CISKA SIKKEL-SPIERENBURG SLIM NALATEN & SCHENKEN

Transcriptie

1 CISKA SIKKEL-SPIERENBURG SLIM NALATEN & SCHENKEN

2 20e druk, september 2016 Copyright 2016 Consumentenbond, Den Haag Auteursrechten op tekst, tabellen en illustraties voorbehouden Inlichtingen Consumentenbond Auteur: Ciska Sikkel-Spierenburg Eindredactie: Stefan Boerboom Grafische verzorging: PUUR Publishers Illustraties: PUUR Publishers Foto omslag: istockphoto Foto s binnenwerk: istockphoto, nationalebeeldbank.nl ISBN NUR 822 Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende op het auteursrecht c.q. de uitgever van deze uitgave, door de rechthebbende(n) gemachtigd namens hem op te treden, niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het KB van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16B Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. Hoewel de gegevens in dit boek met grote zorgvuldigheid zijn bijeengebracht, aanvaardt de uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele (zet)fouten of onvolledigheden. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van derden zo goed mogelijk te regelen; degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.

3 INHOUD Inleiding Nalaten & erven Wie laat na? Wie erft? Wie erft niet? Plaatsvervulling Wettelijke verdeling Wettelijke rechten langstlevende Zelf bepalen wie erft Testament, hoe en wat a Kosten testament Codicil, hoe en wat Samenlevingscontract a Verblijvingsbeding b Overnamebeding Wat kun je zelf regelen? Aandachtspunten voor bij de notaris Afwikkeling van de nalatenschap Waaruit bestaat een nalatenschap? a Bezittingen b Schulden Waardevaststelling Aanvaarden of verwerpen a Zuiver aanvaarden b Beneficiair aanvaarden c Verwerpen Begrafenis- en crematiekosten Wat krijgen de erfgenamen? Inbreng van schenkingen Legitieme portie a Berekening hoogte legitieme portie b Stiefkinderen...51 INHOUD 5

4 2.8 Legaten en lasten a Legaat b Testamentaire last Verklaring van erfrecht Hoe wordt verdeeld? a Soorten verdelingen b Uitstel van verdeling Wilsrechten a 1. De langstlevende ouder gaat opnieuw trouwen b 2. De langstlevende ouder overlijdt (1) c 3. De langstlevende ouder overlijdt (2) d 4. De stiefouder overlijdt Erfbelasting Waardebepaling Alleen als erflater in Nederland woont? a Rechtskeuze: nationaliteit en woonplaats Vrijstellingen erfbelasting Tarieven erfbelasting Pensioenen/lijfrenten en imputatie Aangifte erfbelasting Bezwaar en beroep a Proceskostenvergoeding Dubbele belasting a Erfbelasting en schenkbelasting b Erfbelasting en overdrachtsbelasting Andere fiscale gevolgen van erven Inkomstenbelasting a Geen wettelijke verdeling? Lagere-overheidsheffingen Uitkeringen en subsidies a Sociale uitkeringen b Subsidies c Persoonlijke bijdragen: thuiszorg/wmo Wettelijke regels rond schenken Wat is een schenking juridisch? Vormvereisten voor diverse soorten schenkingen SLIM NALATEN & SCHENKEN

5 5.3 Wie mag schenken? Schenken met voorwaarden a Herroepen van een schenking Randgevallen Schenkingen en de fiscus Schenkbelasting Vrijstellingen en tarieven a Vrijstellingen b Tarieven Aangifte schenkbelasting Schenken en belasting besparen Schuldigerkenningen Andere fiscale gevolgen van schenken Inkomstenbelasting Overdrachtsbelasting Lagere-overheidsheffingen Uitkeringen en subsidies a Sociale uitkeringen b Subsidies c Persoonlijke bijdragen: thuiszorg/wmo Nalatenschapsplanning Huwelijksvermogensrecht a Huwelijkse voorwaarden Testamenten a Vruchtgebruiktestament b Fideï-commis de residuo (tweetrapsmaking) c Keuzelegaattestament d Clausules e Levenstestament Schenkingen Overige mogelijkheden a Kapitaalverzekering b Lijfrenteverzekering Emigratie Ouder-kindsituaties Alleenstaandensituaties Bijzondere situaties INHOUD 7

6 8 Overdoen van een eigen huis Het huis in de nalatenschap a Er is niets geregeld b De woning gaat per testament naar de kinderen Schenken van het huis a Schenkbelasting Verkopen van de woning a Kwijtschelden van de koopsom Woonrecht a Vruchtgebruik b Huur c Huur tegenover vruchtgebruik Begrippen Register SLIM NALATEN & SCHENKEN

7 INLEIDING Je vermogen (of het nu geld of waardevolle goederen zijn) kun je op twee manieren aan anderen doorgeven: na het overlijden via de nalatenschap of tijdens leven via een schenking. Beide mogelijkheden komen in dit boek aan bod. We geven informatie over het erfrecht, de erf- en schenkbelasting en de wettelijke regels rond schenken. Bij het erfrecht besteden we aandacht aan de wettelijke regelingen en aan de mogelijkheden hiervan af te wijken in een testament (zie hoofdstuk 1). Uitgangspunt van het huidige erfrecht is de financiële verzorging van de achterblijvende partner (hiermee bedoelen we in dit boek de echtgenoot of de geregistreerde partner). Kinderen komen op de tweede plaats. De kinderen worden in het erfrecht niet helemaal vergeten. In sommige situaties krijgen de kinderen zogenoemde wilsrechten. Die wilsrechten kunnen zij inroepen als hun erfenis verloren dreigt te gaan, bijvoorbeeld als de langstlevende ouder hertrouwt. Wie van het wettelijk erfrecht wil afwijken, heeft een testament nodig. Denk aan een testament waarbij de gehele nalatenschap in eigendom bij de kinderen komt en de langstlevende partner het vruchtgebruik van die nalatenschap krijgt. Of als anderen dan de wettelijke erfgenamen een legaat krijgen. Het kan ook zijn dat de erflater een paar aanpassingen op de wettelijke verdeling wil. Bijvoorbeeld bepalen dat de kinderen in het geheel geen wilsrechten kunnen uitoefenen of dat over de vordering van de kinderen op de langstlevende ouder een bepaalde rente wordt vergoed. Een testament is dus handig om maatwerk te kunnen leveren. Hoofdstuk 2 schenkt aandacht aan de afwikkeling van de nalatenschap. Waaruit bestaat zo n nalatenschap precies en hoe stel je de waarde ervan vast? Ook geven we informatie over aanvaarden of verwerpen, de inbreng van schenkingen, de legitieme portie en legaten en lasten. Verder komen de wilsrechten aan bod. De erfbelasting staat beschreven in hoofdstuk 3. Dit hoofdstuk bevat informatie over hoe deze belasting in elkaar zit, hoe hoog de vrijstellingen zijn en welke zaken spelen rondom de aangifte. Met ingang van 2010 is de successiewetgeving overigens drastisch veranderd. In de Successiewet is het begrip successierecht vervangen door erfbelasting en heet schenkingsrecht nu schenkbelasting. Het recht van overgang is geheel vervallen. Ook zijn de tarieftabellen vereenvoudigd INLEIDING 9

8 er zijn nog maar twee schijven en zijn alle vrijstellingen voetvrijstellingen geworden. Dat wil zeggen dat een vrijstelling altijd van toepassing is en niet afhankelijk is van de grootte van de erfenis. In hoofdstuk 4 gaan we kort in op enkele andere (fiscale) heffingen en subsidieregelingen die bij nalaten spelen, zoals de inkomstenbelasting, lagere overheidsheffingen en de sociale wetgeving. Hoofdstuk 5 gaat over schenken. We behandelen in dit hoofdstuk de verschillende mogelijkheden van schenkingen en de vrijstellingen voor de begiftigde volgens de schenkbelasting. Ook de aangifte voor de schenkbelasting komt ter sprake. Hoofdstuk 6 gaat over enkele andere (fiscale) heffingen en de mogelijke invloed van een schenking op subsidieregelingen. Nalatenschapsplanning, het plannen van de ideaalste combinatie van schenken en nalaten in een specifieke persoonlijke situatie, bespreken we in hoofdstuk 7. Hierbij komen onder andere enkele testamentvormen ter sprake en wordt de combinatie met huwelijkse voorwaarden besproken. Aan het overdoen van de eigen woning aan de kinderen besteden we het laatste hoofdstuk. Aan de orde komen de mogelijkheden van schenken of verkopen van de woning, met aansluitend een toelichting op de keuze tussen de woonrechten huur en vruchtgebruik. Ook is hier aandacht voor een andere ingrijpende wijziging in de successiewetgeving, ten aanzien van de waardebepaling van de woning waarin de overledene ten tijde van zijn overlijden woonde. Vakjargon is in dit boek niet altijd te vermijden. Daarom hebben we achterin een begrippenlijst opgenomen, waarin de vaktermen in gewoon Nederlands worden uitgelegd. En via het register is de informatie in dit boek gemakkelijk terug te vinden. Ciska Sikkel-Spierenburg heeft na haar studie fiscaal recht gewerkt als belastingadviseur en financieel planner. Daarna was ze enige jaren financieel onderzoeker bij de Consumentenbond. Momenteel is ze zelfstandig financieel adviseur en vertaler van met name juridische teksten. 10 SLIM NALATEN & SCHENKEN

9 NALATEN & ERVEN 1 In dit hoofdstuk leggen we uit wie kunnen erven, welke (wettelijke) regels bij het erven worden gesteld en hoe je zelf kunt bepalen wie wat van je erft. X SN&S_2016_opmDF.indd :14

10 We krijgen uiteindelijk allemaal te maken met de dood. Na je overlijden gaan je aardse bezittingen naar je erfgenamen of naar degenen bij wie je wilt dat deze bezittingen terechtkomen. Je aardse bezittingen en schulden vormen je nalatenschap. Maar die nalatenschap gaat niet automatisch over. De verkrijgers moeten de nalatenschap ook nog aanvaarden. Twee andere keuzemogelijkheden zijn verwerpen (waarna de nalatenschap wordt aangeboden aan de opvolgende verkrijger) of beneficiair aanvaarden. Wie beneficiair aanvaardt, wil eerst weten waaruit de nalatenschap precies bestaat voordat hij definitief aanvaardt (zie par. 2.3b voor een uitgebreide beschrijving). 1.1 Wie laat na? Degene die nalaat, is de erflater: de overledene. De erflater laat na aan zijn erfgenamen (zie par. 1.2). De erflater is altijd een persoon van vlees en bloed, een zogenoemd natuurlijk persoon. Om erflater te zijn, hoef je geen vermogen te hebben. Op het moment dat je overlijdt, ben je de erflater, zelfs als je niets anders achterlaat dan schulden of helemaal niets achterlaat. 1.2 Wie erft? Je wettelijke erfgenamen zijn je bloedverwanten en je echtgenoot (of geregistreerde partner). Het gaat hierbij om je niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot. Je bent van tafel en bed gescheiden als je beiden niet de intentie hebt je levens met elkaar te delen en dit ook formeel (via de rechter) tot uitdrukking brengt. Overigens is samenwonen op zich geen voorwaarde om als elkaars partner te kunnen worden aangemerkt. Als je niet samenwoont en duidelijk een (huwelijks) relatie hebt, ben je wel gewoon elkaars echtgenoten. Duurzaam gescheiden? Duurzaam gescheiden is niet gescheiden, ook niet van tafel en bed. Als je duurzaam bent gescheiden, blijf je elkaars (fiscale) partner en erf je dus ook van elkaar. De niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot erft. Als je uit elkaar bent, maar geen verzoek tot scheiding van tafel en bed hebt ingediend, ben je mogelijk duurzaam gescheiden. Dit geldt voor de erfbelasting nog steeds als gehuwd. Ook fiscaal ben je elkaars partner. Alleen voor de AOW wordt je dan als ongehuwde gezien als je op verschillende adressen woont. Duurzaam gescheiden is geen wettelijk begrip. De wet (Burgerlijk Wetboek) spreekt alleen over echtscheiding en scheiding van tafel en bed. 12 SLIM NALATEN & SCHENKEN

11 Je echtgenoot is de enige uitzondering op de bepaling dat alleen bloedverwanten erven. Bloedverwanten tot in de zesde graad kunnen van je erven. Als je geen erfgenamen hebt tot in de zesde graad (achterneven en -nichten), vervalt je nalatenschap aan de staat (als je tenminste niet zelf iets anders hebt geregeld via een testament, zie par. 1.8). De staat wordt daardoor geen erfgenaam: de staat neemt alleen een batig saldo over en aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schulden. Om te bepalen in welke graad je verwant bent, moet je terugrekenen naar een gezamenlijke voorvader. Neem als voorbeeld je oom, je moeders broer. De gezamenlijke voorvader van je moeder en je oom is je opa (of oma). Je telt dan het aantal generaties van jezelf via je opa naar je oom. Van jezelf naar je moeder is één graad. Van je moeder naar je opa is de tweede graad. Van je opa naar je oom is de derde graad. Jij en je oom zijn dus bloedverwanten in de derde graad. Als je eenmaal weet in welke graad je verwant bent, kun je ook nog bepalen of dit in de rechte linie of in de zijlinie is. En of het in de neergaande linie is of in de opgaande linie. De rechte linie is de lijn van (over)grootouders, ouders, kinderen, kleinkinderen enzovoort. De zijlinie zijn broers, zusters, ooms, tantes, neven en nichten. De neergaande linie is van de oudere generatie naar de jongere generatie, bijvoorbeeld van ouders naar kinderen. De opgaande linie is juist andersom: van de jongere generatie naar de oudere generatie, dus van kinderen naar ouders. Over het algemeen geldt: hoe nader de graad van verwantschap, hoe groter de kans om te erven, hoe lager de tarieven van de erfbelasting en hoe hoger de vrijstellingen. De tarieven van de erfbelasting zijn het laagst voor verervingen in de rechte, neergaande linie. Het Burgerlijk Wetboek noemt vier groepen erfgenamen. Als in de eerste groep een erfgenaam is gevonden, wordt niet verder gekeken in de volgende groepen. Wordt in de eerste groep geen erfgenaam gevonden, dan wordt gekeken in de tweede groep. Bij een erfgenaam in de tweede groep wordt niet verder gezocht in de derde en vierde groep. De erflater: drie voorbeelden Jacob en Irene hebben drie kinderen. Jacob overlijdt. Jacob is de erflater, Irene en hun drie kinderen zijn de erfgenamen. Clarissa en Marco hebben twee maanden geleden hun eerste kind, Bobbie, gekregen. Bobbie blijkt een zeldzame hartafwijking te hebben en overlijdt binnen vier maanden. Bobbie heeft nog geen vermogen opgebouwd, toch is hij erflater. Zijn ouders Clarissa en Marco zijn zijn erfgenamen. Harold heeft geen familie meer. Hij zwerft al jarenlang door Nederland en vindt s avonds een slaapplek bij verschillende opvangcentra. Zijn enige bezittingen zijn de kleren die hij draagt. Als Harold overlijdt, is hij erflater. Dat hij geen erfgenamen heeft en geen bezittingen en schulden, is daarbij niet van belang. VOOR BEELD NALATEN & ERVEN 13

12 In de eerste groep zitten je kinderen en je niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot (of geregistreerde partner). Je kinderen zijn je bloedverwanten in de eerste graad. In de tweede groep zitten je ouders en je broers en zusters. Je ouders zijn je bloedverwanten in de eerste graad. Je broers en zusters zijn je bloedverwanten in de tweede graad (de eerste graad van jezelf naar je ouders, de tweede graad van je ouders naar je broers/zusters). In de derde groep zitten je grootouders. Je grootouders zijn bloedverwanten in de tweede graad. De vierde groep wordt gevormd door je overgrootouders. Je overgrootouders zijn bloedverwanten in de derde graad. u 1 e graad kinderen uw echtgenoot vader moeder 1 e graad 2 e graad u broer zus opa oma 2 e graad uw vader/moeder 1 e graad u overgrootvader overgrootmoeder 2 e graad 3 e graad uw opa/oma uw vader/moeder 1 e graad u 14 SLIM NALATEN & SCHENKEN

13 Andere personen dan degenen in de vier groepen kunnen niet rechtstreeks van je erven. Bloedverwanten in een verdere graad van verwantschap dan degenen in de groepen kunnen alleen bij plaatsvervulling van je erven. Verdere plaatsvervulling dan tot en met de zesde graad (zoals de dochter of zoon van de neef van je vader) is niet mogelijk. Zie voor plaatsvervulling par Hoewel geregistreerd partners door de wetgever vrijwel altijd gelijk aan gehuwden worden behandeld, is dit niet altijd het geval voor kinderen uit een huwelijk of een geregistreerd partnerschap. Een kind geboren tijdens het huwelijk van zijn ouders, erft automatisch van beide ouders. Een kind geboren tijdens het geregistreerde partnerschap van zijn ouders erft automatisch van zijn ouders als het een man-vrouwrelatie betreft, ook als de man niet de biologische vader is. Bij partners van gelijk geslacht moet de partner van de ouder het kind eerst erkennen, bijvoorbeeld door adoptie. Geadopteerde kinderen hebben wel familiebanden met beide adoptieouders en kunnen dus van hen erven. Aangezien de familierechtelijke banden met de biologische ouders zijn verbroken, kunnen geadopteerde kinderen niet meer automatisch, zonder testament van de biologische ouders, erven van hun biologische ouders. Pleegkinderen houden familiebanden met hun biologische ouders en kunnen van hen erven; zij kunnen dus niet automatisch van hun pleegouders erven. Stiefkinderen erven niet automatisch van hun stiefouder. Zij houden familiebanden met hun biologische ouders en kunnen van hen erven. Ongeboren kinderen kunnen erven als ze zouden hebben bestaan op het moment van overlijden van de erflater en als ze recht zouden hebben gehad op (een deel van) de erfenis. De derde voorwaarde is dat ze levend ter wereld moeten komen. 1.3 Wie erft niet? De volgorde van erfgenamen is in de vorige paragraaf aangegeven. Maar ook al komt zo n persoon volgens de bloedverwantschap als eerste in aanmerking om van je te erven, het kan toch voorkomen dat deze niet van je erft, maar dat een volgende in de lijn van je erft. Een (naaste) bloedverwant zal niet als erfgenaam worden beschouwd als deze: onwaardig is om te erven. Hij is bijvoorbeeld onherroepelijk veroordeeld omdat hij de erflater heeft proberen te doden of een ander misdrijf tegen de erflater heeft gepleegd. Of hij heeft de erflater bedreigd bij het opmaken van een testament of ervoor gezorgd dat bijvoorbeeld een codicil geruisloos is verdwenen. De erflater kan overigens de onwaardige persoon op ondubbelzinnige wijze vergeven en hem zo weer accepteren als erfgenaam; NALATEN & ERVEN 15

14 onterfd is door jezelf (de erflater). Je kunt iedere erfgenaam onterven, ook je kinderen. Als je kinderen het niet eens zijn met de onterving, kunnen zij nog een beroep doen op hun legitieme portie (zie par. 2.7): zij hebben dan hooguit recht op een geldvordering. Anderen dan je kinderen (of hun plaatsvervullers) kunnen niets doen tegen een onterving; van erfrecht is vervallen. Iemands erfrecht vervalt als hij bijvoorbeeld een bepaalde last of voorwaarde bij de erfenis niet heeft uitgevoerd. Deze persoon is dan geen erfgenaam meer; de erfenis verwerpt. Verwerpen van een erfenis zal voornamelijk gebeuren als de nalatenschap negatief is: er zijn meer schulden dan bezittingen. Degene die de erfenis verwerpt, is met terugwerkende kracht naar het moment van overlijden geen erfgenaam. Verwerping wordt ook wel toegepast in het kader van nalatenschapsplanning. In dit laatste geval overtreffen de bezittingen wel de schulden, maar heeft degene die verwerpt andere motieven voor de verwerping, zoals bevoordeling van de eigen kinderen (zie ook de volgende paragraaf); eerder dan de erflater of gelijktijdig met de erflater is overleden. Zoals al eerder gesteld: als je geen testament hebt gemaakt, gaat je nalatenschap naar de erfgenamen, zoals de wet die aanwijst. Met uitzondering van je echtgenoot en geregistreerde partner kunnen alleen je bloedverwanten je erfgenamen zijn. Samenwoners erven dus niet van elkaar op grond van het erfrecht. Zij zullen een testament moeten maken om elkaar te kunnen aanwijzen als erfgenaam. In een samenlevingscontract kunnen samenwoners een beperkte regeling treffen voor hun nalatenschap, zie hiervoor par Plaatsvervulling Bij plaatsvervulling nemen de kinderen van een erfgenaam diens plaats in en erven dan in plaats van de oorspronkelijke erfgenaam. De kinderen erven gezamenlijk wat de oorspronkelijke erfgenaam alleen zou hebben geërfd. Een echtgenoot of geregistreerde partner kan niet erven via plaatsvervulling. Als dus de vader is overleden met achterlating van zijn vrouw en drie kinderen, erven bij het overlijden van de opa (vaders vader) de drie kinderen via plaatsvervulling. De moeder deelt niet mee in de erfenis. Daarnaast is plaatsvervulling mogelijk als de oorspronkelijke erfgenaam nog in leven is, maar onwaardig is om te erven; onterfd is; de erfenis zelf heeft verworpen; of van erfrecht is vervallen. 16 SLIM NALATEN & SCHENKEN

15 Het kan dus voorkomen dat je vader zijn erfenis (van je opa) verwerpt, zodat jij, als je opa overlijdt, in de plaats van je vader kan treden. Dit kan bijvoorbeeld aantrekkelijk zijn als je vader zelf al een aardig vermogen heeft opgebouwd en het vermogen van zijn ouders niet echt nodig heeft. Het vermogen van je opa kan dan direct aan je vererven. Behalve dat je niet hoeft te wachten op het overlijden van je eigen vader met het verkrijgen en beheren van het vermogen, levert de verwerping van je vader een (klein) voordeel voor de erfbelasting op in de vorm van een gunstiger belastingtarief. Verwerping nalatenschap ten gunste van eigen kinderen Opa Johan overlijdt. Zijn nalatenschap van gaat naar zijn zoon Jeroen. Jeroen betaalt hierover 7985 aan erfbelasting en houdt van de nalatenschap over. Na het overlijden van Jeroen gaat dit bedrag naar Jeroens zoon, Merlijn. Nadat over zijn erfenis 7186 erfbelasting is betaald, houdt Merlijn over van de oorspronkelijke Stel nu dat Jeroen de nalatenschap zou hebben verworpen ten gunste van Merlijn. Merlijn erft dan rechtstreeks van zijn opa. Over de nalatenschap van moet Merlijn aan erfbelasting betalen, waarna hij overhoudt van de Als het vermogen eerst naar je vader zou gaan, betaalt deze er erfbelasting over. Na het overlijden van je vader komt het vermogen bij jezelf terecht en op dat moment betaal je er erfbelasting over. Komt het vermogen daarentegen rechtstreeks bij je terecht, dan betaal je erfbelasting naar het tarief voor je vader, vermeerderd met 80%. In plaats van 2 keer wordt nu 1,8 keer belasting betaald over dit vermogen. Plaatsvervulling kan voorkomen in alle vier de groepen (zie par. 1.2) en gaat niet verder dan tot en met de zesde graad van verwantschap. Plaatsvervullers kunnen zelfs een legitieme portie opeisen als de oorspronkelijke erfgenamen al zijn overleden of onwaardig zijn. NALATEN & ERVEN 17