PDFLaTeX voor beginners - deel 1

Transcriptie

1 PDFLaTeX voor beginners - deel 1 Installatie (Windows/Ubuntu) Gebruik van een editor (Winshell, Geany) Wilfried Van Hirtum Versie oktober 2012

2 Copyright 2012 Wilfried Van Hirtum Dit werk wordt vrij gegeven aan de gemeenschap en mag dus gekopieerd, verspreid en aangepast worden mits vermelding van de bron onder voorbehoud dat het resultaat blijft beantwoorden aan deze voorwaarden, dus vrij blijft voor de gemeenschap. Bronvermelding De figuur op de titelpagina is met dank ontleend aan: De tekening in paragraaf 8 (The Reading Blacksmith) is met dank ontleend aan Carnegie Library of Pittsburgh:

3 Voorwoord The ideal situation occurs when the things that we regard as beautiful are also regarded by other people as useful. Donald Knuth LaTeX is zowel mooi als erg bruikbaar. Sinds ik de traditionele tekstverwerker op een zijspoor zette, betekent het schrijven van teksten plezier en ontspanning. Met deze inleidende cursus hoop ik dat ook andere mensen de vreugde van het werken met goed gereedschap leren kennen. Absolute beginners willen een duidelijke handleiding voor de installatie van de software, een eenvoudige kennismaking met het gebruik van LaTeX en in een mum van tijd resultaat. Voor hen is deze inleiding bedoeld. Je kunt in enkele uren leren hoe je een volledig eindwerk schrijft met alles er op en er aan: van inhoudsopgave tot bibliografie en trefwoordenregister. En vooral: je hoeft geen typografische specialist te zijn. LaTeX neemt dit werk immers uit jouw handen. LaTeX is de typograaf, jij bent de schrijver. Wilfried Van Hirtum

4 Doelstellingen van deze boekjes PDFLaTeX en aanverwante software installeren op een computer zodat je een bruikbaar systeem hebt; een teksteditor gebruiken om PDFLaTeX-documenten te zetten; een verslag, artikel of eindwerk schrijven met behulp van PDFLaTeX; een basishandleiding over PDFLaTeX, zoals deze, zelfstandig gebruiken; bijkomende documentatie opzoeken over specifieke mogelijkheden van PDFLaTeX. Opdrachten 17 Af en toe staan er opdrachten in dit boekje. Je herkent deze opdrachten aan een nummer 1 in een grijs vierkantje. De oplossingen van sommige opdrachten staan achteraan in dit boekje op pagina Dit nummer 17 is maar een voorbeeld.

5 Inhoudsopgave 1 Over LaTeX Techne, TeX, LaTeX en PDFLaTeX Hoe werkt PDFLaTeX? Waarom LaTeX? Brede marges Voor je begint LaTeX installeren in Ubuntu Voorbereiding TeXLive installeren De teksteditor Geany installeren LaTeX installeren in Windows Voorbereiding MiKTeX De basisversie van MiKTeX downloaden en installeren MiKTeX installeren vanaf de latexcdrom De installatie testen De boomstructuur van de harde schijf Extra software installeren Spellingcontrole in WinShell De map instellen waar hulpbestanden terechtkomen Nederlandstalige afbreekroutine instellen Een root toevoegen MiKTeX onderhouden Een editor gebruiken WinShell Een brontekst bewerken in WinShell Een brontekst compileren in WinShell Leren omgaan met fouten Help in WinShell Macro s maken voor WinShell Zes tips voor efficiënt editor-gebruik Afbeeldingen gebruiken in PDFLaTeX Help CTAN En forgeant on devient forgeron Appendices A ASCII en Latin B Binaire en hexadecimale getallen Referenties Oplossingen van de opdrachten Trefwoordenregister

6

7 1 Over LaTeX 1.1 Techne, TeX, LaTeX en PDFLaTeX Techne is Grieks (τε χνε) voor kunst, vaardigheid of vakmanschap. Woorden zoals techniek en technisch zijn van techne afgeleid. TeX is ook afgeleid van techne. De letter X in TeX is de Griekse letter chi (χ) en wordt uitgesproken als ch, zeg dus: tech, latech en pdflatech. TeX is de originele opmaaktaal van Donald Knuth (spreek uit: ka-nooth ). Knuth ontwikkelde TeX met twee duidelijke doelstellingen voor ogen: iedereen in staat te stellen om boeken van een hoogstaande opmaakkwaliteit te maken met een minimum aan inspanning, en een systeem te voorzien dat precies hetzelfde resultaat geeft op alle computers, nu en in de toekomst. Figuur 1 TeX wordt ook gebruikt in de humane wetenschappen. Ontevreden over de manier waarop zijn boeken werden vormgegeven door wetenschappelijke uitgevers, begon Knuth in 1978 aan een computerprogramma om het beter te doen. Hoewel hij hiervoor tijdens een sabbatjaar aanvankelijk een half jaar had uitgetrokken, groeide het uit tot een project van een jaar of tien. Niet alleen het programma maar ook de broncode werden openbaar gemaakt, en 7

8 Knuth beloonde iedereen die een ernstige bug kon vinden. Dit kostte hem minder geld dan men zou denken, want ten eerste maakte hij niet veel fouten, en ten tweede lijstten de meeste ontvangers een dergelijke cheque liever in aan de muur dan hem te incasseren: het bewijs dat je een bug hebt kunnen vinden in de code van Knuth drijft je reputatie als programmeur sterk de hoogte in. De opmaaktaal die Knuth ontwikkelde, wordt TeX genoemd. TeX werd wereldberoemd en wordt nog steeds vooral in de wiskunde, natuurkunde en informatica erg veel gebruikt. Het is inmiddels een van de meest bugvrije programma s die er bekend zijn. Het is dan niet verwonderlijk dat vele uitgeverijen van wetenschappelijke boeken en artikels beroep doen op dit zetsysteem. Maar evengoed zijn er voorbeelden van niet-technische teksten. Zie bijvoorbeeld Humanities books typeset with TeX[?]. In figuur 1 staat een voorbeeld. Later breidde Leslie Lamport het nogal technische TeX uit met met gebruiksvriendelijke macro s. Op die manier is LaTeX uitgegroeid tot een verzameling van macropakketten. Een moderne LaTeX-distributie bevat honderden pakketten. Voor specifieke taken zoals bijvoorbeeld het schrijven van muziekpartituren, het beschrijven van technische tekeningen, het maken van vragen-en-antwoorden zijn telkens op maat geschreven pakketten beschikbaar. Er worden nog steeds pakketten bijgeschreven door vrijwilligers. PDFLaTeX is nog recenter. Het is een uitbreiding van LaTeX waardoor het mogelijk is om direct, zonder omwegen (zie figuur 2), PDF-documenten te produceren. PDF (Portable Document Format) is een zeer algemeen gebruikt bestandsformaat voor documenten. De voordelen van PDFLaTeX op een rijtje: Documenten in PDF kunnen door iedereen gelezen worden. Er is een prettige navigatie mogelijk met onder andere een overzicht in een frame van alle paragrafen en subparagrafen waarop geklikt kan worden (bookmarks). Referenties binnen het document kunnen als hyperlinks geklikt worden, en hyperlinks naar internetbestanden en zelfs naar multimediabestanden zijn eenvoudig te maken. Je kunt afbeeldingen in.jpg,.png en.pdf insluiten. Documenten zijn compact en daardoor snel te downloaden. Bronbestand latex dvips ps2pdf dvibestand psbestand pdfbestand Bronbestand pdflatex pdfbestand Figuur 2 Met pdflatex is het mogelijk om direct, zonder tussenstappen, een PDFdocument te produceren. Met gewone LaTeX zijn er twee tussenstappen 1 nodig. We schrijven in de rest van deze tekst kortweg LaTeX, ook als we PDFLaTeX bedoelen. 8

9 1.2 Hoe werkt PDFLaTeX? Platte tekst typen in een editor PDFLaTeX is een opmaaktaal. Dit wil zeggen dat je tussen de tekst die je wilt schrijven ook opmaakcommando s typt. Die commando s beschrijven hoe de tekst moet worden opgemaakt, en hoe ander materiaal, zoals plaatjes, worden ingevoegd. Een voorbeeld, Wat in de linkerkader staat, moet je in de editor typen, in de rechterkader staat het resultaat in PDF-vorm: Katten zijn nachtdieren. Katten zijn nachtdieren. \includegraphics[width=3cm]{felix} Je hebt dus in de eerste plaats een teksteditor nodig. Je kunt met een teksteditor platte tekst in de computer invoeren en wijzigen. Platte tekst is tekst zonder opmaak. Omdat platte tekst geen opmaak heeft, moet je ook nog commando s typen opdat LaTeX de juiste opmaak aan de tekst toevoegt. Deze commando s beginnen allemaal met een speciaal teken: de backslash (\). De lopende tekst samen met de speciale opmaakcommando s heet de brontekst. Je ziet in figuur 3 hoe een stukje brontekst er uitziet in een editor. Figuur 3 Brontekst typen in een editor LaTeX is dus een soort van een markeertaal, te vergelijken met HTML. HTML is echter bedoeld om webpagina s op te maken. LaTeX daarentegen is een opmaaktaal om afdrukbare documenten en presentaties aan te maken in PDF-formaat. LaTeX is bovendien een programmeertaal. Je kunt zelf bijkomende opmaakcommando s ontwerpen. LaTeX is hierdoor dus uitbreidbaar, in tegenstelling tot een 9

10 kant-en-klare tekstverwerker, die pas bij een volgende versie meer mogelijkheden heeft LaTeX is een opmaaktaal Bijvoorbeeld, om een nieuwe paragraaf met als titel De kubus van Rubik te beginnen, typ je: \section{de kubus van Rubik} In eerste instantie was de kubus alleen bedoeld om de studenten van Rubik een beter ruimtelijk inzicht te verschaffen. 1 De kubus van Rubik In eerste instantie was de kubus alleen bedoeld om de studenten van Rubik een beter ruimtelijk inzicht te verschaffen. Merk op dat je zelf geen moeite moet doen om vet te selecteren voor de titel van de sectie, of speciale witruimte voor of achter. Je moet zelfs geen sectienummer opgeven. LaTeX doet dat allemaal zelf en automatisch. Dit is bijzonder handig als je achteraf nieuwe secties tussen bestaande tussenvoegt: je hoeft dan niet alle secties opnieuw te nummeren. Dit zijn een van de voordelen van een zetprogramma zoals LaTeX: jij hoeft alleen inhoud te schrijven, LaTeX zorgt voor de opmaak en de automatische nummering, zelfs voor het maken van een inhoudsopgave. Alle hoofdstukken en paragrafen worden automatisch opgenomen in de inhoudsopgave, met de juiste paginanummering. Om bijvoorbeeld een inhoudsopgave in te voegen moet je enkel het volgende typen in de editor: \tableofcontents LaTeX is vooral beroemd en geliefd geworden voor het elegant zetten van wiskundige formules. Om bijvoorbeeld de abc-formule in te voegen, typ je het volgende in een editor (rechts staat het resultaat in het pdf-bestand): \begin{equation*} x_1 =\frac{-b + \sqrt{b^2-4ac}}{2a} \end{equation*} x 1 b? b 2 4ac 2a Een voorbeeld van een artikel In figuur op pagina 12 staat een typische tekst met een titel, inhoudsopgave, paragrafen, bibliografische verwijzingen, en een literatuurlijst. 10

11 Katten Jan Jansen 18 mei 2007 Inhoudsopgave 1 Morgen Vroege morgen Voormiddag Middag 1 1 Morgen 1.1 Vroege morgen De kat wordt wakker. 1.2 Voormiddag De kat speelt in de tuin. In het boek [2] staan nog meer voorbeelden. Over het algemeen worden katten niet vroeg wakker. Het zijn nachtdieren. 2 Middag De kat drinkt melk. Het boek [1] is een goede handleiding voor de kattenliefhebber. Referenties [1] Felix De Hond. Alles over katten [2] Felice De Kat. Katten voor gevorderden Figuur 4 Een klein maar typisch LaTeX-document Om dit resultaat te verkrijgen, moet je de volgende brontekst intikken in een editor. 1 \documentclass[a4paper, 10 pt]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \usepackage[latin1]{inputenc} 4 \title{katten} 5 \author{jan Jansen} 6 \begin{document} 7 \maketitle 8 \tableofcontents 9 \section{morgen} 10 \subsection{vroege morgen} 11 De kat wordt wakker. 11

12 12 \subsection{voormiddag} 13 De kat speelt in de tuin. 14 In het boek \cite{kattenvoorgevorderden} 15 staan nog meer voorbeelden. 16 Over het algemeen worden katten niet vroeg wakker. 17 Het zijn nachtdieren. 18 \section{middag} 19 De kat drinkt melk. 20 Het boek \cite{allesoverdekat} is een 21 goede handleiding voor de kattenliefhebber. 22 %\section{avond} 23 %Hier werk ik later nog aan \begin{thebibliography}{99} 25 \bibitem{allesoverdekat} 26 Felix De Hond, 27 \emph{alles over katten} \bibitem{kattenvoorgevorderden} 31 Felice De Kat. 32 \emph{katten voor gevorderden} \end{thebibliography} 36 \end{document} De betekenis van de verschillende commando s: \documentclass[a4paper, 10 pt]{article} Je gaat een artikel schrijven op een A4-blad papier met een basislettergrootte van 10 punt. \usepackage[dutch]{babel} Je gebruikt de Nederlandstalige afbrekingsregels, Nederlandstalige benamingen zoals Referenties voor de literatuurlijst, de datum in het Nederlands ( mei ), enzovoort. \usepackage[latin1]{inputenc} Maak het mogelijk om direct vanaf het toetsenbord letters met diakritische tekens te typen: é, ë, ú, ô, ç,... Zie ook appendix A. \title{katten} \author{jan Jansen} Je definieert de titel en een auteursnaam, maar deze worden pas gezet met behulp van het commando \maketitle. \begin{document}... \end{document} Tussen deze twee commando s komt de eigenlijke tekst. Alle commando s die voor \begin{document} staan, vormen samen de zogenaamde preamble. De preamble bevat alle instellingen die voor het hele document geldig zijn. \maketitle De titel wordt automatisch gezet (gecentreerd en in een aangepaste lettergrootte) vergezeld van de naam van de auteur en van een datum (standaard is dat de systeemdatum). \tableofcontents De inhoudsopgave wordt gezet. 12

13 \section{morgen} Een nieuwe paragraaf begint en krijgt de titel Morgen. \subsection{vroege morgen} Een nieuwe subparagraaf begint en krijgt de titel Vroege morgen. Subparagrafen krijgen automatisch een andere opmaak dan paragrafen. \cite{allesoverdekat} Een verwijzing naar een boek in de literatuurlijst. \begin{thebibliography}{99}... \end{thebibliography} Tussen deze twee commando s wordt de literatuurlijst gezet. \bibitem{allesoverdekat} Een boek uit de literatuurlijst krijgt als code allesoverdekat. Je kunt met deze code verwijzen naar dat boek. Deze verwijzing krijgt dan automatisch een nummer toegewezen. \emph{alles over katten} De titel van het boek wordt benadrukt (LaTeX kiest voor een cursieve letterstijl om te benadrukken). %\section{avond} %Hier werk ik later nog aan... Dit zijn commentaarregels. Deze regels komen niet in de uiteindelijke tekst. Merk op dat alle LaTeX-commando s beginnen met een backslash (\). Telkens als LaTeX in de brontekst een backslash tegenkomt, weet het dat er iets speciaals moet gebeuren. Commentaarregels worden niet als een commando opgevat. Telkens als LaTeX het procentteken (%) tegenkomt, wordt de rest van de regel totaal genegeerd, ook als het om gewone stukken tekst gaat: er is niets van te zien in de uiteindelijke PDF-uitvoer. Als je deze speciale tekens (\ en %) zelf nodig hebt in de tekst, bijvoorbeeld om procenten te typen (21 %) of om een map aan te geven (c:\program files), moet je ze zelf als een speciaal commando in de brontekst ingeven. Een voorbeeld: 30\% korting Jansen \& zonen \verb c:\program files 30% korting Jansen & zonen c:\program files Er zijn in totaal dertien tekens die voor LaTeX een speciale betekenis hebben: # $ % & < > \ ^ _ { } ~ Als je ze per se letterlijk nodig hebt in de tekst, moet je ze op een speciale manier ingeven in de brontekst. Zie LaTeX voor beginners deel 2 [?] voor meer uitleg Brontekst compileren naar PDF Je hebt een brontekst ingetypt, een naam gegeven, bijvoorbeeld katten.tex, en bewaard. 13

14 Je kunt de brontekst vervolgens compileren tot een afdrukbare tekst (katten.pdf) en hem bekijken in een PDF-lezer. Je kunt dit op twee manieren doen: In Windows aan de opdrachtprompt: C:z Opdrachtprompt pdflatex katten katten.pdf In Ubuntu aan de terminal: Terminal pdflatex katten evince katten.pdf Met een sneltoets in de editor: bijvoorbeeld in Winshell: eerst F10, daarna F11, bijvoorbeeld in Geany (Windows): eerst F8, daarna F9, bijvoorbeeld in Geany (Ubuntu): F9. Het resultaat is te zien in figuur op pagina 12. Dit is een eenvoudig voorbeeld, maar het geeft toch al een idee wat er mogelijk is met LaTeX. 1.3 Waarom LaTeX? LaTeX is al sinds de jaren tachtig een zeer stabiel tekstzetsysteem, alom geroemd om wiskundige teksten te schrijven, met een verbluffende typografie. Je ziet in een oogopslag dat de kwaliteit professioneel is, klaar om zo naar de drukker te gaan. Het geheim van LaTeX is, dat het de tussenruimte tussen letters en woorden berekent op basis van de hele alinea, en niet regel per regel. De bladspiegel oogt daarbij zeer aangenaam leesbaar. Daarom wordt LaTeX ook in de niet-wetenschappelijke wereld gebruikt. Vergelijk zelf in figuren 5 en 6 het resultaat van LaTeX, vergeleken met Word. In LaTeX is het mogelijk om de rechterkantlijn er rechter te laten uitzien door afbrekingsstreepjes gedeeltelijk in de marge te laten uitsteken (hangende interpunctie) (Engels: character protruding). De rechterkantlijn in Word is recht, maar de rechterkantlijn in LaTeX ziet er recht uit. Dat is precies waar het om gaat bij goede typografie: een tekst wordt leesbaarder dankzij typografische details die niet opvallen op het eerste gezicht. Het geheim van LaTeX is immers dat je geen professioneel geschoold typograaf moet zijn, omdat de TeX-machine dat in jouw plaats is. Jijzelf hoeft immers niet aan te geven hoe een titel moet gezet worden, en hoeveel witruimte boven en onder deze titel moet komen, welk nummer dit hoofdstuk moet krijgen, hoe je titels opneemt in de inhoudsopgave, om maar enkele typografische kopzorgen te noemen. Nee, jij schrijft enkel dat er een titel moet komen, en al de rest gebeurt automatisch. LaTeX is ook een programmeertaal, en dus oneindig uitbreidbaar volgens eigen wensen. LaTeX wordt ondersteund door een actieve gebruikersgroep van duizenden vrijwilligers en professionelen, waar ook beginnelingen welkom zijn met hun vragen en 14

15 Tabula finibus lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore. Figuur 5 Een stukje tekst in MS Word: de a staat te ver van de T in Tabel, de spatiëring tussen de worden is gebrekkig, en de combinatie fi is lelijk. Het afgebroken woord do- lijkt naar links ingesprongen. Tabula finibus lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore. Figuur 6 Hetzelfde stukje tekst met LaTeX: een streling voor het oog, zonder dat je direct kunt zeggen waaraan dat ligt. Inderdaad, er staat een speciaal puntje op de i in de lettercombinatie fi, en de rechterkantlijn is optisch recht. De woorden zijn mooi verdeeld over de hele alinea met gelijkmatige witruimtes. suggesties. Eigenlijk is dit een gedroomde werksituatie in het onderwijs: in groep zelf bepalen hoe software er moet uitzien, vrij en onafhankelijk zijn in het gebruik, het verspreiden en het aanpassen van de software. Bovendien is de software tegenwoordig zeer eenvoudig te installeren, ook in Windows, Mac OS X, of Ubuntu. Teksten schrijven (met of zonder wiskunde) hoeft dus niet per se met een traditionele tekstverwerker, waar je alle typografische regeltjes zelf moet instellen via moeilijk toegankelijke onderdelen zoals opmaakprofielen. Eigenlijk is typografie een vak apart en moet in handen blijven van specialisten. Een schrijver zou zich alleen hoeven te bekommeren om de inhoud en de logische opbouw en niet om de lay-out. LaTeX loopt niet vast, hoe lang de tekst ook is (honderden pagina s) of hoeveel figuren je ook ingesloten hebt. Immers de figuren blijven apart bewaard, los van de tekst. Daardoor wordt de tekst zelf niet hopeloos opgeblazen tot honderden megabytes en wordt de computer ook niet trager naargelang het document in omvang toeneemt. Wil je een figuur vervangen door een andere, dan moet je alleen de naam van de figuur wijzigen. Wil je later schuiven met stukken tekst, is dat geen probleem. De computer past automatisch alle nummeringen aan: van alle hoofdstukken, tabellen, figuren en verwijzingen. Het grote voordeel is, dat je nooit of nooit zelf een nummer moet typen, je geeft dit gewoon in handen van het computerprogramma. Het bestandsformaat van de brontekst is open en uiterst eenvoudig namelijk platte tekst en dus gemakkelijk in een te plakken. Je vindt voorbeelden van hoe LaTeX op de meest uiteenlopende gebieden gebruikt wordt in de Showcase van LaTeX[?]. LaTeX is bovendien gratis verkrijgbaar. 1.4 Brede marges 15

16 LaTeX is standaard al ingesteld met een kant-en-klare lay-out. Het meest opvallende zijn de brede marges en een tekstbreedte van ongeveer 70 tekens. Daar is een goede reden voor. Als de regellengte langer wordt dan 70 tekens, moeten de ogen vermoeiende bewegingen maken van het einde van de regel naar het begin van de volgende regel bij het lezen van de tekst. Je zou dan moeten overschakelen naar tekst in meerdere kolommen, zoals gebruikelijk is in kranten en nieuwsbrieven. Weersta dus aan de verleiding om de regellengte langer te maken. In de volgende alinea is de regellengte gemiddeld 66 letters per regel. Over het algemeen zijn instellingen aan de lay-out in LaTeX goed verborgen gehouden om te vermijden dat een schrijver die onervaren is met typografie zomaar ondoordachte wijzigingen aanbrengt. Voorbeelden van slechte gewoontes zijn te pas en te onpas veranderen van lettergrootte en letterstijl of een mooi en hip lettertype kiezen zonder te letten op de leesbaarheid. Eigenlijk moet de typografie van een tekst onopvallend zijn. Als je een tekst onder ogen krijgt, moet je niet direct zeggen: Dit ziet er mooi uit, maar vooral: Deze tekst is erg leesbaar en begrijpelijk. Een tekst moet uitnodigen tot lezen. De lay-out mag de lezer niet afleiden van de eigenlijke inhoud. Pas later, als je wat meer ervaring hebt, kun je proberen de lay-out aan bepaalde eisen (al dan niet persoonlijke) aan te passen. Wees gerust: na een tijd wordt duidelijk dat Donald Knuth, de maker van TEX bijzonder goed nagedacht heeft over typografie. Veel mensen ontdekken LaTeX nadat ze jaren geworsteld hebben met tekstverwerkers, en zijn dan verbaasd om vast te stellen dat LaTeX al meer dan twintig jaar bestaat en dat ze er nog nooit van gehoord hadden. Dit is geen samenzwering, maar wel een goed bewaard geheim slechts bekend onder enkele miljoenen gebruikers. De kern van de zaak waarom LaTeX zo populair geworden is, is het feit dat het niet meer nodig is om te klungelen met de opmaak terwijl je schrijft. Alhoewel spelen met lettertypes en opmaak erg aanlokkelijk is voor een beginneling, is dit volledig contraproductief voor de serieuze schrijver die zich wil concentreren op het schrijven. Veel mensen zijn tekstverwerker-junkies geworden en tekenen eerder teksten dan ze te schrijven, bijna op hetzelfde niveau als een ongeletterd driejarig kind pretendeert om een verhaaltje te schrijven, maar eigenlijk alleen maar een opeenvolging van plaatjes maakt met kleurtjes. Dit is een heel normaal en gezond creatief proces voor een peuter, maar is van een bedenkelijke onnut voor een student die een eindwerk schrijft, of een onderzoeker die een rapport schrijft. Daarom: verlies geen tijd met een WYSIWYG-tekstverwerker (what you see is what you get). Gebruik een eenvoudige teksteditor, en behandel deze als een ouderwetse typmachine. Houd je bezig met de essentie: het schrijven van de tekst en laat de typografie over aan LaTeX. Zo krijg je WYSIWYM: what you see is what you mean. 16

17 2 Voor je begint LaTeX is erg gemakkelijk om te leren. Je moet er echt geen computerspecialist voor zijn. Het is wel nuttig dat je enkele basisvaardigheden beheerst. LaTeX maakt vaak gebruik van enkele speciale leestekens met een welbepaalde betekenis. We leggen dit later wel uit. Je moet deze tekens vlot kunnen terugvinden op het toetsenbord. Het gaat om de toetsen in tabel 1 op pagina 17. Verder is het interessant dat je ook letters met diakritische tekens (accenten, trema, accent circonflexe) kunt typen. Zie appendix A op pagina 57. Tabel 1 Veelgebruikte tekens in LaTeX-brontekst # hekje $ dollarteken % procentteken & ampersand ' apostrof [ \ ] vierkante haken en backslash ˆ en hoedje en onderstrepingsteken ` accent grave { } accolades en verticaal streepje tilde 1 Open een teksteditor, bijvoorbeeld Kladblok (Windows) of Gedit (Ubuntu). Typ de speciale tekens van tabel 1 eens in, zomaar zonder betekenis, om te zien of je ze terugvindt op het toetsenbord. 2 Maak op de harde schijf, in de map waar jij gewoonlijk jouw gegevens bewaart, bijvoorbeeld op de d:/username/-schijf (Windows) of in de home-map (Ubuntu) de volgende map aan: Maak nog een map vuilbak. project Maak in de map project twee deelmappen: katten en rubik. Je hebt nu de volgende mappenstructuur gemaakt: Windows: Ubuntu: Merk op: met user bedoelen we jouw gebruikersnaam, bijvoorbeeld als jouw gebruikersnaam annabel is, heb je bijvoorbeeld de volgende map: 17

18 Windows: d:/annabel/project/katten Ubuntu: home/annabel/project/rubik Zoek afbeeldingen (in jpg-formaat) van katten en de puzzel van Rubik, en plaats deze respectievelijk in de volgende mappen: Windows: d:/username/project/katten d:/username/project/rubik Ubuntu: home/username/project/katten home/username/project/rubik Wijzig de naam van de afbeeldingen van de katten in felix.jpg, funky.jpg en snoepie.jpg. 3 Af en toe moet je werken met de opdrachtprompt (Windows) of met de terminal (Ubuntu). Open de opdrachtprompt of terminal: Windows: Start Ñ cmd (zelf typen in het tekstvak linksonderaan) Ubuntu: Alt-F3 (ik heb deze sneltoets toegekend om de terminal te openen) Je krijgt dan het zwarte venster van de opdrachtprompt of terminal: Windows: Ubuntu: Je kunt nu allerlei commando s typen achter de prompt. De prompt is het >-teken (Windows) of het $-teken (Ubuntu). Typ bijvoorbeeld het volgende commando, gevolgd door Enter : Opdrachtprompt cls Terminal clear Merk op dat dit commando verschillend is naargelang je met Windows of Ubuntu werkt. Het opdrachtvenster (Windows) of de terminal(ubuntu) wordt dan gewist ( clear screen ). Let op: je kunt de muis niet gebruiken in een opdrachtprompt of terminal. Je moet alle commando s typen. Dit heeft zijn voordelen, vooral snelheid. Het nadeel is wel dat je deze commando s moet kennen. Je vindt verderop een lijstje van veelgebruikte commando s, de zogenaamde MS-DOS(Windows) of de shell-commando s (Ubuntu).. Om de opdrachtprompt/terminal te verlaten: 18

19 Opdrachtprompt exit Terminal exit Merk op dat het commando hetzelfde is in Windows en in Ubuntu. Naar een andere map gaan: Opdrachtprompt cd.. Terminal cd.. Met dit commando ga je een stap hoger in de bestandenhiërarchie van de harde schijf. Voor de prompt verschijnt het pad waar je je bevindt in de bestandenboom. Geef nog eens een paar keer dit commando (cd..) totdat je op de hoofdmap van de harde schijf uitkomt: c:\ (Windows) of / (Ubuntu). Tip Als je het laatst ingetypte commando wilt oproepen, zonder het opnieuw te moeten typen, druk dan op de toets Ò. Je kunt op deze manier verschillende stappen terug gaan in de geschiedenis van ingetypte commando s. Met Ó kun je voorwaarts in de geschiedenis gaan. Naar een andere schijf gaan: Opdrachtprompt Terminal d: Merk op dat dit commando alleen in Windows bestaat. Terug naar de c:\-schijf gaan: Opdrachtprompt Terminal c: Naar een andere map gaan: Opdrachtprompt cd project Terminal cd project Een lijst tonen met alle bestanden in de huidige map, je ziet nu alle bestanden en deelmappen van de map project: Opdrachtprompt dir Terminal dir Naar een deelmap gaan: 19

20 Opdrachtprompt cd rubik Terminal cd rubik Een niveau terug gaan: Opdrachtprompt cd.. Terminal cd.. Naar een deelmap gaan: Opdrachtprompt cd katten Terminal cd katten Direct naar de hoofdmap van een schijfstation gaan: Opdrachtprompt cd \ Terminal cd / Direct naar een bepaalde deelmap gaan: Opdrachtprompt cd d:\user\project\katten Terminal cd /home/user/project/katten Een programma starten, bijvoorbeeld Kladblok (Windows) of Gedit (Ubuntu): Opdrachtprompt notepad zomaar.txt Terminal gedit zomaar.txt De editor Kladblok of Gedit wordt geopend met een nieuw leeg bestand dat al een naam heeft, namelijk zomaar.txt. Typ enkele korte zinnetjes en bewaar de tekst in de map d:/username/project/katten (Windows) of /home/username/project/katten (Ubuntu). Sluit Kladblok of Gedit. Je zit nog steeds in de map d:/username/project/katten/ (Windows) of /home/username/project/katten/ (Ubuntu). Een lijst tonen met alle bestanden in de huidige map: Opdrachtprompt dir Terminal dir Je ziet nu onder andere de bestanden felix.jpg, funky.jpg, snoepie.jpg en zomaar.txt. Een lijst tonen met alle bestanden in de huidige map die met de letter f beginnen: 20

21 Opdrachtprompt dir f*.* Terminal dir f*.* Je ziet nu onder andere de bestanden felix.jpg, funky.jpg, maar niet snoepie.jpg en ook niet zomaar.txt. Een lijst tonen met.jpg-bestanden in de huidige map. Opdrachtprompt dir *.jpg Terminal dir *.jpg Je ziet nu onder andere de bestanden felix.jpg, funky.jpg, maar niet zomaar.txt. Een lijst tonen met.jpg-bestanden in de huidige map. die met de letter f beginnen: Opdrachtprompt dir f*.jpg Terminal dir f*.jpg Je ziet nu onder andere de bestanden felix.jpg, funky.jpg, maar niet zomaar.txt. 4 In de tabellen 2, 4, 5, en 3 staan enkele veelgebruikte opdrachten die je in de opdrachtprompt (Windows) of in de terminal (Ubuntu) kunt typen. Loop ze allemaal nog eens door. En ga na of je snapt wat ze doen (goed lezen en uitproberen). 21

22 Tabel 2 Sneltoetsen: geschiedenis van de opdrachtprompt Toets Ò Ó Betekenis Vorig commando Volgend commando Tabel 3 Jokertekens * aan de opdrachtprompt (Windows) of aan de terminal (Ubuntu) Opdracht dir *.pdf dir katten.* dir ka*.jpg dir ka*.* Betekenis Toon alle PDF-bestanden. Toon alle bestanden met als bestandsnaam katten, maakt niet uit met welke bestandsextensie (.tex,.log,.pdf,... ). Toon alle bestanden waarvan de bestandsnaam begint met ka en met bestandsextensie.jpg. Toon alle bestanden waarvan de bestandsnaam begint met ka en met om het even welke bestandsextensie. Tabel 4 Navigeren in de mappenstructuur via de opdrachtprompt (Windows) of via de terminal (Ubuntu) Windows Ubuntu Betekenis cls clear Clear Screen. d: Ga naar de d:\-schijf. cd c:\ cd / Ga direct naar de hoofdmap cd xxx cd xxx Change directory: ga naar de map xxx. cd.. cd.. Ga een stap hoger in de directorystructuur. Als je deze opdracht een paar keer herhaalt, kom je altijd terecht bij de hoofdmap. cd \xxx\yyy cd /xxx/yyy Ga naar deze map dir dir Toon de inhoud van de huidige map (directory). dir f: Toon de inhoud van de f:\-schijf. Dit kan bijvoorbeeld een USB-stick zijn. exit exit Verlaat de opdrachtprompt (Windows) of de terminal (Ubuntu). 22

23 Tabel 5 Bewerkingen via de opdrachtprompt (Windows) of via de terminal (Ubuntu) Windows Ubuntu Betekenis md xxx mkdir xxx Make directory: maak een nieuwe map met als naam xxx. notepad xxx.txt gedit xxx.txt Start de editor Kladblok (Windows) of Gedit (Ubuntu) met het bestand xxx.txt. Dit bestand wordt aangemakt als het nog niet bestaat. copy xxx.txt yyy.txt cp xxx.txt yyy.txt Maak een kopie van het bestand xxx.txt, en noem de kopie yyy.txt. rename xxx.txt yyy.txt mv xxx.txt yyy.txt Wijzig de naam van het bestand xxx.txt in yyy.txt. exit exit Verlaat de opdrachtprompt/terminal. dir /s *kat*.jpg find -name *kat*.jpg Zoek het bestand waarin het woordje kat in de bestandsnaam voorkomt van het type.jpg vanaf de huidige map en in alle deelmappen. copy -s xxx yyy cp -r xxx yyy Kopieer de map xxx met al haar deelmappen en bestanden naar de map yyy. In Windows: s betekent met alle submappen, in Ubuntu: r betekent recursief, dus inclusief alle submappen. 23

24 3 LaTeX installeren in Ubuntu Je moet echt geen computerspecialist zijn om op je eigen computer LaTeX aan de praat te krijgen. De volgende instructies zijn van toepassing voor Ubuntu. Als u LaTeX wilt installeren op een Windows-computer, ga dan naar sectie 4 op pagina 27. Voorzie ongeveer een uur voor de hele installatie. 3.1 Voorbereiding Je beschikt over een computer waarop Ubuntu (of een latere versie) is geïnstalleerd. 3.2 TeXLive installeren Typ de volgende commando s in een terminal: Terminal sudo apt-get update sudo apt-get install texlive sudo apt-get install texlive-lang-dutch sudo apt-get install texlive-latex-extra sudo apt-get install texlive-math-extra sudo apt-get install texlive-fonts-extra sudo apt-get install asymptote Het installeren van deze pakketten neemt ongeveer een half uur in beslag. De installatie en alle nodige instellingen gebeuren volledig automatisch. 3.3 De teksteditor Geany installeren Typ het volgende commando in een terminal: Terminal sudo apt-get install geany Je hebt nu versie 0.18 geïnstalleerd. Het is echter interessant om de nieuwste versie 0.19 te installeren. Ga naar de volgende website: en typ in de zoekbalk: geany. Je krijgt dan de mogelijkheid om de nieuwste versie van Geany te installeren: klik op de toets Install now. 24

25 3.3.1 Spellingcontrole in Geany Zoek op het internet naar de volgende installatiebestanden en open ze: Je vindt ze bijvoorbeeld op: geany-plugins-common_0.19-1_all.deb geany-plugin-spellcheck_0.19-1_i386.deb Kies in het menu van Geany: Extra Ñ Plugin beheer Ñ Spellcheck Bewerken Ñ Plugin voorkeuren Ñ Spellcheck Kies uit de keuzelijst de Nederlandse taal. Je kunt nu in Geany de spellingscontrole gebruiken terwijl je typt: Op de werkbalk verschijnt nu een wisselknop (Toggle Spell check while typing (current language: nl)) om de spellingscontrole tijdens het typen aan of uit te zetten Geany configureren voor LaTeX Typ een minimaal voorbeeld van een tex-bestand in de editor Geany, bijvoorbeeld: \documentclass[twoside, a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \begin{document} Hallo \end{document} en bewaar deze tekst onder de volgende naam: zomaar.tex Nu herkent de editor Geany deze tekst als een LaTeX-bestand. Je ziet dat aan de syntaxiskleuring. De sleutelwoorden documentclass en usepackage zijn rood gekleurd. De begin-end-omgevingen zijn groen gekleurd. Kies nu in het menu van Geany: Bouwen Ñ Bouwcommando s instellen Ñ LaTeX Bronbestand commando s Wijzig de naam van het tweede commando in pdflatex en vul het tekstvak in met het volgende commando: pdflatex -interaction errorstopmode -file-line-error %f && evince %e.pdf OK Je kunt de brontekst nu compileren met behulp van de sneltoets F9. De compiler stopt als er een fout wordt ontdekt, en de foutmelding wordt in het rood weergegeven. Als je op deze rood weergegeven foutmelding klikt, gaat de cursor naar de regel waar de fout is ontdekt. 25

26 3.3.3 Knipsels gebruiken in Geany Het is handig dat je veel gebruikte stukjes code kunt typen door afkortingen te gebruiken. Stel je wilt de volgende code typen: \begin{enumerate} \item \item \end{enumerate} Je kunt dit bereiken door alleen enum te typen, gevolgd door tab-toets Je kunt dit gedrag van de editor Geany instellen door middel van:. Extra Ñ Configuratiebestanden Ñ Snippets.conf Ik heb zelf al enkele knipsels (snippets) klaargemaakt in het bestand snippets.conf Je vindt dit bestand op mijn website. Download dit bestand en zet het in de volgende map: /home/username/.config/geany/ Let op:.config is een verborgen (hidden) map. Je maakt deze zichtbaar met de sneltoets Crtl-H. 5 Open een tex-bestand in Geany en typ letterlijk enum, gevolgd door. Je ziet dat de code automatisch wordt aangevuld met een knipsel: \begin{enumerate} \item \item \end{enumerate} 26

27 4 LaTeX installeren in Windows 4.1 Voorbereiding Je moet echt geen computerspecialist zijn om op je eigen computer LaTeX aan de praat te krijgen. De volgende instructies zijn van toepassing voor Windows. Voorzie ongeveer een uur voor de hele installatie. Herstart de computer, zodat de computer stabiel is. Zorg er voor dat je computersysteem in orde en up-to-date is. TEX bestaat uit een heel groot aantal kleine bestandjes, dus is het nodig dat de harde schijf in uitstekende staat verkeert. In de verkenner van Windows is het handig dat de bestandsextensies van de bestanden ook weergegeven zijn. Maak ook de verborgen mappen en bestanden zichtbaar: (Deze) Computer Ñ menu Extra Ñ Mapopties Ñ tabblad Weergave Ñ Geavanceerde instellingen: Ñ Extensies voor bekende bestandstypen verbergen (uitzetten dus!) Ñ Verborgen mappen en bestanden zichtbaar maken Ñ Op alle mappen toepassen Ñ Ok Opmerking voor Vista: Standaard geeft Verkenner in Windows Vista geen menu s meer weer bovenaan. Je krijgt onmiddellijk de menu s te zien als je de toets Alt indrukt. Je kunt de menu s terug permanent zichtbaar maken als volgt: Verkenner Ñ Organiseren Ñ Map- en zoekopties Ñ tabblad Weergave Ñ aanzetten: Altijd menu s weergeven 4.2 MiKTeX Een LaTeX-distributie is een geheel van alle software om LaTeX op een computer te installeren. MiKTeX (spreek uit: mik-tech ) is een bekende LaTeX-distributie voor Windows. Je kunt MiKTeX gratis downloaden. Er is een zeer gebruiksvriendelijke download- en setup-wizard beschikbaar. MiKTeX is beschikbaar in twee versies: basis of compleet, ofwel ken je iemand wie alle software al gedownload heeft op een cd-rom of een USB-stick. Op cd-rom (of USB-stick) Je kent in jouw omgeving misschien iemand die een cd-rom met alle nodige software voor jou heeft klaargemaakt. Als je beschikt over zo n kant-en-klare cd-rom, ga dan naar subparagraaf 4.4 op pagina

28 Basis De Basic MiKTeX Installer installeert een MiKTeX-systeem met een minimaal aantal basispakketten. Als je tijdens het schrijven van teksten bijkomende pakketten nodig hebt, die nog niet geïnstalleerd zijn, worden deze automatisch gedownload en geïnstalleerd. Je moet dan uiteraard online zijn. Men noemt dit on-the-fly installeren. Door deze manier van werken blijft je systeem klein maar fijn. Als je de basisversie van MiKTeX wilt downloaden en installeren, ga dan naar subparagraaf 4.3 op pagina 28. Compleet De complete versie gebruiken is overkill. Maar als je niet permanent beschikt over een internetverbinding, kun je best een volledig MiKTeX-systeem installeren. De (eenmalige) installatie duurt dan langer reken enkele uren maar je hebt ineens alle pakketten. Je gaat deze zeker niet allemaal gebruiken, maar als je vroeg of laat beslist om een speciaal pakket te gebruiken, dan is het alvast beschikbaar en reeds geïnstalleerd. 4.3 De basisversie van MiKTeX downloaden en installeren Ga naar de website van MiKTeX ( 1 Download de Basic MiKTeX Installer: basic-miktex-2.8.xxxx.exe (op de plaats van xxxx staat een versienummer) 2 Sla dit bestand (ongeveer 80 megabyte) op, bijvoorbeeld in de volgende map: c:\latexcdrom 3 Ga nu voort naar punt 4 van subparagraaf 4.4 op pagina MiKTeX installeren vanaf de latexcdrom Als je een cd-rom (of USB-stick) met de nodige software bij de hand hebt, ga dan als volgt te werk: 1 Steek de latexcdrom in. 2 Open de Verkenner en ga naar de cd-rom. 3 Kopieer de hele map latexcdrom naar de harde schijf van de computer, bijvoorbeeld naar de c:\-schijf. Je hebt dan: 4 Ga naar de map c:\latexcdrom. 5 In deze map staat een setup-bestand: c:\latexcdrom basic-miktex-2.8.xxxx.exe (op de plaats van xxxx staat een versienummer) 6 Open dit setup-bestand. 7 Accepteer de licentie-voorwaarden. Volgende 8 Install MiKTeX for anyone who uses this computer (all users). Volgende 28

29 9 Install MiKTeX to: c:\program Files\MiKTeX 2.8 Volgende 10 Preferred paper: A4 Install missing packages on-the-fly: Ask me first Volgende 11 Controleer nog eens de instellingen die je gekozen hebt. Start 12 The main task is being executed. Twee balken geven de voortgang van het installeren aan. Dit hele downloadproces duurt enkele minuten. Volgende 13 You have successfully completed the MiKTeX Setup Wizard. Close Je hebt nu de basisversie van de MiKTeX-distributie geïnstalleerd op jouw computer. Ga nu direct naar subparagraaf 4.5 op pagina De installatie testen Open een opdrachtprompt. Start Ñ Uitvoeren Ñ cmd (zelf typen) Typ achter de c:\>-prompt het volgende commando in: C:z Opdrachtprompt pdflatex sample2e Het LaTeX-systeem reageert met enkele meldingen: This is pdftex, Version (MiKTeX 2.8) Running pdftex ("C:\Program Files\MiKTeX 2.8\tex\latex\base\sample2e.tex"... Output written on sample2e.pdf (3 pages, bytes). Transcript written on sample2e.log. Uit de laatste twee zinnen kun je opmaken dat het resultaat naar het bestand sample2e.pdf geschreven is. Je kunt dit resultaat bekijken met de volgende opdracht: typ achter de c:\-prompt de volledige naam van het PDF-document in: C:z Opdrachtprompt sample2e.pdf Als alles goed gaat, wordt een PDF geopend met een voorbeeldtekst die gezet is in LaTeX. 29

30 4.6 De boomstructuur van de harde schijf MiKTeX installeert een heleboel bestanden op de pc. Als je de installatie gevolgd hebt zoals in vorige paragraaf beschreven, gaan we er vanuit dat je het MiKTeXsysteem in de volgende map gezet hebt: c:\program Files\MiKTeX Open de Windows Verkenner en zoek de map c:\program Files op. Klik op het + -tekentje bij de map Program Files. Klik verder de bestandenboom van de submap MiKTeX 2.8 open. Zoals je ziet, zitten er een heleboel bestandjes in de bestandenboom, verspreid over heel wat mappen en submappen. Zie figuur 7 op pagina 31 of door figuur 8 op pagina 31. Opdat MiKTeX gemakkelijk zijn weg vindt in deze boomstructuur, heeft MiKTeX bij de installatie een database aangemaakt waarin alle belangrijke onderdelen kunnen gevonden worden zodat niet telkens de hele harde schijf moet doorzocht worden. Deze database heet de FNDB-database (File Name DataBase). Opgelet: de inhoud van de map c:\program Files\MiKTeX 2.8 moet je beschouwen als read only. Het is vooral de bedoeling dat je de doc-map raadpleegt. Hierin staat een massa documentatie over LaTeX en aanverwanten. Bij de meeste pakketten hoort een apart documentatie-bestand in de vorm van een PDF-bestand (of een PS- of een DVI-bestand). 7 Open de Verkenner en blader eens in de MiKTeX-boom. Laat je leiden door figuur 7 op pagina 31 of door figuur 8 op pagina 31. Open al de deelmappen die in deze figuur zijn aangeduid. En bekijk hier en daar eens een PDF-bestand. Laat je goed doordringen van de massa s vertakkingen van deze boom en ontdek op deze manier dat er een schat aan informatie opgeslagen ligt op de harde schijf. Voor de meeste dingen moet je niet eens het internet op om uit te pluizen hoe een en ander werkt. 30

31 Figuur 7 Een deel van de bestandenboom in Windows Figuur 8 Een deel van de bestandenboom in Ubuntu 31

32 4.7 Extra software installeren Je hebt nu juist een werkend LaTeX-systeem geïnstalleerd. Om op een praktische manier te kunnen werken, heb je nog extra software nodig. Deze is gratis te downloaden, maar voor het gemak hebben we een cd-rom LaTeX en Co samengesteld waarop alle software reeds gedownload is. We beschrijven nu de installatie van deze software vanaf de cd-rom LaTeX en co, maar we vermelden telkens ook de webadressen waar je de software kunt downloaden. Let op: het is belangrijk dat je de volgorde van installeren respecteert: eerst Ghostscript, daarna GSView en dan pas WinShell. 1 Steek de latexcdrom in. We veronderstellen dat je de inhoud van de cd-rom hebt gekopieerd naar de harde schijf, bijvoorbeeld naar c:\latexcdrom. Ga naar de map c:\latexcdrom. 2 Installeer een PDF-reader ( Deze software is waarschijnlijk reeds op uw computer geïnstalleerd, bijvoorbeeld Adobe Reader of Foxit Reader. Foxit Reader is een kleine PDF-reader, waarmee je heel snel PDF-documenten kunt openen. We raden aan om deze te installeren voor gebruik met LaTeX, omwille van de snelheid. Desgewenst kun je ook Adobe Reader gebruiken om documenten af te drukken. Dubbelkik op foxitreader_setup.exe. Kies voor een Default installatie. Let op: haal bij de installatie van Foxit alle vinkjes weg bij Ask toolbar en klik op Decline, anders wordt deze onnodige werkbalk in uw browser geïnstalleerd! Zie volgende figuur: Bevestig alle voorstellen en klik op Install en haal ten slotte ook het vinkje weg bij ebay snelkoppeling: Create desktop quick launch and starmenu icon to ebay. Test Foxit Reader uit met een bestand, bijvoorbeeld sample2e.pdf. Open een opdrachtprompt en typ: 32

33 C:z Opdrachtprompt sample2e.pdf Foxit Reader wordt geopend. Stel de taal in op Nederlands: Language Ñ Dutch Ñ Foxit Reader wordt bijgewerkt... Zorg ervoor dat de pagina s niet verkleind worden bij het afdrukken: Bestand Ñ Afdrukken Ñ Afdrukinstellingen Ñ Paginaschaal: Ware grootte In Adobe Reader: Bestand Ñ Afdrukken Ñ Pagina-afhandeling Ñ Pagina-schalen: Geen 3 Installeer Ghostscript ( Ghostscript is een hulpprogramma dat nodig is bij het creëren van PDF-bestanden. Dubbelklik op gs870w32.exe. Bevestig alle voorstellen. 4 Installeer WinShell ( Let op: WinShell als laatste installeren! WinShell is een eenvoudige editor speciaal op maat gemaakt voor (pdf)latex. Dubbelklik op WinShell331.exe. Maak een snelkoppeling op het bureaublad. Maak een snelkoppeling op de Snel Starten werkbalk. pdflatex optimized Dutch Als je met een editor werkt, is het handig om alvast een drietal opties in te schakelen. Bij recente versies van WinShell zijn sommige van deze opties standaard ingesteld. (a) Wrap Mode aan (b) Wrap Mode af Figuur 9 In regelterugloopmodus (Engels: wrap mode) is alle tekst op een (lange) regel zichtbaar. De hele regel tekst verschijnt in meerdere lijnen, maar behoudt zijn regelnummer. Als de regelterugloopmodus afstaat, blijven lange regels op één lijn staan. Er verschijnt een horizontale schuifbalk om de rest van de regel te kunnen bekijken. Start WinShell. Opties Ñ Regelnummers 33

34 Opties Ñ Regelterugloopmodus Zie figuur 9 op pagina 33. In het venster Projecten staat standaard het project Demo actief. Klik rechts op het project Demo en kies voor Sluit. Opties Ñ Beeld Ñ Macro s Er verschijnt nu onder de knoppenbalk een extra knoppenbalk met (lege) macro s. De installatie van WinShell heeft automatisch het bestandstype tex verbonden met WinShell. Dit wil zeggen: als je in de Windows Verkenner op een.texbestand klikt, wordt dit bestand automatisch geopend met WinShell. Sluit WinShell. 5 Installeer ImageMagick( ImageMagick is een hulpprogramma dat grafische afbeeldingsformaten kan omzetten naar andere formaten, bijvoorbeeld een gif-afbeelding naar een pngafbeelding. PDFLaTeX kan geen gif s lezen, maar wel png s. Vandaar dat een omzetting soms nodig is. Dubbelklik op ImageMagick Q16-windows-dll.exe. Bevestig alle voorstellen en klik telkens op Volgende. Sluit de webbrowser met informatie over ImageMagick. Om te testen of ImageMagick goed werkt, typ het volgende aan een opdrachtprompt: C:z Opdrachtprompt convert logo: logo.png identify logo.png imdisplay logo.png Als alles goed is gegaan, komt er een afbeelding met een tovenaar. 6 Installeer MWSnap. Dubbelklik op MWSnap.exe. Bevestig alle voorstellen en klik telkens op Volgende. MWSnap is een handig programma om (delen) van schermafdrukken te maken en te bewaren als figuren. 7 Installeer 7-zip. Dubbelklik op 7z465.exe. Bevestig alle voorstellen en klik telkens op Volgende. 7-zip is een programma om gecomprimeerde bestanden uit te pakken. 8 Installeer nog enkele handige pakketten, die niet in de basisversie van MiKTeX zitten. In Windows XP/ Windows 7: Dubbelklik op miktexextra.bat. In Windows Vista: Open een opdrachtprompt van Windows: 34

35 Start Ñ Programma s Ñ Bureau-accessoires Ñ Rechts klikken op Opdrachtprompt Ñ Als administrator uitvoeren Ñ Ga naar de map c:\latexcdrom C:z Opdrachtprompt cd c:\latexcdrom Start het dos-programma miktexextra.bat als volgt: C:z Opdrachtprompt miktexextra Laat de opdrachtprompt nog open staan. Heb even geduld, want er wordt verbinding gemaakt met het internet en een twintigtal pakketten worden automatisch gedownload. Het gaat om alle extra pakketten die gebruikt zijn om de boekjes LaTeX voor beginners te maken, en die hier en daar ook in de voorbeelden gebruikt worden: babelbib bbm booktabs caption ccaption colortbl ctable fancybox fancyvrb mathcomp pgf picins rotating sectsty subfig upquote wrapfig 9 Installeer de woordenlijst voor de spellingcontrole in WinShell. In Windows XP/ Windows 7: Dubbelklik op woordenboekwinshellgereedmaken.bat In Windows Vista: De opdrachtprompt is nog geopend als Administrator, typ het volgende commando: Start het dos-programma woordenboekwinshellgereedmaken.bat als volgt: C:z Opdrachtprompt woordenboekwinshellgereedmaken Laat de opdrachtprompt nog open staan. Als je niet beschikt over de latexcdrom, kun je een woordenlijst voor Nederlands (en nog andere talen) gratis downloaden op wiki.services.openoffice.org/wiki/dictionaries Download het bestand nl_nl.zip en pak de.aff-,.dic- en.txt-bestanden uit in de volgende map: 10 Kopieer een lokale tex-boom: c:\program Files\WinShell\Dictionaries In Windows XP/ Windows 7: Dubbelklik op localtexmaken.bat. 35

36 In Windows Vista: De opdrachtprompt is nog geopend als Administrator, typ het volgende commando: C:z Opdrachtprompt localtexmaken Er wordt een map aangemaakt c:\localtex, waarin we zelfgemaakte pakketten en een scriptiesjabloon zetten. Als je niet beschikt latexcdrom, maak dan zelf de volgende map aan: met als deelmappen: c:\localtex\bib c:\localtex\tex\latex c:\localtex Deze mappen zijn dan leeg, maar je kunt in deze mappen zelf de juiste bestanden plaatsen als het nodig is. 11 Kopieer het bestand WinShell.Macros naar de juiste plaats. Let op: op die plaats staat dit bestand al (met lege macro s), je moet deze nieuwe macro s in de plaats zetten! In Windows XP: Kopieer het bestand WinShell.Macros naar de volgene map: c:\documents and Settings\xxx\Application Data\WinShell De naam xxx is uw eigen gebruikersaccountnaam van Windows. In Windows Vista/ Windows 7: Kopieer het bestand WinShell.Macros naar de volgene map: c:\gebruikers\xxx\appdata\roaming\winshell De naam xxx is uw eigen gebruikersaccountnaam van Windows. Let op: als deze map niet zichtbaar is in de verkenner, zet dan de mapoptie om verborgen mappen en bestanden zichtbaar te maken aan, zie sectie 4.1 op pagina 27. Als je niet beschikt over de latexcdrom, kun je deze macro s handmatig aanmaken in WinShell zelf. Zie verder de paragraaf 5.6 Macro s maken voor WinShell op pagina 47. Test de werking van de macro s even uit in WinShell. Open WinShell, en open een nieuw bestand: Ctrl - O. Ga met de muis naar de knoppenbalk van de macro s. Als je over de eerste knop beweegt, verschijnt een info-kader Minimaal. Klik op deze knop, of druk Shift - F1. Er wordt een voorgetypt stukje broncode getypt. De cursor staat juist achter het commando \begin{document}. Typ een zinnetje, bijvoorbeeld Hallo.. Druk op F10 en de brontekst wordt gecompileerd (als er geen fouten zijn), druk daarna op F11 en de PDF wordt getoond. 36

37 Sluit Foxit Reader en sluit WinShell. 4.8 Spellingcontrole in WinShell WinShell is uitgerust met een spellingcontrole voor verschillende talen: Uitvoeren Ñ Spellingcontrole Sneltoets: F12 Herstart WinShell en stel de spellingcontrole in op de Nederlandstalige woordenlijst: Kies in de keuzelijsten: Opties Ñ Taal Ñ tabblad Algemeen Ñ kader Taal WinShell: Dutch Spellingcontrole: nl_nl Open een nieuw bestand: Ctrl - O. Typ eens de volgende zin in: Hallo beeren. Ga naar het begin van de tekst en druk op F12. De spellingcontrole werkt: fout gespelde woorden worden rood onderstreept en je kunt fouten corrigeren. De spellingcontrole werkt vanaf de positie van de cursor in de tekst. Je kunt woorden vervangen (kies uit de voorstellen of typ zelf het juiste woord), nieuwe woorden toevoegen, enzovoort. Sluit WinShell. 4.9 De map instellen waar hulpbestanden terechtkomen Bij het compileren van een LaTeX-bronbestand, maakt LaTeX automatisch enkele hulpbestanden aan. Om de mappen met je kostbare teksten proper te houden, is het aangewezen om een aparte map te maken en deze in te stellen als map voor hulpbestanden. 1 Maak de volgende map aan: 2 Start WinShell. 3 Opties Ñ Programma-aanroep c:\latexvuilbak Ñ selecteeer rechts in de lijst: PDFLaTeX. Wijzig links de inhoud van het veld cmd Line. Er staat reeds: -interaction=nonstopmode "%s.tex" Typ hiervoor de volgende optie: -aux-directory=c:\latexvuilbak 37

38 Zodat er staat: -aux-direcotry=c:\latexvuilbak -interaction=nonstopmode "%s.tex" Ok 4.10 Nederlandstalige afbreekroutine instellen MiKTeX is nu geïnstalleerd op je computer. De installatie is ingesteld op Engelstalige afbreekroutines. Als je wilt dat ook Nederlandstalige woorden correct afgebroken worden, ga je als volgt te werk: Start Ñ Alle programma s Ñ MiKTeX 2.8 Ñ Maintenance Ñ Settings (let op: *niet* als admin) Ñ Tabblad Languages Ñ Language Dutch Ñ OK Let op: de lijst met talen staat niet per se alfabetisch gerangschikt. De andere talen die al aangevinkt staan, mogen aangevinkt blijven. Ñ To apply the new settings, it is necessary to rebuild the format files. Ñ OK Volg de verdere aanwijzigingen op het scherm. Je kunt vanaf nu werken met Nederlandstalige teksten Een root toevoegen MiKTeX is nu geïnstalleerd op je computer. Het is verstandig om de pakketten van MiKTeX en de zelfgemaakte pakketten gescheiden te houden. De bestanden van MiKTeX komen in de volgende map: c:\program files\miktex 2.8\... en de zelfgemaakte pakketten en stijlen komen in: c:\localtex\tex\latex. We moeten aan MiKTeX vertellen dat de zelfgemaakte pakketten kunnen gevonden worden in deze zelfgemaakte map c:\localtex. Dit noemen we een root toevoegen, en gaat als volgt: Start Ñ Alle programma s Ñ MiKTeX 2.8 Ñ Maintenance Ñ Settings (let op: *niet* als admin) Ñ Tabblad Roots Ñ Add Ñ Blader naar c:\localtex Ñ OK Ñ To apply the new settings, it is necessary to rebuild the format files. Ñ OK 38

39 4.12 MiKTeX onderhouden On the fly installeren Af en toe gebeurt het dat je een pakket nodig hebt dat nog niet geïnstalleerd is. Als je online bent, gebeurt het installeren on the fly. Dit wil zeggen dat MiKTeX automatisch, terwijl je bezig bent, de ontbrekende pakketten installeert. Je krijgt dan een melding om akkoord te gaan. Soms moet je even geduld hebben vooraaleer de nodige bestanden binnengehaald zijn en geïnstalleerd zijn. Meestal duurt dit enkele seconden. Er verschijnt dan ook een zwart DOS-venster met de melding dat het programma initexmf bezig is. Wacht geduldig totdat het pakket binnengehaald is, en totdat de configuratie voltooid is. Het DOS-venster verdwijnt dan vanzelf Pakketten updaten Af toe worden komen er nieuwe pakketten van MikTeX beschikbaar. Het is dan interessant om de pakketten die je al geïnstalleerd hebt te updaten. Dit gaat als volgt: Start Ñ Alle programma s Ñ MiKTeX 2.8 Ñ Update Ñ Volgende Er wordt een lijst van pakketten getoond waarvoor een update beschikbaar is. Ga akkoord met alle updates Pakketten manueel downloaden Je kunt zelf ook manueel pakketten binnenhalen. Dit gaat als volgt: C:z Opdrachtprompt mpm --update-package=... Vul zelf de naam van het pakket op de plaats van de puntjes is, bijvoorbeeld: C:z Opdrachtprompt mpm --update-package=textpos Je kunt ook de pakketbrowser van MiKTeX gebruiken: Start Ñ Alle programma s Ñ MiKTeX 2.8 Ñ Browse packages Ñ Selecteer (met ctrl -klik de pakketten die je wilt installeren. Kies in het menu om te installeren, of klik op het plusteken +. Handige pakketten om te installeren, en die niet in de basisversie van MikTeX zitten, zijn de volgende pakketten: 39

40 babelbib bbm booktabs caption ccaption colortbl ctable fancybox fancyvrb mathcomp pgf picins rotating sectsty subfig upquote wrapfig De file name database verversen Na het installeren van nieuwe pakketten is het noodzakelijk dat MiKTeX weet waar deze staan. We noemen dit het verversen van de file name database (FNDB). Dit gaat als volgt: Start Ñ Alle programma s Ñ MiKTeX 2.8 Ñ Settings Ñ Tabblad General Ñ Refresh FNDB 40

41 5 Een editor gebruiken 5.1 WinShell Een teksteditor dient om platte tekst te bewerken. Platte tekst is tekst zonder opmaak, zoals bijvoorbeeld de LaTeX-brontekst. De meest essentiële functies van een editor zijn: toevoegen en verwijderen van tekst, terug ongedaan maken van wijzigingen, kopiëren en verplaatsen van tekstdelen, zoeken en vervangen van tekens en tekstdelen. Met een eenvoudige editor zoals Kladblok (zie figuur 10) is dit al mogelijk, maar om LaTeX-bronteksten te bewerken, zijn er speciale editors ontworpen. Figuur 10 Kladblok is iets te eenvoudig om LaTeX-brontekst te bewerken. WinShell is een goede editor, speciaal gemaakt om LaTeX-documenten te maken. Hij is bovendien gratis te downloaden ( Zie paragraaf 4.7 op pagina 32 om WinShell te installeren. Enkele pluspunten van WinShell (zie figuur 11) boven Kladblok: syntaxismarkering: het markeren van LaTeX-commando s in kleur; uitvoervenster met berichten; regelnummering; statusbalk met onder andere regel- en kolompositie van de cursor; zelf macro s maken voor veelgebruikte stukjes brontekst; meerdere bestanden tegelijkertijd openen; splitsen van het scherm; speciale knoppen, sneltoetsen en macro s; spellingcontrole voor verschillende talen; ingebouwde helpfunctie voor LaTeX. Er zijn ook enkele minpunten van WinShell: De sneltoetsen voor commentaren en ontcommentaren zouden beter Ctrl-M en Shift-Ctrl-M zijn. Er is geen kolommodus. WinShell is alleen geschikt voor LaTeX, maar ja, dat kan ook als een pluspunt worden geïnterpreteerd. 5.2 Een brontekst bewerken in WinShell Om een nieuwe LaTeX-brontekst te beginnen: 41

42 Figuur 11 WinShell is een prima LaTeX-editor: eenvoudig en toch zeer functioneel. Bestand Ñ Nieuw Sneltoets: Ctrl - N Om een LaTeX-brontekst te bewaren onder een bepaalde naam: Bestand Ñ Opslaan als... Sneltoets: Ctrl - S Tip Gebruik geen spaties in bestandsnamen. Fout: kat en hond.tex Goed: katenhond.tex Tip Laat de muis zoveel mogelijk aan de kant staan. Leer vanaf het begin de sneltoetsen te gebruiken. In tabel 6, tabel 7, en tabel 8 op pagina 43, zijn veelgebruikte sneltoetsen weergegeven. De meeste van deze sneltoetsen werken trouwens ook in heel wat andere software. 42

43 Tabel 6 LaTeX-sneltoetsen in de WinShell editor Macro (Ont)Commentaren pdflatex PDF bekijken Shift - F1, Shift - F2,..., Shift - F10 Ctrl - K F10 F11 Tabel 7 Bestanden openen en opslaan in de WinShell editor Nieuw Opslaan Openen Tabblad sluiten Editor sluiten Ctrl - N Ctrl - S Ctrl - O Ctrl - W Alt - F4 Tabel 8 Snel bewerken in de WinShell editor Selecteren Knippen Kopiëren Plakken Ongedaan maken Herstellen Zoeken Volgende zoeken Vervangen Shift - pijltjes eerst selecteren, daarna Ctrl - X eerst selecteren, daarna Ctrl - C Ctrl - V Ctrl - Z Ctrl - Y Ctrl - F F3 Ctrl - H 43

44 8 Open WinShell. Begin een nieuwe brontekst: Ctrl - N. Sla het bestand op: Ctrl - S, in de volgende map: c:\lat, onder de volgende naam: katten.tex. De extensie.tex moet je niet zelf typen. WinShell voegt deze extensie automatisch toe aan de bestandsnaam. Typ de brontekst van pagina 12 letterlijk in. De regelnummers hoef je natuurlijk niet te typen! Om een nieuwe regel te beginnen, druk je Enter. Let op de kleine letters of hoofdletters. LaTeX is hoofdlettergevoelig! Probeer alle sneltoetsen (zie tabellen 6 8 op pagina 43) eens uit: kopiëren en plakken, knippen en plakken, wijzigingen ongedaan maken, zoeken en vervangen, commentaren en ontcommentaren, volgende zoeken. Zorg er voor dat je op het einde terug de originele brontekst overhoudt. Denk erom: Laat de muis aan de kant! In het begin is dit even wennen, maar na een tijdje merk je dat je veel sneller kunt werken met sneltoetsen. 5.3 Een brontekst compileren in WinShell Je bent nu waarschijnlijk wel benieuwd hoe de tekst, die je net getypt hebt, er uiteindelijk zal uitzien! Je hebt een brontekst ingetypt, een naam gegeven, bijvoorbeeld katten.tex, en bewaard. Je kunt de brontekst vervolgens compileren tot een afdrukbare tekst. Je kunt dit op twee manieren doen: Aan de opdrachtprompt: C:z Opdrachtprompt pdflatex katten Met een sneltoets in WinShell: F10. Bekijk vervolgens de afdrukbare PDF: Aan de opdrachtprompt: C:z Opdrachtprompt katten.pdf Met een sneltoets in WinShell: F11. Het resultaat is te zien in figuur op pagina 12. Dit is een eenvoudig voorbeeld, maar geeft toch al een idee wat er mogelijk is met LaTeX. Als je deze brontekst slechts eenmaal compileert (eenmaal F10 ), ontbreekt de inhoudsopgave en de bibliografie. Bovendien zijn de verwijzingen voorlopig met vraagtekens (??) ingevuld. Dit betekent dat je de brontekst nog een tweede keer moet compileren: Aan de opdrachtprompt: pdflatex katten In de editor WinShell: F10 44

45 Bekijk de PDF nog eens met F11, dan staan de inhoudsopgave, de bibliografie en de verwijzingen naar de bibliografie er wel. Tip Tweemaal (of driemaal) compileren als er inhoudsopgave, bibliografie, trefwoordenregister of verwijzingen gebruikt worden. 9 Compileer de brontekst katten.tex: F10. Onderaan op het beeldscherm verschijnen een aantal berichten van LaTeX. Als je deze berichten niet ziet, kies dan in WinShell in het menu: Opties Ñ Beeld Ñ Uitvoervenster. Het laatste bericht zou iets moeten zijn in de trant van: Output written on katten.pdf (1 page, 1360 bytes). Transcript written on katten.log. Indien er foutmeldingen komen, verbeter deze dan aan de hand van de aanwijzingen van LaTeX. Dit kan in het begin best lastig zijn, omdat je nog niet vertrouwd bent met de foutmeldingen van LaTeX. Leer nu al de vaste gewoonte om deze foutmeldingen te ontleden. Hoe meer ervaring je krijgt, des te beter kun je omgaan met deze meldingen. Ze geven steeds aanwijzingen in welke regel de oorzaak van een fout te vinden is. Druk F11 om het afdrukbare PDF-bestand te bekijken in een PDF-viewer. Met de sneltoets Ctrl - P kan het document afgedrukt worden. Geniet even van het uitzicht van je eerste LaTeX-document. Merk op: De titel van de eerste paragraaf is automatisch in een groter lettertype en in het vet gezet. Commentaarregels worden niet getoond. Pagina s worden automatisch genummerd. Woorden worden correct afgebroken volgens de Nederlandstalige afbreekregels. De standaardlettergrootte is 10 punt. De marges zijn tamelijk breed. Dit is volkomen in overeenstemming met de algemeen aanvaarde typografische regel dat op een regel tekst niet meer dan 70 letters mogen staan om de tekst vlot te kunnen lezen. 5.4 Leren omgaan met fouten Als je bronteksten typt, maak je ongetwijfeld wel fouten. Dat overkomt iedereen. Zoals met de meeste computertalen, zijn er twee soorten fouten: fouten die LaTeX zelf opmerkt en andere fouten die LaTeX niet ziet. Om een onnozel voorbeeld te geven: omdat LaTeX niet begrijpt wat je typt, bekommert LaTeX zich ook niet om fouten tegen het Nederlands. Lees gewoon heel nauwkeurig de tekst na, of beter nog: laat hem door anderen nalezen. Aan de andere kant, als je fouten maakt tegen de regels van LaTeX zal LaTeX wel protesteren aan de hand van foutmeldingen. 45

46 Deze foutmeldingen zien er misschien op het eerste gezicht gebruiksonvriendlijk of beangstigend uit. Nochtans, als je een beetje weet waar je moet zoeken, vertelt LaTeX precies waar de oorzaak (of het gevolg) van de fout zit en wat de aard van de fout is. Bijvoorbeeld, je typt \usepakage[dutch]{babel}. Als je de brontekst met deze fout erin compileert, geeft LaTeX het volgende bericht in het uitvoervenster: Building project: Current document katten.tex... katten.tex(2): Error:! Undefined control sequence katten.tex - 1 error(s), 0 warning(s),... Dit bericht in het uitvoervenster vermeldt dat er een fout gemaakt is in regel 2: Undefined control sequence. Je krijgt meer details over de fout in het logvenster: This is pdftex, Version (MiKTeX 2.8) entering extended mode (katten.tex LaTeX2e <2005/12/01> Babel <v3.8g> and hyphenation patterns for english... ("C:\Program Files\MiKTeX 2.8\texLaTeX\base\size10.clo"))! Undefined control sequence. <recently read> \usepakage l.2 \usepakage [dutch]{babel} De regel die begint met het uitroepteken is de foutmelding (! Undefined control sequence.). Deze foutmelding vertelt de aard van de fout, namelijk dat er geen commando ( control sequence ) is met als naam \usepakage. De regel die begint met een regelnummer ( line l.2) is de foutlocatie, en bevat het regelnummer en het stukje brontekst waar de fout zich voordeed. Nu weet je precies wat de fout is en waar ze te herstellen is. Zolang je weinig ervaring hebt met LaTeX, kan het best lastig zijn om fouten te ontleden. Maar het goede nieuws is: je wordt er voortdurend beter in! 5.5 Help in WinShell Tip In de editor WinShell staat zeer uitgebreide hulp over het gebruik van de editor en over LaTeX: Help Ñ Helponderwerpen... Help Ñ LaTeX2e-Help... 46

47 10 Zoek in de helpbestanden van WinShell welke commando s elke LaTeX-document minimaal moet bevatten in het begin en op het einde van de brontekst. Er zijn tien symbolen die in LaTeX een speciale betekenis hebben. Je mag deze tekens niet zomaar in een lopende tekst gebruiken. Zoek in de help van WinShell welke deze tien speciale tekens zijn. Wat moet je doen als je een van deze tekens tóch wilt gebruiken in de lopende tekst? 5.6 Macro s maken voor WinShell Elke brontekst in LaTeX moet minstens enkele regels bevatten. Telkens als je een nieuwe tekst gaat schrijven, moet je deze regels typen. Om te vermijden dat je die telkens opnieuw met de hand moet typen, kun je er best een macro voor maken. Het gaat bijvoorbeeld om de volgende regels: \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{graphicx, ctable, url, amsmath} \usepackage[pdftex, colorlinks]{hyperref} \usepackage[latin1]{inputenc} \usepackage[text={11cm, 24cm}]{geometry} \begin{document}... typ hier uw tekst \end{document} Een macro maken voor de editor WinShell gaat als volgt: 1 Open WinShell 2 Opties Ñ Macro s... 3 Typ een naam voor de macro, bijvoorbeeld Minimaal. 4 Kies een sneltoets voor deze macro, bijvoorbeeld Shift - F1. 5 Typ de code in de rechthoek: \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{graphicx, ctable, url, amsmath} \usepackage[pdftex, colorlinks]{hyperref} \usepackage[latin1]{inputenc} \usepackage[text={11cm, 24cm}]{geometry} \begin{document} <cur> \end{document} Let speciaal op de code <cur>. Dit geeft de plaats aan waar de cursor staat als de macro geactiveerd wordt. 6 Druk Enter. 47

48 7 Test de macro uit: druk op de toets Shift - F1. Je ziet nu dat WinShell vanzelf het stukje brontekst in de editor typt. Je zult de macro Shift - F1 nog veel gebruiken om voorbeelden uit te proberen: het zal je veel tijd besparen in het typen van broncode. Het is handig om de werkbalk met de macro s aan te zetten: Opties Ñ Beeld Ñ Macro s Je kunt naar believen nog meer macro s op dezelfde manier definiëren. Hier is nog een voorbeeld: 1 Opties Ñ Macro s... 2 Typ een naam voor de macro, bijvoorbeeld Itemize. 3 Kies een sneltoets voor deze macro, bijvoorbeeld Shift - F2. 4 Typ de code in de rechthoek: \begin{itemize} \item <cur> \end{itemize} 5 Test de macro uit: druk op de toets Shift - F2. 6 Als je niet meer weet welke macro s je gemaakt hebt, kun je met de muis over de werkbalk gaan. De naam van de macro verschijnt dan in een geel infokader. 11 Maak op dezelfde manier nog macro s: 1 Minimaal 2 Itemize 3 Enumerate \begin{enumerate} \item <cur> \end{enumerate} 4 Tabular \begin{tabular}{ccc} <cur> \end{tabular} 5 Tabel vlottend \begin{table}[h] \centering \caption{} \label{tabel:} \begin{tabular}{ccc} 48

49 \FL <cur> \ML \NN \LL \end{tabular} \end{table} 6 Figuur vlottend \begin{figure}[h] \centering \includegraphics[width=5cm]{<cur>} \caption{} \label{} \end{figure} 7 Align \begin{align} \item <cur> \end{align} Test de macro s uit, en verbeter eventueel typfouten in de macro s, zodat je later niet voor verrassingen komt te staan als je de macro s gaat gebruiken. 5.7 Zes tips voor efficiënt editor-gebruik Snel door de tekst bewegen De meeste tijd bij het schrijven kruipt in het (her)lezen, fouten opsporen en naar bepaalde delen van de tekst zoeken, niet zozeer in het typen van nieuwe tekst. Je moet dus heel vaak doorheen de tekst navigeren. Het is dus zaak om te leren om dat snel te doen. Een veel voorkomende handeling is het zoeken naar een stuk tekst waarvan je weet dat die ergens staat, of het zoeken naar alle plaatsen waar een bepaald woord of zinsdeel staat, dit kan ook een speciaal teken zijn, of een commando, of de naam van een figuur, enzovoort. Gebruik hiervoor de zoek-functie van de editor: Ctrl - F Zoeken en vervangen Als je een bepaald woord dat veel voorkomt in de tekst wil vervangen door een ander woord, typ je het nieuwe woord maar één keer. Hiervoor dient de zoek-en-vervangfunctie Ctrl - H. Als je niet alle voorkomens van dat woord wilt vervangen door het nieuwe woord, gebruik dan alleen de zoek-functie Ctrl - F en de zoek-volgende-functie F3 om naar die plaatsen te gaan waar je wijzigingen wilt aanbrengen. 49

50 5.7.3 Herstel onmiddellijk een gemaakte fout Niemand typt foutloos. Fouten tegen het Nederlands (of een andere taal) storen alleen de menselijke lezer. Fouten tegen de LaTeX-syntaxis hebben als gevolg dat de computer geen PDF-document produceert. De truc bestaat erin om deze fout zo snel mogelijk te herstellen, en niet te wachten totdat je grote stukken tekst geschreven hebt. Een handig hulpmiddel bij het sneller ontdekken van syntaxisfouten is syntaxismarkering. De editor gebruikt afgesproken kleuren voor typische LaTeX-commando s, en zet hele stukken commentaar of hele stukken wiskundige formules in een aparte kleur, Wanneer je met de cursor op een openingsaccolade { gaat staan, toont de editor automatisch de bijbehorende sluitaccolade }. Zo kun je snel zien of je niet teveel of te weinig accolades getypt hebt Meerdere bestanden gelijktijdig bewerken Je werkt vaak met meerdere bestanden gelijktijdig. Bijvoorbeeld, je vertrekt van een bestaande tekst, en ondertussen bewerk je een nieuwe tekst. Een goede editor kan meerdere bestanden gelijktijdig openen en je kunt snel van de ene naar de andere tekst bewegen met een sneltoets Ctrl - Tab. Zie figuur Projectvenster Meestal heeft de tekst waaraan je werkt een of andere structuur, bijvoorbeeld een indeling in hoofdstukken. Via aan apart venster, het projectvenster, kun je via de inhoudsopgave, of lijst van figuren, snel navigeren naar de betreffende onderdelen. Zie figuur De gouden tip Leren autorijden vraagt tijd en moeite. Je moet tijd investeren om een vaardigheid aan te leren. Tekst bewerken is daarin niet anders. Je moet nieuwe sneltoetsen leren en ze eigen maken. Aan de andere kant moet je niet alles kennen van een editor voor het dagelijkse werk. De meeste mensen kennen maar tien à vijftien procent van de mogelijkheden. Als je een probleem tegenkomt, zoek in de documentatie, ga naar de nieuwsgroepen op het internet om te zien of anderen niet eerder hetzelfde probleem opgelost hebben. Tip Het belangrijkste is dan om de gevonden oplossing ergens neer te schrijven. Gebruik daar een ouderwets schriftje voor, dat steeds bij de hand ligt. Het ergste wat je kan overkomen, is dat je een oplossing gevonden hebt voor een probleem, en dat je deze na enkele dagen, of na een weekend domweg vergeten bent. 50

51 Figuur 12 Het projectvenster als snel-navigator 51

52 6 Afbeeldingen gebruiken in PDFLaTeX Als je figuren wilt gebruiken in documenten, moeten deze altijd apart bewaard worden, los van de brontekst. Stel, je hebt een foto van een kat gemaakt, bijvoorbeeld felix.jpg. Stel, je hebt ook een brontekst, bijvoorbeeld katten.tex: Je hebt beide bestanden bewaard in dezelfde map, bijvoorbeeld d:/username/project/katten (Windows) of in /home/username/project/katten (Ubuntu). Je kunt deze foto nu insluiten in de tekst met het includegraphics-commando van het graphicx-pakket. Insluiten betekent in de brontekst een verwijzing opnemen naar deze afbeelding. De afbeeldingen moet je altijd los van de brontekst bewaren. Ze maken dus geen deel uit van de tekst zelf. Dit komt de stabiliteit van LaTeX nog eens ten goede. LaTeX-bronteksten bevatten alleen maar de platte tekst, waardoor de brontekst altijd een beperkte omvang heeft. Een voorbeeld: 1 \documentclass[a4paper]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \usepackage{graphicx,ctable,url, amsmath} 4 \usepackage[pdftex,colorlinks]{hyperref} 5 \usepackage[latin1]{inputenc} 6 \usepackage[text={11cm,24cm}]{geometry} 7 \begin{document} 8 \begin{center} 9 Kat \includegraphics[width=4cm]{felix} \url{ 14 \end{center} 15 \end{document} Kat Je kunt drie soorten van grafische bestandsformaten gebruiken in PDFLaTeX: jpg (foto s) png (scherpe tekeningen) pdf (een pagina met tekst en/of foto s en/of tekeningen) De meeste programma s kunnen afbeeldingen opslaan in een van deze bestandsformaten. Afbeeldingen in een ander bestandsformaat, moeten eerst omgezet worden naar een van deze drie bovenstaande bestandsformaten. ImageMagick is zo n programma waarmee je vanaf de opdrachtprompt deze omzettingen gemakkelijk kunt uitvoeren. Je kunt het programma gratis downloaden: wwww.imagemagick.org Als het programma geïnstalleerd is, kun je aan de opdrachtprompt snel afbeeldingen omzetten naar een ander formaat. Om bijvoorbeeld het bestand kat.gif om te zetten naar kat.png: Terminal convert kat.gif kat.png 52

53 Sommige betere tekenprogramma s leveren afbeeldingen in eps-formaat voor vectortekeningen. Vectortekeningen worden beschreven door lijnen en blijven er scherp uitzien als er ingezoomd wordt. Om een eps-afbeelding om te zetten naar een pdf-bestand, is het hulpprogramma epstopdf het best geschikt epdtopdf is automatisch geïnstalleerd in MiKTeX. Bijvoorbeeld, om de tekening grafiek.eps te converteren naar grafiek.pdf, geef je het volgende commando aan de opdrachtprompt in de map waar de afbeelding opgeslagen is (de naam van het doelbestand grafiek.pdf moet je niet typen): C:z Opdrachtprompt epstopdf grafiek.eps 12 Zoek een foto van een kat, noem deze felix.jpg. Maak de brontekst katten.tex waarin je de foto insluit. Typ ook de hyperlink onder de afbeelding: \url{ In de PDF kun je dan klikken op deze hyperlink. Tip: gebruik de macro Shift - F1 van WinShell, gedefinieerd in subparagraaf 5.6 op pagina Zoek een afbeelding van een kubus in.gif-formaat. Sla de afbeelding op in de volgende map: d:/username/project/rubik (Windows) of in /home/username/project/rubik (Ubuntu). Wijzig de naam deze figuur in kubus.gif. Converteer de figuur naar een.png-afbeelding. Maak een nieuwe brontekst wiskundekubus.tex, zodat je het resultaat krijgt zoals te zien in figuur 13. Bewaar de brontekst in de volgende map: d:/username/project/rubik (Windows) of in /home/username/project/rubik (Ubuntu). Tip Zorg er voor dat de naam van de brontekst en de namen van de figuren die je gebruikt verschillend zijn: Fout: kubus.tex en kubus.jpg Goed: wiskundekubus.tex en kubus.jpg 53

54 Zit er wiskunde in de kubus van Rubik? Ruby Turner Inhoudsopgave 1 De kubus Permutaties De kubus In figuur 1 staat een foto van een kubus. Figuur 1 Een kubus van Rubik 2 Permutaties Elke handeling met de kubus is een wiskundige transformatie. Lees het boek De toverdobbelsteen [2]. Referenties [1] Bizek, Hana, M.. Mathematics of the Rubik s Cube Design [2] Trajber, Josef. De toverdobbelsteen Figuur 13 Een artikel over de kubus van Rubik 54