Meerstemmig Verleden Persoonlijke verhalen over het Nederlandse slavernijverleden

Transcriptie

1 Meerstemmig Verleden Persoonlijke verhalen over het Nederlandse slavernijverleden Paul Knevel, Sara Polak, Sara Tilstra (red.)

2 Paul Knevel, Sara Polak, Sara Tilstra (red.) Meerstemmig Verleden Persoonlijke verhalen over het Nederlandse slavernijverleden KIT Publishers, Amsterdam 2011

3 Colofon Meerstemmig Verleden, persoonlijke verhalen over het Nederlandse slavernijverleden Paul Knevel, Sara Polak en Sara Tilstra (red.) Universiteit van Amsterdam en Stichting KleurRijk Verleden ( KIT Publishers Amsterdam 2011 Kit Publishers Mauritskade 63 Postbus HA Amsterdam foto Carlos Boldewijn Fotografie: Faidra van der Wal, Thomas Piek Grafische vormgeving: Ad van Helmond, Amsterdam Druk: Bariet bv, Ruinen Deze publicatie is mede totstandgekomen dankzij een bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Holland en het NiNsee.

4 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Inleiding Paul Knevel, Sara Polak, Sara Tilstra 9 Interviews Diana Matroos Kathelijne Jongeling, Emmie Snijders 20 Addonsito Croes Willemijn Riedijk, Nina de Vriendt 26 Perez Jong Loy Aby Grupstra, Sieger Verhart 31 Gert-Jan Wijnands Sara Polak 37 Roy Ristie Pavel van Deutekom, Kirsten Kouwenhoven 42 Eddy Caffé Pavel van Deutekom, Kirsten Kouwenhoven 58 Amos Keestra Korine Geerdink, Roderick Tingen 53 Laura Vegter Sara Tilstra 58 Aharon Rosina Sadhana Mangroo, Laura Obdeijn 63 Harry Brockhus Sara Polak 67 Wensly Francisco Laura Obdeijn 72 Otmar Watson Korine Geerdink, Roderick Tingen 77 Zara Tekin Sara Tilstra 83 Carlos Boldewijn Janna Overbeek Bloem, Anika van de Water 88 Julia van Rijn Sara Tilstra 93 Elias Simonse Aby Grupstra, Sieger Verhart 98 Quito Nicolaas Janna Overbeek Bloem, Anika van de Water 103 Emma Veenstra Sara Polak 109 Helga Fredison Judith Konijn, Bram van Tongeren 114 Roy Groenberg Judith Konijn, Bram van Tongeren 120 Belkis Osepa Kathelijne Jongeling, Emmie Snijders 125 Nabeschouwing Aspha Bijnaar 131 Dankwoord 135 Over de auteurs 136 3

5 Paul Knevel met de studenten Publieke Geschiedenis, die de interviews gemaakt hebben

6 Voorwoord Weet u welke rol Nederlandse handelaren hebben gespeeld in de trans-atlantische slavenhandel? Tussen het eind van de zestiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw vervoerden zij met ongeveer 600 schepen ruim Afrikanen naar (Zuid-) Amerika. Dat was ongeveer 5 procent van alle tot slaaf gemaakten die door Europese landen naar de nieuwe wereld waren verscheept. Maar weinig mensen hebben zich hiertegen verzet. Anders dan bijvoorbeeld in Groot-Brittannië ontstond er op Nederlands grondgebied nooit een massabeweging tegen de slavernij en het was voornamelijk dankzij de druk vanuit het buitenland dat de afschaffing van de slavernij op 1 juli 1863 in de Nederlandse koloniën tot stand kwam. Nederland was daarmee één van de laatste landen in Europa die de slavernij afschaften. Dit deel van de vaderlandse geschiedenis kon lange tijd op maar weinig belangstelling rekenen. Pas vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw, met de komst van grote groepen Surinamers en Antillianen naar Nederland, kwam daar langzaam verandering in. Voor een deel van deze groep nazaten van slaven speelt het slavernijverleden nog steeds een belangrijke rol. Het is onderdeel van hun identiteit, zij dragen dit verleden met zich mee en vinden het belangrijk het uit te kunnen dragen. Moppen tappen, samen muziek maken en het volgen van gemeenschappelijke en individuele rituelen en jaarlijkse herdenkingen zijn middelen om het slavernijverleden levend te houden. Het vereren van de voorouders en een traditie van verhalen vertellen zijn daarbij eveneens van groot belang. Veel Afro-Nederlanders zijn ervan overtuigd dat het slavernijverleden een erfenis heeft achtergelaten. Zij vinden dat de slavernij, de slavenhandel en de rol van Nederland in dat geheel wordt ontkend en voelen zich als gemeenschap gediscrimineerd en achtergesteld bij de witte Nederlandse bevolking. Door 5

7 ook buiten de eigen kring aandacht voor het slavernijverleden te vragen, hopen zij dat er meer belangstelling komt voor de huidige positie van de Afro-Nederlandse gemeenschap. Termen als herstelbetalingen, excuses en erkenning spelen een belangrijke rol in dit discours. Binnen dezelfde Afro-Nederlandse gemeenschap zijn ook mensen ook nazaten van slaven die nooit stilstaan bij het slavernijverleden. Het speelt geen rol in hun leven, zij hebben er geen band mee of richten zich liever op de toekomst. Ook veel witte Nederlanders staan nooit stil bij het onderwerp, omdat ze er te weinig vanaf weten of omdat het hen simpelweg niet interesseert. Al deze mensen hebben soms moeite om elkaar te begrijpen. Het eerste idee voor dit project is ontstaan tijdens Interculturele Dialogen gespreksbijeenkomsten voor buurtbewoners in Amsterdam se buurten, georganiseerd door het platform Dialoog in Actie in het bijzonder naar aanleiding van dialogen in Surinaams café Mansro, in de Pijp. Daar werd, soms pijnlijk, duidelijk hoezeer de erfenis van het slavernijverleden als thema leeft onder sommigen, en hoe weinig anderen ermee bekend en erbij betrokken waren. Een werkgroep onder leiding van toenmalig dagelijks bestuurder Eddy Linthorst is toen van start gegaan met het Moksi Meticollectief, dat sindsdien onder meer een herdenking van het slavernijverleden in Amsterdam-Zuid organiseert. Rond dezelfde tijd verscheen er een boekje Onverwachte ontmoetingen, met interviews met Pijpbewoners van verschillende achtergronden ook een uitvloeisel van een Interculturele Dialoog. Zo ontstond het idee voor dit boek: een serie verhalen, die enerzijds controversieel zijn en anderzijds uitdagend op zoek zijn naar dialoog en wederzijdse erkenning. De geïnterviewden voelen zich vrijwel allemaal op directe of indirecte wijze betrokken bij het Nederlandse slavernijverleden soms vanuit hun familiegeschiedenis en vroegste jeugd, soms pas sinds ze er op latere leeftijd (bijvoorbeeld door een Dialoog) mee in aanraking zijn gekomen. De samenstellers hebben gezocht naar een 6

8 zo breed mogelijk spectrum aan individuele invalshoeken en grijstinten, en hoewel sommige geïnterviewden verbonden zijn aan een stichting of organisatie die zich met vergelijkbare onderwerpen bezighoudt, ging het in dit project om persoonlijke verhalen en ervaringen. De interviews zijn bijna allemaal afgenomen door studenten van de master Publieksgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zij leren tijdens hun studie hoe historische kennis vertaald kan worden naar het grote publiek, en bestuderen wat geschiedenis kan betekenen voor mensen buiten de wetenschap. Dit project past daar uitstekend bij. De interviews hebben ervoor gezorgd dat er bij veel studenten een bewustwordingsproces in gang is gezet. Zij wisten eerder niet dat het slavernijverleden in het leven van Afro-Nederlanders nog altijd een grote rol speelt en waren zich niet bewust van de gevoeligheden en controverses die rond dit onderwerp heersen. De studenten zijn aan het begin van het project behoorlijk in het diepe gegooid, maar hebben uiteindelijk prachtige portretten geschreven. Ook hebben de studenten de door de interviews verworven ervaringen en inzichten verwerkt korte stukjes uit deze reflectieverslagen staan her en der in dit boek, om een beeld te geven van hoe de interviewers de gesprekken ervaren hebben. Omdat dit boek niet alleen een opsomming wil zijn van verschillende meningen, maar ook dialoog en wellicht debat zoekt, was het belangrijk elkaar als geïnterviewden, interviewers en organisatoren beter te leren kennen. Daarom hebben we in multicultureel wijkcentrum De Ontmoeting in Amsterdam-Zuid in februari 2011 een Dialoogmaaltijd georganiseerd. Alle deelnemers aan het project werden voor deze avond uitgenodigd, maar ook andere geïnteresseerden waren van harte welkom. De aanwezigen hebben met elkaar getafeld en vervolgens onder leiding van vrijwilligers van het Platform Dialoog in Actie in kleine groepjes gesproken over erkenning. Met name uit de interviews met de Afro-Nederlandse deelnemers aan het project bleek dat erkenning erg belangrijk is. Zij voelen zich vaak niet erkend en tijdens de Dialoogmaaltijd 7

9 hebben we daar verder over gesproken. Wanneer voelen mensen zich niet erkend? En hoe kunnen we bereiken dat mensen zich dat wel voelen? Het waren enkele van de vragen die tijdens de avond besproken werden. Fotografe Faidra van der Wal heeft van alle geïnterviewden een foto gemaakt. Dat gebeurde op locaties die met het Nederlandse slavernijverleden te maken hebben, zoals het slavernijmonument in het Oosterpark, het NiNsee of de burgemeesterswoning in Amsterdam. Helaas is een van de geïnterviewden, Carlos Boldewijn op 1 april 2011 overleden aan de gevolgen van een hersentumor. Hij mocht slechts 55 jaar oud worden. Zijn dochter Scarabee en fotograaf Thomas Piek hebben ervoor gezorgd dat er bij zijn portret toch een mooie foto afgedrukt kon worden. 8

10 Inleiding Slavernijverleden in Nederland: van bonding naar bridging Paul Knevel, Sara Polak, Sara Tilstra In dit boek vertellen individuen over hun persoonlijke band met het Nederlandse slavernijverleden. Niet alleen mensen van Surinaamse of Antilliaanse afkomst komen aan het woord, ook anderen vertellen openhartig waarom zij zich al dan niet betrokken voelen bij dat verleden. Dat levert vaak verrassende meningen en inzichten op. De journaliste Zara Tekin, bijvoorbeeld, ziet overeenkomsten tussen de huidige onderdrukking van de Koerden en de vroegere slavernij. De Arubaanse schrijver Quito Nicolaas legt de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van de zwarte gemeenschap in Nederland. Helga Fredison zet de emancipatiestrijd van haar beroemde oudoom Anton de Kom voort en Eddy Caffé is nog altijd diep verbonden met de kerk waarvoor zijn overgrootvader als slaaf werkte. Voor velen blijkt het slavernijverleden dus nog springlevend en veel meer te zijn dan een jaarlijkse herdenking of een nationaal monument ter herinnering aan de afschaffing van de slavernij op 1 juli Die afschaffing wordt al sinds het begin van de jaren vijftig van de twintigste eeuw door Surinamers in Nederland herdacht, maar kreeg pas door de massale komst van Afro-Surinamers rond 1975 kritische massa. Ongeveer vijftien jaar geleden begonnen Afro-Surinaamse organisaties bovendien buiten hun eigen kring aandacht te vragen voor het slavernijverleden. Rond dezelfde tijd kwamen veel Antillianen naar Nederland, met hun eigen herdenkingstradities, vaak gericht op het herdenken van de slavernijopstand van Tula (17 augustus 1795) op Curaçao. 9

11 Ondanks deze uiteenlopende en vaak versnipperde herinneringstradities ontstonden in de jaren negentig plannen voor het Nationaal Monument Slavernijverleden. Zij werden in 1998 concreet na de oproep tot de oprichting van een Nationaal Monument door de Afro-Surinaamse Barryl Biekman, voorzitter van de vrouwenbeweging Sophiedela. Het toenmalige Paarse kabinet (PvdA, VVD, D66) steunde het plan en op 1 juli 2002 werd het Nationaal Monument in het Oosterpark in Amsterdam onthuld, een jaar later gevolgd door de opening van het NiNsee, het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis. Deze ontwikkeling van kleine op de eigen groep gerichte bijeenkomsten naar grotere evenementen gericht op de maatschappij als geheel, illustreert wat Gert Oostindië in zijn boek Postkoloniaal Nederland (2010) een overgang van bonding naar bridging noemt. Met de roep om een nationaal monument en instituut werden de herdenkingen gepolitiseerd. Oostindië verklaart dat vanuit de succesvolle integratie van Afro-Surinamers in Nederland, die volgens hem in de jaren negentig van de twintigste eeuw min of meer voltooid was. Er kwam voor deze groep meer ruimte om zich bezig te houden met andere zaken dan primaire levensbehoeften als werk en huisvesting. Leden van de groep gingen zich meer organiseren, en werden beter in het beïnvloeden van overwegend witte politici en media. Er waren daarnaast voldoende zegslieden die deel uitmaakten van of toegang kregen tot overheid en politiek. Deze verklaring is sterk gericht op de werking en ontwikkeling van organisaties en niet primair op de individuele ontwikkelingen van de betrokken personen zelf. Al helemaal buiten beeld blijven degenen die niet of nauwelijks betrokken waren bij dergelijke organisaties. Het is duidelijk dat organisaties als Sophiedela een grote achterban hadden, maar juist als we aannemen dat hun argumenten aansloten bij wat in het Nederlandse politieke landschap effect sorteerde, dan is het des te interessanter om te weten hoe gewone, al dan niet (politiek) georganiseerde nazaten van slaven het slavernijverleden herinneren of willen herinneren. Met een Nationaal Monument? En is het huidige dan het juiste monument? Of is het door het officiële stempel juist verworden tot een nogal 10

12 obligaat gebaar van de Nederlandse overheid eigenlijk meer voor de bobo s dan voor de mensen zelf? Natuurlijk, er zijn ook andere monumenten, zoals het Monument van Besef op het Amsterdamse Surinameplein en het Zeeuws Slavernijmonument in Middelburg, maar kan een monument welk monument dan ook voor alle nazaten van slaven én voor alle anderen in Nederland wel rechtdoen aan het slavernijverleden? Een andere vraag die her en der de kop opsteekt is waarom de verschillende slavernijmonumenten er pas zo laat gekomen zijn (in het Oosterpark in 2002; op het Surinameplein in 2003; in Middelburg in 2005). Dat is 140 jaar na de Emancipatie en rond de dertig jaar nadat, met de massale migratie uit Suriname, het postkoloniale verleden en daarmee het slavernijverleden van Nederland is thuisgekomen. Veel van de geïnterviewden in dit boek geven hun antwoord op één of meer van deze vragen.voor de één gaat het om nostalgische herinneringen aan Emancipatievieringen in Suriname en juist niet om politiek, voor de ander is het belangrijk dat er eindelijk voldoende zelfvertrouwen is om het recht op erkenning op te eisen. De tendens om in Nederland meer aandacht te vragen voor het slavernijverleden past overigens in een internationale trend. In 1991 bood de toenmalige paus Johannes Paulus II in het voormalige slavendepot Gorée in Senegal zijn excuses aan voor de zonden die christelijke Europa tegen Afrika had begaan. In 1998 bracht de toenmalige Amerikaanse president Bill Clinton een bezoek aan Oeganda en bood daar zijn excuses aan voor de betrokkenheid van Europese Amerikanen bij de slavenhandel en de slavernij in Amerika. In hetzelfde jaar nam het Franse parlement een motie aan waarin slavernij werd veroordeeld als een misdaad tegen de menselijkheid. In 2001 sprak minister Van Boxtel namens de Nederlandse overheid zijn diepe spijt uit over slavernij en slavenhandel. Invented traditions Hoewel dergelijke officiële erkenningen van het slavernijverleden natuurlijk belangrijk zijn, komt uit de interviews naar voren dat voor veel betrokkenen vooral de meer maatschappelijke, informele 11

13 omgang met het slavernijverleden belangrijk is. Velen wijzen op het belang van onderwijs over het slavernijverleden en op de wenselijkheid meer toegankelijke, in de huidige samenleving passende vormen van herinneren te ontwikkelen waar álle Nederlanders bij betrokken kunnen zijn. Dergelijke nieuwe tradities zijn nodig juist omdat velen in Nederland weinig verbondenheid voelen met het slavernijverleden en de erfenis daarvan. Voor hen is het lastig dat verleden op meer dan tamelijk vrijblijvende wijze te erkennen ( ja, natuurlijk was het verkeerd, maar mijn familie heeft daar nooit wat mee te maken gehad ), en echte betrokkenheid te ervaren. Er zijn nog maar weinig gemeenschappelijke vormen van herdenken die nazaten van slaven en anderen delen, maar ze zijn wel in opkomst. Een goed voorbeeld van zo n nieuw gevonden traditie is de door Mercedes van Zandwijken ontwikkelde Keti Koti-tafel een herdenking van en een dialoog over de erfenis van het slavernijverleden, tijdens een maaltijd, met veel symbolische elementen, geïnspireerd door de Joodse Seidertraditie (waarin immers ook een slavernijverleden herdacht en een bevrijding gevierd wordt). In Nederland worden inmiddels jaarlijks rond eind juni vele Keti Koti-tafels georganiseerd een traditie dus die enerzijds nog moet settelen en vaste vormen moet vinden, maar die anderzijds steeds bekender wordt, zeker in Amsterdam. Een andere invented tradition in verband met het herdenken van het slavernijverleden is een boottocht die jaarlijks eind juni gehouden wordt naar de joodse begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk aan de Amstel. Daar is namelijk een zeventiende-eeuws graf gevonden van de zwarte slaaf Elieser. Deze excursie illustreert de opvallende zoektocht naar tastbare herinneringsplaatsen van de slavernij. Daarvan zijn er in Nederland eigenlijk maar weinig dat wil zeggen, er zijn wel plekken die historisch in verband gebracht kunnen worden met de slavernij, maar vaak is dit verband nogal ver gezocht, en is er in veel gevallen niets concreets zichtbaar dat herinnert aan dat verleden. Het leven van de slaaf Elieser staat relatief ver af van het veel bekendere beeld van de massale plantageslavernij in Suriname (hij was huisslaaf, is met zijn eigenaars naar Nederland gekomen en joods geworden), maar toch is zijn 12

14 graf uitgegroeid tot een van de meest concrete en mooiste herinneringsplaatsen van de Nederlandse slavernij. Bij de herdenking op 23 juni 2010 werden de ongeveer 40 deelnemers (meest nazaten), ontvangen door de Secretaris van de Portugees Israëlitische Gemeente. In zijn welkomstwoord vertelde hij dat hij zich juist als jood zo goed kon inleven in de behoefte aan deze herdenking, omdat de joden zelf ook het slachtoffer waren geweest van slavernij (van de Egyptenaren) en de bevrijding daaruit nog altijd met Pesach vierden. Toen ontspon zich een interessante en ook wel enigszins gespannen discussie: het ging hier immers om het herdenken van een zwarte man die slaaf was geweest van een joodse familie en niet om het feit dat ook de joden in het verleden slachtoffers waren geweest van slavernij. In de loop van die emotionele discussie werd duidelijk hoezeer sommige nazaten van de slavernij zich nog helemaal niet werkelijk bevrijd voelen. Misschien wel uit de feitelijke slavernij zelf, maar op andere manieren niet. Maar waar gaat het dan precies om? Discriminatie en racisme die nog steeds gevoeld worden? Gebrek aan erkenning van de zwaarte van dat verleden? Historisch gegroeide gezagsverhoudingen waar we als maatschappij niet van los kunnen komen? Dat zoeken naar nieuwe herdenkingsvormen wil overigens niet zeggen dat het slavernijverleden, en de gedachte dat het ertoe doet dat jaarlijks te herdenken, inmiddels onomstreden is. Volgens sommigen (met name Afro-Surinaamse en Antilliaanse nazaten) is het slavernijverleden nog altijd veel te weinig bekend en is er nog veel te weinig gedaan om deze geschiedenis de plek te geven die het verdient in schoolboeken en het Nederlandse collectieve geheugen. Versies van deze overtuiging komen in dit boek ruim aan de orde, maar het blijft een controversieel punt, dat snel tegenreacties oproept. Zoals die van Rita Verdonk bij de lancering van Trots Op Nederland (2007). Zij vond juist dat er teveel aandacht voor dergelijke zaken was: Er is een sterke weg-metons-stroming die ons al jaren wil doen geloven dat onze cultuur niet meer bestaat Ze stellen ons sinterklaasfeest ter discussie en willen overal slavernijmonumenten om ons slecht af te schilde- 13

15 ren. Nu gaat Verdonk wellicht verder dan de meesten, maar ook op de avond dat het boek Slagschaduwen: Erfenis van een koloniaal verleden (2011) van Colet van der Ven over het (slavernij)verleden van Curaçao gepresenteerd werd, was een dergelijk ongeduld met het echte of vermeende slavernijtrauma van nazaten te bespeuren. De openingsvraag van discussieleider Cees Grimbergen bij het inleidende rondetafelgesprek was: Worden jullie niet moe van het steeds maar weer terugkeren naar het slavernijverleden als thema? De voor de hand liggende wedervraag van de Curaçaose Valika Smeulders was of jullie witte Nederlanders zo langzamerhand niet moe worden van het steeds maar weer reflecteren op de Tweede Wereldoorlog. Die vergelijking met de Tweede Wereldoorlog komt vaak voor, en gaat soms een stuk verder. In navolging van het gebruik in de Verenigde Staten zijn er ook in Nederlandse kringen incidentele verwijzingen naar de term black Holocaust, een term die suggereert dat de jodenvervolging en de slavernij inhoudelijk op elkaar leken. Dat levert vaak ergernis op, ook onder (veelal witte) wetenschappers die over de slavernij schrijven. De Nederlandse slavernij van de zestiende tot negentiende eeuw en de jodenvervolging van waren allebei zonder twijfel heel erg, maar zijn niet goed te vergelijken in termen van lengte, doel, motieven of resultaten. Wel zijn het beide geschiedenissen waar slachtoffers en nazaten zich sterk persoonlijk mee verbonden voelen, en die op een moreel niveau verabsoluteerd worden. De Tweede Wereldoorlog (en in het bijzonder de jodenvervolging) en de slavernij hebben dus wel degelijk veel gemeen als het gaat om hun plek in de herinnering van de nazaten. Beide vertegenwoordigen het absolute kwaad in de geschiedenis, een kwaad dat nooit meer mag terugkeren en dat eigenlijk ook niet gerelativeerd mag worden. Dat verklaart enerzijds Valika Smeulders verontwaardiging over de vraag van Cees Grimbergen, en anderzijds het shockerende van haar wedervraag, die immers de status van de Tweede Wereldoorlog als summum van het Kwaad aantast. 14

16 Slavernijverleden in de geschiedschrijving Ongeveer in dezelfde periode dat de maatschappelijke rol van het slavernijverleden in de Nederlandse samenleving groter werd van de jaren zestig tot nu ontstond ook meer belangstelling voor het slavernijverleden in de (academische) geschiedschrijving, zowel in Nederland als daarbuiten. History is the memory of things said and done, stelde de Amerikaanse historicus Carl Becker eens. Geschiedenis is, met andere woorden, een actieve bezigheid: het resultaat van selecteren en interpreteren, van vastleggen en vergeten. Geschiedschrijving is dan ook geen vanzelfsprekende afspiegeling van het verleden, maar het resultaat van bewuste keuzes, van wat historici als kinderen van hun eigen tijd en samenleving de moeite van het bestuderen waard vinden. Slavernij behoort daar tegenwoordig zonder enige twijfel toe. In de afgelopen tien jaar verschenen zo n dertig volwaardige historische studies en meer dan 70 wetenschappelijke artikelen in historische vaktijdschriften over onderwerpen als slavernij, plantage-economie en abolitionisme. Het onderzoek naar slavernij is daarmee uitgegroeid tot een volwaardig wetenschappelijk specialisme. Dat specialisme kwam overigens langzaam tot ontwikkeling. Lang kon de geschiedenis van de West op niet al te veel belangstelling rekenen, in tegenstelling tot de koloniale geschiedenis in Azië, die van oudsher veel meer tot de verbeelding sprak. De VOC won het met gemak van de WIC. Pas in 1937 verscheen een eerste overzicht van het Nederlandse aandeel in de slavenhandel, L.C. Vrijmans Slavenhalers en slavenhandel. De omslag volgde in de jaren Overal in de westerse wereld waren historici toen bezig hun vak te vernieuwen: geschiedenis moest een heuse wetenschap worden, die zich liet leiden door wetenschappelijk relevante onderzoeksvragen en aan de sociale wetenschappen ontleende onderzoeksmethoden. Een veelbesproken voorbeeld van deze nieuwe wetenschappelijke benadering boden de Amerikaanse historici en econometristen Robert Fogel en Stanley Engerman met hun studie Time on the Cross. The Economics of American Slavery (1974). Op basis van een grootschalig onder- 15

17 zoek en soms ingewikkelde berekeningen en modellen kwamen zij tot de conclusie dat het populaire gitzwarte beeld van de slavernij in het Zuiden van de Verenigde Staten niet klopte: slavernij was een zeer winstgevend arbeidssysteem geweest, de levensomstandigheden van de slaven waren vaak beter dan die van het proletariaat in het noorden van Amerika, de demografische groei van de slaven bleef niet achter bij die van de vrije bevolking en het aantal stokslagen dat een slaaf kreeg was beperkt. Tot op twee cijfers achter de komma probeerden zij de levensomstandigheden van de Amerikaanse slaven te kwantificeren. Het boek veroorzaakte een historiografische revolutie, ook in Nederland. In navolging van Fogel en Engerman begonnen historici als Johannes Postma, Piet Emmer en later Henk den Heijer actief de archieven af te struinen op zoek naar bronnenmateriaal dat het mogelijk maakte kwantitatieve uitspraken te doen over de omvang van het Nederlandse aandeel in de slavernijhandel, de omstandigheden op de slavenschepen, de winstgevendheid van de slaveneconomie in het Caraïbisch gebied, geboorte- en sterftecijfers, en de leefomstandigheden van slaven. Dat nieuwe slavernijonderzoek had een sterk kwantitatief en ontmythologiserend karakter: harde cijfers en feiten, verkregen door nauwgezet bronnenonderzoek, moesten een einde maken aan de populaire beeldvorming die vaak terugging tot de abolitionisten die in hun poging een einde aan de slavernij te maken de misstanden sterk hadden aangezet en de conflicten uitvergroot. De nieuwe generatie historici zag (en ziet) de slavernij veeleer als een sociaal-economisch systeem dat dankzij tijdrovend en nauwgezet archiefonderzoek in kaart kan worden gebracht. De resultaten van dit onderzoek hebben onze kennis van de Nederlandse slavernij belangrijk vergroot. Al die door historici voortgebrachte cijfers, feiten en interpretaties doen ertoe: zij brengen de verdwenen wereld van de slavernij akelig dichtbij en genereren nieuwe en belangrijke vragen die lang niet altijd kunnen worden opgelost, en dus aanleiding geven tot felle debatten en meningsverschillen. Dat is precies wat van historici gevraagd mag worden: een kritische bestudering en contextualisering van fenomenen uit het verleden. Maar de vaak zakelijke, bijna klini- 16

18 sche presentatie van de zogenaamde waardevrije uitkomsten van hun wetenschappelijke onderzoek staat tegelijkertijd ver af van de veel emotionelere omgang van veel nazaten van slaven met deze geschiedenis. Zij baseren zich juist op orale tradities, familieherinneringen en verhalen die door de academische historische onderzoekers telkens weer als onbewezen of ronduit onjuist worden afgedaan. Dus de toestand op de slavenschepen viel vergeleken met de bestaande horrorverhalen wel mee, de behandeling door plantage-eigenaren was minder erg dan vaak voorgesteld en zelfs het brandmerken kon als iets positiefs worden ervaren, als het bewijs dat de nieuwe eigenaar voor zijn slaven wilde zorgen. Wie daarentegen vast wil houden aan oude slavenliedjes of verhalen die van generatie op generatie zijn doorgegeven moet van deze historici eerst maar eens met de bewijsplaatsen in archieven en literatuur komen die onomstotelijk aantonen dat die orale tradities waar zijn. Je moet alles bovendien in zijn tijd zien. Hoe vreemd het brandmerken en het tatoeëren in de zeventiende en achttiende eeuw was verdient nader onderzoek, temeer daar sommige groepen Europeanen en Afrikanen wel degelijk gewend waren hun huid van allerlei kenmerken te voorzien, schrijft P.C. Emmer bijvoorbeeld naar aanleiding van een slavenliedje over de onterende ervaring van het brandmerken. Het is vooral die relativerende toon, dat alles ter discussie willen stellen en terug willen brengen tot objectief gepresenteerde feiten en getallen uit een ver verleden, die telkens weer tot felle reacties vanuit de Afro-Surinaamse en Antilliaanse gemeenschap leiden en tot verwijten dat al die (inderdaad vaak witte) historici witte geschiedenis schrijven. Het kan geen kwaad als historici zich wat vaker bewust zijn van de toon die zij aanslaan en van de uitwerking die hun werk heeft op anderen. Te gemakkelijk en te vaak beroepen zij zich op hun zuivere wetenschappelijke belangstelling of op hun vakmanschap, alsof geschiedschrijving daadwerkelijk vanuit een ivoren toren wordt bedreven en historici het alleenrecht op de geschiedenis hebben. Dat mochten ze willen. Het verleden is van iedereen. Geen wetenschap heeft haar poorten zoo wijd openstaan naar de zijde van het groote publiek als de geschiedweten- 17

19 schap, wist Johan Huizinga al, en dat heeft belangrijke gevolgen voor de wijze waarop in de samenleving door verschillende groepen wordt omgegaan met geschiedenis. In zijn beroemd geworden inleiding op het prestigieuze en beroemde project Les Lieux de Mémoire heeft de Franse historicus Pierre Nora een onderscheid gemaakt tussen geschiedenis (geschiedschrijving) en herinnering. De geschiedenis staat in zijn ogen voor de koele, sceptische, op kritisch bronnenonderzoek gebaseerde reconstructie van een voorbij verleden. De herinnering daarentegen is geen intellectuele bezigheid, zoals de geschiedschrijving, maar een warme, emotionele omarming van dat verleden, een directe, spontane beleving van een verleden dat helemaal niet ver weg of anders is, maar wezenlijk onderdeel is van de eigen identiteit. Misschien kan de publieksgeschiedenis (de tak van de geschiedenis die zich speciaal bezighoudt met de vraag hoe verschillende groepen in de samenleving geconfronteerd worden en omgaan met geschiedenis) beide werelden bij elkaar brengen door de slavernij als geschiedenis en als herinnering te willen begrijpen. Door dus zowel de herinneringscultuur onder de direct betrokkenen nauwgezet in kaart te brengen als de resultaten van het wetenschappelijke onderzoek naar slavernij serieus te nemen en relevant te maken voor een breder publiek. Uiteindelijk, zo schreef de Amerikaanse historicus Bernard Bailyn al tien jaar geleden, moeten we zoeken naar manieren waarop de geschiedenis van de slavernij en de herinnering aan de slavernij elkaar aanvullen en verrijken: De een zou de ander misschien vruchtbaar kunnen bedwingen en tegelijkertijd bezielen. De emotionele, tijdloze herinnering aan de slavenhandel, die appelleert aan ons geweten en ons gevoel van fatsoen telkens ontzet, kan misschien worden gevormd, aangescherpt en geïnformeerd door de kritische geschiedenissen die we schrijven, terwijl de geschiedenissen die we zo nauwgezet componeren levend, levendig en constant relevant en urgent kunnen worden gemaakt door de voortlevende herinnering die we aan de slavenhandel hebben. We kunnen het ons niet veroorloven een van beide te verliezen of te relativeren als we willen begrijpen wie we zijn en hoe we geworden zijn wie we zijn. 18

20 Dat is duidelijk geschreven met de Amerikaanse situatie voor ogen, waar het slavernijverleden tot op de dag van vandaag tastbaar en goed zichtbaar is. Vanuit een Nederland achter de dijken leek dat slavernijverleden lang veel verder weg en vooral onzichtbaar, al was het er al die tijd wel, in Suriname en de Antillen, plekken die witte Nederlanders lang amper bezochten. Maar nu door de komst van veel Afro-Surinamers en Caraïbische Nederlanders het slavernijverleden en de herinnering eraan in het moederland zijn thuisgekomen, is het goed een breder publiek te herinneren aan de betekenis ervan. De slavernij is inmiddels weliswaar bijna 150 jaar geleden afgeschaft, maar zo lang is dat nu ook weer niet: ongeveer vier generaties. Het is daarmee nog altijd een levend verleden, dat het verdient een plek te krijgen in de Nederlandse samenleving. Dit boek wil daartoe een bijdrage leveren door in beeld te brengen hoe herinneringen aan en erfenissen van het slavernijverleden een rol spelen in individuele levens. Literatuur Afro European Womens Movement Sophiedela, Petitie Sporen van Slavernij (22 september 1998). Bernard Bailyn, Considering the slavetrade: history and memory, The William and Mary Quarterly 58, 1 (2001) Piet Emmer, De Nederlandse slavenhandel (Amsterdam, 2003, 2e druk). Anton de Kom, Wij slaven van Suriname (Amsterdam, 1934, 2009). Pierre Nora, Between memory and history: Les lieux de mémoire, Representation 26 (1989) Gert Oostindië, Postkoloniaal Nederland. Vijfenzestig jaar vergeten, herdenken, verdringen (Amsterdam, 2010). Alex van Stipriaan, Between diaspora, (trans)nationalism and American globalization: a history of Afro-Surinamese Emancipation Day in: Ruben Gowricharn, ed., Caribbean Transnationalism: Migration, Pluralization, and Social Cohesion (Lanham, 2006). Alex van Stipriaan, Slavernij-onderzoek en debat in Nederland: een stand van zaken, lezing 19 mei 2011, symposium t.g.v. ontvangst van nieuwe bijzonder hoogleraar Slavernijgeschiedenis. ( Glenn Willemsen, Dagen van gejuich en gejubel, viering en herdenking van de afschaffing van de slavernij in Nederland, Suriname en de Nederlandse Antillen (Den Haag/Amsterdam, 2006). 19