drie verschillende soorten controle die Fischer onderscheidt. tekst 1 De bedenker van Real Humans zegt dat de tv-serie over robots allerlei vragen oproept. Hij stelt dat de manier waarop wij de robots behandelen ons eigen gedrag reflecteert. De machine, de robot, kan een substituut zijn voor tal van sociale functies van de mens; niet alleen voor de huishoudster of de oppas maar ook als gezel, of geliefde. Welke keuzes maak je als dit in de nabije toekomst mogelijk wordt, en je straks als je oud en eenzaam bent een robot als gezelschap krijgt? Eén van de lastige vragen die het leven met robots oproept, is wie er verantwoordelijk is als er iets misgaat. In een column met als titel Intussen in de wereld van de robots in NRC Handelsblad bespreekt Maxim Februari deze vraag. Hij stelt zich niet alleen een situatie voor dat er bij de huishoudrobot iets eenvoudigs misgaat, zoals het laten vallen van een vaas. Maar ook een situatie dat er een mensleven in gevaar is en een boodschappenrobot wel of niet moet ingrijpen. Aansprakelijkheid voor de schade van de vaas valt nog wel te regelen. Maar verantwoordelijkheid? Zodra je in termen van schuld en ondeugd gaat denken, wordt de wereld der robots lastig. En toch moet het. Stel, je bent een boodschappenrobot en je bent op weg naar Albert Heijn. Hoor je dan in te grijpen als een kind onverhoeds de straat oprent? naar: Maxim Februari, NRC Handelsblad, 30 september 2013 VW-0311-a-15-1-o 3 / 12 lees verder Pagina: 30