Leven en overleven met steun 1. De sociale ondersteuning van Marokkaanse eerste generatie vrouwen. Marguerite van den Berg*

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Leven en overleven met steun 1. De sociale ondersteuning van Marokkaanse eerste generatie vrouwen. Marguerite van den Berg*"

Transcriptie

1 Leven en overleven met steun 1. De sociale ondersteuning van Marokkaanse eerste generatie vrouwen Marguerite van den Berg* Samenvatting In dit artikel wordt de sociale ondersteuning van arme Marokkaanse vrouwen in kaart gebracht. Daarbij wordt gezocht naar de rol van gender, etniciteit en klasse in de mechanismen van sociale ondersteuning. De centrale onderzoeksvraag is: Hoe organiseren Marokkaanse vrouwen van de eerste generatie uit de lagere klasse hun sociale ondersteuning? Deze vraag wordt beantwoord op basis van data uit kwalitatief onderzoek dat in 2005 en 2006 met ongeveer vijftig eerste generatie Marokkaanse vrouwen in de leeftijd van jaar is uitgevoerd. Onderzocht zijn de mechanismen van sociale ondersteuning. Met andere woorden: de manier waarop steun wordt uitgewisseld, wie toegang heeft tot ondersteuningsnetwerken en welke soort ondersteuning wordt uitgewisseld. Het ondersteuningsnetwerk van Marokkaanse arme vrouwen bestaat uit familie, vriendinnen, echtgenoten en formele instanties. Vooral instrumentele ondersteuning is voor de vrouwen in dit onderzoek van belang om te kunnen overleven van een klein salaris. Diversiteit binnen deze categorie vrouwen bestaat op basis van de fysieke nabijheid van de familie, de herkomst van de vrouw (ruraal-urbaan) en of familie in de buurt eigen of schoonfamilie is. 1. Inleiding Het stereotype beeld van Marokkaanse vrouwen van de eerste generatie is dat zij vooral op elkaar gericht zijn en te weinig wil tonen om buiten hun eigen kring contact te maken. Luisterend naar sommige Marokkaanse vrouwen in Rotterdam die ik sprak in het kader van mijn onderzoek naar het sociaal kapitaal en de sociale mobiliteit van Marokkaanse vrouwen ontstond ook een beeld van Marokkaanse families die groot, hecht en solidair waren. Maar toen ik beter door vroeg, langer met de vrouwen sprak en ze langere tijd volgde werd dat beeld aanzienlijk genuanceerd. In dit artikel breng ik het sociaal kapitaal van eerste generatie Marokkaanse vrouwen in Rotterdam Delfshaven in kaart voor zover het ondersteuning betreft. Daarbij zoek ik naar de rol van de constructen gender, etniciteit en klasse in de vorming en de effecten van sociaal kapitaal. De leidende vraagstelling in dit artikel is: Hoe organiseren eerste generatie Marokkaanse vrouwen uit de lagere klasse hun sociale ondersteuning? Antwoord op deze vraag geef ik op basis van een kwalitatieve studie. Er wordt geen vergelijking gemaakt met andere groepen in de samenleving. Alleen Marokkaanse, arme, eerste generatie vrouwen in Rotterdam en hun ondersteuningsnetwerk zijn onderwerp van studie. Verschil binnen deze categorie vrouwen en mechanismen van sociale ondersteuning worden zo duidelijk. In paragraaf 2 wordt de methodologie van dit onderzoek toegelicht. In paragraaf 3 wordt een theoretisch kader gegeven. De gekozen opvattingen van sociaal kapitaal en literatuur rond sociale ondersteuning wordt hier uiteen gezet. In paragraaf 4 komt aan bod wie in- en wie uitgesloten wordt van ondersteuningsnetwerken. Familie, vriendinnen, echtgenoten en formele instanties identificeer ik als participanten in deze netwerken. In paragraaf 5 wordt behandeld welk soort steun wordt uitgewisseld. Hierbij maak ik onderscheid tussen expressieve en instrumentele steun. In paragraaf 6 is er plaats voor conclusies. 1

2 2. Methoden Dit artikel is geschreven op basis van data die ik heb verzameld in de periode 2005/2006. Ik deed anderhalf jaar een studie naar het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen in Delfshaven, een achterstandswijk in Rotterdam. Ik heb verschillende groepen Marokkaanse vrouwen intensief gevolgd 2. Het fundament van het onderzoek zijn participerende observatie en korte, informele gesprekken die ik met veel vrouwen voerde. Van alle ontmoetingen (in de taallessen, in buurthuisactiviteiten, bij de vrouwen thuis et cetera) heb ik soms ter plekke en soms zo snel ik kon erna, aantekeningen gemaakt. Het ging dan om steekwoorden op kaartjes, ook wel condensed notes (vergelijk Jonkers, 2003) genoemd. Deze werkte ik later uit naar expanded notes, dat wil zeggen lange uitgewerkte stukken met citaten. Soms ook schreef ik meteen na de ontmoeting een uitgebreid chronologisch verslag. Deze verslagen en uitgewerkte aantekeningen vormen naast de uitgewerkte interviewverslagen het datamateriaal van dit artikel. Drie Marokkaanse vrouwen volgde ik zeer intensief, hen zag ik gedurende lange tijd een of twee keer per week, bijvoorbeeld als ik hen thuis Nederlandse les gaf. Via deze vrouwen maakte ik hun familieleden en vriendinnen mee. Een half jaar participeerde ik een of twee keer in de week in taallessen voor oudkomers bij een Marokkaanse zelforganisatie in Rotterdam. Deze groep bestond uit twintig Marokkaanse vrouwen 3. Met deze groep deed ik groepsinterviews, maar de meeste data verzamelde ik door groepsdiscussies die deel uitmaakten van het lesprogramma en door korte gesprekken die ik met hen voerde. Een tweede groep vrouwen (vijftien) volgde ik bij activiteiten in het buurthuis. Ik participeerde in verschillende activiteiten en had ook met hen korte gesprekken en groepsdiscussies. Bovendien interviewde ik vier professionals in de wijk; van maatschappelijk werk, welzijnswerk, de zelforganisatie en het buurthuis. In totaal zijn ongeveer vijftig vrouwen betrokken bij dit onderzoek. Tien vrouwen daarvan heb ik geïnterviewd. Deze interviews dienden om systematisch het sociaal kapitaal van deze vrouwen in kaart te brengen en waren daarom ook semi-gestructureerd. De interviews duurden een tot drie uur en werden soms in etappes, dat wil zeggen in twee of drie delen afgenomen. Maar het fundament van dit onderzoek is de participerende observatie. Deze werd gedaan in de reeds aangehaalde geregelde en incidentele activiteiten 4. De participerende observatie betekende een inzicht in sociaal kapitaal dat met interviews alleen niet was bereikt. Alle respondenten 5 zijn vrouw en definiëren zichzelf als Marokkaans. Ze zijn tussen de vijfentwintig en vijfenveertig jaar oud. Ze zijn geboren in Marokko en via huwelijksmigratie (gezinsvorming) naar Nederland gekomen. Het gaat dus om eerste generatie gehuwde Marokkaanse vrouwen. Alle vrouwen hebben meerdere kinderen (twee tot vijf). De meeste komen uit het Rifgebergte, waar Berbers wordt gesproken. Enkelen komen uit de grote steden in de rest van het land: Agadir, Rabat en Fes. Alle respondenten maken deel uit van zogenoemde kansarme groepen. Ze noemen zichzelf ook arm. In het beleid wordt met deze term de categorie van de lagere klasse aangeduid. Hun sociaal-economische positie is kwetsbaar. Veel van hen hadden alleen inkomsten uit een Bijstandsuitkering of WAO. Van anderen werkt de echtgenoot, maar voor een laag salaris. De gezinnen waar de vrouwen voor moeten zorgen leven van een salaris rond het sociaal minimum. De gekozen methodologie heeft als consequentie dat in dit artikel geen precieze uitspraken gedaan kunnen worden over hoeveel vrouwen een definitie onderschrijven of bij over in welke mate bepaalde gevoelens van de vrouwen voorkomen. Dat is inherent aan onderzoek waarin etnografische methoden zijn gebruikt. Wel kan dit inductieve onderzoek laten zien welke mechanismen van sociale ondersteuning er zijn. Met andere woorden: de manier waarop vrouwen hun sociale ondersteuning organiseren staat centraal. 2

3 Representatieve uitspraken kunnen gedaan worden op basis van het testen van hypothesen die uit dit onderzoek te distilleren zijn. 3. Sociale ondersteuning en sociaal kapitaal Sociaal kapitaal is een concept dat in de sociale wetenschappen veel gebruikt wordt. Sinds een aantal jaren krijgt het ook in beleid veel aandacht. In een individuele benadering van sociaal kapitaal, die in dit onderzoek het meest relevant is, ligt de nadruk op sociaal kapitaal als een kenmerk van sociale netwerken en een instrument van een individu om bepaalde doelen te bereiken. Bourdieu is de eerste die het begrip sociaal kapitaal in deze context gebruikte (Bourdieu, 1989; zie voor een overzicht van andere interpretaties: Portes, 1998). De interpretatie van Bourdieu bestaat uit twee elementen: de toegang tot netwerken en tot bronnen (zoals cultureel en economisch kapitaal) in het bezit van anderen in het netwerk en de kwaliteit van die bronnen. Bourdieu is veel geroemd om zijn systematische uitwerking en analyse van het concept sociaal kapitaal (Portes, 1998; Adkins, 2005; Field, 2003; Edwards et al., 2003). Bourdieu ziet sociaal kapitaal niet als een gegeven dat individuen al dan niet hebben en een probleemloos kenmerk. Ook zag hij sociaal kapitaal niet als kenmerk van de samenleving of als norm, zoals bijvoorbeeld Fukuyama (1995) en Putnam (2000). Hij zag het als een hulpbron waar mensen in moeten investeren en die als kapitaalvorm geaccumuleerd kan worden. Sociaal kapitaal is in zijn visie net als andere kapitaalvormen ongelijk verdeeld. Juist door sociaal kapitaal als bron te definiëren, maakt Bourdieu het verband tussen sociaal kapitaal en sociale ongelijkheid of sociale hiërarchie inzichtelijk (Bourdieu, 1989; Adkins, 2005). In de woorden van Lisa Adkins (2005: 197): Social capital must be understood as hardwired into the process of the making and remaking of social inequalities. Sociale ongelijkheden worden dus ook gereproduceerd door sociaal kapitaal en van generatie op generatie overgedragen. Sociaal kapitaal is, kortom, een relationeel begrip bij Bourdieu. De relationele opvatting van sociaal kapitaal maakt de benadering van Bourdieu voor dit onderzoek met een gender-focus geschikt. Verschillende onderzoekers hebben Bourdieu s opvatting van sociaal kapitaal ingebed in gender relaties door bijvoorbeeld familierelaties en macht daarbinnen te analyseren (Adkins, 2005; Edwards et al., 2003; zie ook: Franklin & Thomson, 2005). Daarom heb ik in dit onderzoek ervoor gekozen om de opvatting van Bourdieu te volgen en te concentreren op drie assen van ongelijkheid, te weten etniciteit, gender en klasse. Daarmee vult dit onderzoek bestaande (Nederlandse) benaderingen van sociaal kapitaal aan. In hedendaags onderzoek in Nederland omtrent sociale integratie en sociaal kapitaal wordt namelijk vaak geconcentreerd op etniciteit als verklarende variabele (zoals in Veenman, 1996; Weijters & Scheepers, 2003; Van der Laan-Bouma Doff, 2005; zie Van den Berg, 2007). Andere ter zake doende factoren worden dan vaak buiten beschouwing gelaten. Gender, zo is bekend uit verschillende internationale literatuur (zie bijvoorbeeld Adkins, 2005; Dominguez & Watkins, 2003), heeft een grote impact op sociaal kapitaal. Sommige netwerken zijn niet toegankelijk voor vrouwen en gedragsnormen binnen sociale relaties zijn onderdeel van het sociale construct gender. Vrouwen hebben andere rollen, belangen en daarom ook een ander potentieel in netwerken dan mannen. Machtsbalansen en inbedding in gendered netwerken moeten daarom onderdeel zijn van analyses van sociaal kapitaal (Adkins, 2005; Kovalainen, 2004). Burt (1998) onderzocht de relatie tussen gender en sociaal kapitaal in organisaties in de Verenigde Staten. Hij liet zien dat vrouwen andere rollen hebben in sociale netwerken en dat deze andere rollen ook andere effecten bewerkstelligen; de uitkomst van sociaal kapitaal is voor mannen anders dan voor vrouwen: Where men are drawn to the rough and tumble of an entrepreneurial network, women are argued to be more comfortable in a small circle of supportive mutual friends (Burt, 1998). Andere voorbeelden 3

4 van studies met dezelfde conclusie zijn de kwalitatieve studies naar ondersteuningsnetwerken van onder andere Stack (1974), Bohman (1984: , 275), Dodson (1998) en Higginbotham & Weber (1992). De kwaliteit (cf. Bourdieu, 1989) van het sociaal kapitaal van vrouwen zal, volgend uit deze studies, minder goed zijn dan de kwaliteit van het sociaal kapitaal van mannen. Ook in sociaal kapitaal komen de machtsrelaties tussen mannen en vrouwen en constructies van gender die daarmee samenhangen dus tot uitdrukking (Adkins, 2005). Gender in samenhang met etniciteit, maar ook klasse zijn, zo kan geconcludeerd worden, constructen met een forse invloed op sociaal kapitaal. Het benadrukken van etniciteit alleen is onvoldoende. Gender en klasse zijn evenzo belangrijk in de analyse. Juist de gezamenlijke effecten moeten worden bestudeerd (Hong Li & Singelmann, 1998). In de sociale wetenschappen, vooral in de urbane antropologie, bestaat een traditie van onderzoek naar social support networks (bijvoorbeeld Stack, 1974; Bohman, 1984; Dodson,1999). Deze traditie gaat verder terug in de geschiedenis van de sociale wetenschappen dan het begrip sociaal kapitaal. Het gaat veelal om etnografische studies naar hoe mensen in verschillende contexten sociale bindingen beleven, deze onderhouden en er hulp uit mobiliseren. Social support networks bestaan vaak op basis van familiebanden. Sociale ondersteuning is te zien als onderdeel van sociaal kapitaal (zie voor een uitgebreidere beschouwing: Van den Berg, 2007). De focus in dit artikel ligt, in deze etnografische traditie, op de ondersteunende onderdelen van sociaal kapitaal. 4. Wie wel, wie niet? Wie kan deel uitmaken van een bepaald sociaal netwerk en aanspraak maken op hulpbronnen en wie niet? Wie heeft veel sociaal kapitaal en wie weinig? Van wie is de kwaliteit (cf. Bourdieu, 1989) van sociaal kapitaal beter? Bij het beschrijven van de regels en mechanismen van sociale ondersteuning, onderscheid ik vier groepen van gevers en ontvangers van ondersteuning: familie, vriendinnen, formele instanties en echtgenoten (vergelijk Dominguez & Watkins, 2003). Familie Interviewer (I): Ze moeten helpen? Respondent (R ): Ja. Ze moeten helpen. Het is toch familie, of niet? R2,3,4: Ja! (meerdere respondenten stemmen hiermee in, er wordt gelachen) R: Ja, wij zijn heel anders hè? Bij ons, familie moet helpen. Je kan niet zeggen: Ja, vandaag heb ik geen zin. Jij MOET, ik heb hem nodig, begrijp jij? Bovenstaande is een citaat uit een van de groepsinterviews. Deze groep bestond uit vijftien vrouwen die vooral uit plaatsen in het Rifgebergte afkomstig waren. Ik sprak met de vrouwen over familie en over de vraag of familie vaak helpt. Mijn vraag bevreemdde de vrouwen iets. In hun antwoord waren ze daarom dan ook heel stellig en zelfs wat verontwaardigd dat ik de vraag stelde. Behalve het verplichtende karakter van familiebanden wordt uit bovenstaand citaat duidelijk dat de vrouw die het woord neemt denkt dat het voor Marokkanen vanzelfsprekender is dat familie helpt ( Ja, wij zijn heel anders, hè?) dan voor autochtone Nederlanders. Zij schrijft deze eigenschap, namelijk sterke solidariteit in familienetwerken, dus toe aan Marokkanen en benadrukt dat ten opzichte van mijzelf, als autochtone Nederlander. Of dit bij andere groepen nu meer of minder is; duidelijk is in dit onderzoek in ieder geval geworden dat voor Marokkaanse vrouwen familie vaak het grootste deel van het ondersteuningsnetwerk vormt. Als familie in Nederland, liever nog in Rotterdam Delfshaven, woont hebben veel vrouwen te maken met de hechte banden in het familienetwerk en kunnen 4

5 zij aanspraak maken op hulpbronnen in die relaties. Vijf factoren zijn te identificeren die van invloed zijn op het sociaal kapitaal dat in familiebanden ligt, namelijk de fysieke nabijheid van familie, reciprociteit (zie ook Komter, 2003), familiespanningen, of de familie van de man of van vrouw zelf is, gender en klasse. Het sociaal kapitaal van veel Marokkaanse vrouwen in dit onderzoek is in behoorlijke mate beperkt tot hun familie. De fysieke nabijheid maakt dat hulp vragen in dat netwerk zeer laagdrempelig is (vergelijk Van der Zwaard, 1999). Gezien de klassenpositie van de vrouwen in dit onderzoek is het voor hen zeer belangrijk om op een betrouwbaar familienetwerk te kunnen rekenen. Juist voor mensen met weinig geld kan betrouwbare ondersteuning vanuit de familie cruciaal zijn om de eindjes aan elkaar te kunnen knopen. Maar fysieke nabijheid heeft ook een keerzijde. De sociale controle is in een familienetwerk veel sterker wanneer de familie dichtbij woont. Dichtbij is op loopafstand. Marokkaanse vrouwen uit de lagere klasse hebben vaak geen geld voor een auto of tramkaart (vergelijk Van der Zwaard, 1999). De familie waarop ze aangewezen zijn moeten daarom in de buurt wonen. Alleen dan maken zij onderdeel uit van het ondersteuningsnetwerk. Daar komt bij dat vrouwen veel meer dan mannen aan het huis gebonden zijn. Vrouwen werken veel minder buitenshuis en hun taken zijn veelal binnenshuis. Alle vrouwen die ik sprak woonden sinds hun migratie in dezelfde buurt. Hun man was vaak in die buurt opgegroeid; zijn familie woont er ook. Het netwerk van deze vrouwen is daarom vanzelf in de buurt opgebouwd. Dat betekent niet dat de buurt zelf verklarend is voor de ruimtelijke concentratie van hun sociaal kapitaal. De buurt is niet, zo stelde Talja Blokland (1998), een zelfstandige entiteit. De dominantie van lokale relaties in het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen is dan ook niet te verklaren vanuit een bepaald buurteffect, maar veeleer vanuit hun klasse (te weinig geld om te reizen) en hun gender (gender normen aangaande bewegingsvrijheid en taken). De ruimte bepaalt niet a priori sociale relaties (Blokland, 1998). Wanneer vooral naar de buurt gekeken wordt als kader van gemeenschap en sociaal kapitaal, worden andere sociale relaties bij voorbaat uitgesloten. In een aantal gevallen in deze studie woonde de familie en schoonfamilie in dezelfde straat. Dit was vooral het geval bij vrouwen die uit ruraal gebied kwamen. Veel gedrag is op die manier makkelijk te controleren. Behalve sociale controle is ook het verplichtende karakter van familie groter wanneer zij dichterbij wonen (Higginbotham & Weber, 1992). Een sleutelfiguur verwoorde het als volgt: Als je naast je schoonmoeder woont en je komt niet vaak langs, is dat wel een probleem, maar als je aan de andere kant van de stad woont ofzo, hoeft dat weer geen probleem te zijn. Natuurlijk onderhouden de meeste vrouwen in het onderzoek ook contact met familie in Marokko en andere landen (Frankrijk, België). Maar transnationaal sociaal kapitaal kost geld. Meer geld dan het sociaal kapitaal dat in de buurt te onderhouden is. Als het inkomen en de vrije vakantiedagen het toelaten gaan alle respondenten naar Marokko voor vakantie. Maar dit geliefde bezoek ( Ga je naar Marokko deze zomer? ik weet niet, inshallah, inshallah! 6 ) is voor veel vrouwen te duur om jaarlijks te kunnen doen. Zij streven dan naar een bezoek eens in de drie jaar of soms minder. Heel veel sparen is dan de enige mogelijkheid de reis te bekostigen. Het verdriet en gemis is groot wanneer ook dit niet lukt. Ik had veel geld gespaard. Mijn man geeft mij altijd geld voor boodschappen. Ik had iedere keer een paar euro opzij gedaan, voor mijzelf, al een paar jaar. Ik had 700 euro gespaard, om iets te kunnen doen voor familie in Marokko. Maar nu krijgen we een 5

6 boete van de sociale dienst en worden we een maand geschorst. Mijn geld is nu helemaal op. We kunnen niet naar Marokko denk ik deze zomer. Als de vrouwen wel gaan, is het gebruikelijk om, als het past in het budget, cadeautjes voor familieleden mee te nemen. Maar voor veel vrouwen is dat helemaal geen mogelijkheid, gezien hun beperkte middelen. Zij geven dan ook aan vroeger wel cadeautjes meegenomen te hebben, maar dat ze dat, nu het leven duurder is geworden, niet meer doen. Een vrouw antwoordde opgewonden op mijn vraag of ze cadeautjes meeneemt voor familie: Nee! Eerst mijn kinderen. Ik kan toch niet aan mijn hele familie cadeaus gaan geven als alles hier zo duur is? Echt, ik heb te veel familie om dat te kunnen doen en mijn man ook. Ik geef nooit iets. Op de stoffenmarkt zijn vrouwen dan stof voor feestkleding aan het kopen voor hun familie in Marokko. Echt waar, die mensen zijn gek! Die kleding en stof is toch veel goedkoper in Marokko? Mijn familie vraagt altijd om geld, iedereen wil 100 euro. Dat kan toch niet? Geldgebrek en een kwetsbaar sociaal-economische positie in Nederland bemoeilijkt transnationaal contact. Op vakantie gaan naar Marokko is moeilijk met een beperkt budget, temeer omdat het meebrengen van cadeautjes onbetaalbaar is geworden voor veel vrouwen. Precies om die reden ben ik voorzichtig het transnationaal netwerk van de Marokkaanse vrouwen uit lagere klassen sociaal kapitaal te noemen. Van ondersteuning is vaak veel minder sprake dan soms gedacht wordt. Transnationaal sociaal kapitaal kost geld, veel meer geld dan lokaal, buurt sociaal kapitaal. Precies daarom is het sociaal kapitaal van de vrouwen in dit onderzoek erg buurtgebonden. Het maakt voor Marokkaanse vrouwen een groot verschil of zij kunnen rekenen op hun eigen familie of op die van hun man (schoonfamilie). Voor directe solidariteit en steun zijn vrouwen vooral op hun eigen familie aangewezen. Als deze niet in Nederland woont is het leven dan ook moeilijker, omdat op bepaalde vormen van sociaal kapitaal zoals expressieve steun en hulp bij de opvoeding van de kinderen minder aanspraak gemaakt kan worden. Vrouwen die zijn aangetrouwd worden vaker uitgesloten van ondersteuning dan directe familieleden. Zo vertelt een vrouw: Jouw eigen familie gaat altijd eerst voor jou denken en dan pas voor jouw man. De familie van je man denkt altijd eerst voor hem. Solidariteit en hulp van eigen familie wordt dus anders ervaren dan die van de familie van de echtgenoot. Voor vrouwen die naar Nederland zijn gekomen om te trouwen betekent dit soms een relatief eenzaam bestaan. Zij worden niet altijd hetzelfde opgenomen in het familienetwerk als iemand die directe bloedbanden heeft. Hun sociaal kapitaal is beperkt tot familie, maar niet die van henzelf. Een belangrijk factor in dit verband is gender. De meeste vrouwen die ik sprak en meemaakte zijn niet vrij om om te gaan met wie zij willen omdat zij rekening dienen te houden met gender normen. Omgang met hun zwager bijvoorbeeld of met een vriendin die niet via een extended network bij de familie hoort is in veel netwerken onacceptabel. Als een Marokkaanse vrouw steunt op het familienetwerk van haar man, steunt ze op de vrouwen in dat netwerk en moet ze voorzichtig manoeuvreren. Het is bijvoorbeeld goed mogelijk dat ze een hechte band krijgt met een schoonzusje (de vrouw van de broer van haar man). Maar als ze ruzie maakt met haar haalt ze de toorn van de familie op haar hals. Ook is het contact met de schoonmoeder heel belangrijk en wordt er van vrouwen vaak verwacht dat ze hun schoonmoeder ondersteunen. Deze sociale banden kunnen zeer verplichtend zijn. Op de mannen van de eigen familie (voor zover in Nederland) kunnen 6

7 vrouwen wel vaak rekenen. Voor mannen gelden in het algemeen, voor zover blijkt uit dit onderzoek, zulke normen veel minder. Van familiespanningen is door Dominguez en Watkins (2003), in hun studie naar het sociaal kapitaal van Afro-Amerikaanse en Latijns-Amerikaanse vrouwen in de Verenigde Staten, ook opgetekend dat zij een forse invloed hebben op sociaal kapitaal. Ruzies in families komen natuurlijk komen, maar worden vaak verhuld. Als zij erg oplopen, worden degenen die verantwoordelijk worden gehouden voor de ruzie geëxcommuniceerd middels roddel of openlijke ruzie. Deze personen kunnen dan geen aanspraak meer maken op het ondersteuningsnetwerk. Verder spelen klasse en reciprociteit zeer belangrijke rollen. Met weinig geld is het moeilijk om op een goede manier contacten te onderhouden met familie en zo diensten te reciproceren (Ypeij & Snel, 2003). Bezoek van familie, nichtjes en neefjes die bij hun tante thuis komen spelen, met familie naar de markt gaan: het kost allemaal geld. Ook het onderhouden van contacten met bijvoorbeeld familie in Marokko of elders is kostbaar. Het gebrek aan hulpbronnen in de zin van economisch en cultureel kapitaal maakt toegang tot sociaal kapitaal moeilijker. Het sociaal kapitaal van vrouwen uit een lagere klasse is daarom vaak zeer beperkt. Sociale relaties zijn altijd gebaseerd op wederkerigheid. Een zeer asymmetrische verhouding, bijvoorbeeld omdat de een veel meer geeft of kan geven dan de ander is dan ook geen goede basis, zelfs niet voor een familierelatie (Komter, 2003). Familie moet dus altijd helpen, zo zeiden de vrouwen hierboven, maar hulp moet ook altijd worden gereciproceerd. De vrouwen uit dit onderzoek kiezen er daarom vaak voor om vooral om te gaan met mensen die net zo weinig hebben als zij. Andere arme mensen worden dan ingesloten in het sociaal netwerk en mensen met meer inkomen uitgesloten. Vriendinnen: fictive kin I: En heb je ook vriendinnen? R1: Vriendinnen? (er wordt veel gelachen) I: Vertel eens, waarom moet je zo lachen? R1: Oh, ik? Misschien bedoel jij een vriendin van een jongen? Bij de vraag naar vriendschap zoals hier gesteld in een groepsinterview moesten sommige vrouwen erg lachen. Het woord vriendin associeerden zij direct met een amoureuze relatie die een jongen heeft. Hun zoons hebben vriendinnen. De vrouwen in deze groep (van de taalles) zijn ingebed in een hecht familienetwerk en komen veelal uit de Rif. De noodzaak voor het opbouwen van vriendschappen daarnaast, maar ook de mogelijkheid daartoe is dan beperkt. Het familienetwerk biedt in de perceptie van deze vrouwen voldoende ondersteuning. Vriendinnen zijn daarom niet nodig. Maar de mogelijkheden om een vriendschap op te bouwen zijn ook beperkt voor deze groep. Zo zeggen sommige vrouwen het veel te druk te hebben om ook nog vriendschappen te onderhouden: Ik krijg al veel bezoek hoor, van familie. Die blijven dan slapen en eten. En ik heb ook mijn kinderen. Ik heb toch geen tijd daarvoor! Hoeft toch niet, vriendinnen? Belangrijker nog is het dat wanneer een vrouw is ingebed in een hecht familienetwerk, deze familie een vriendin van buiten maar moeizaam accepteert. De eerste loyaliteit hoort bij de familie te zijn. De tijd en aandacht van een vrouw hoort eigenlijk in de eerste plaats naar de familie uit te gaan. Wanneer een vrouw een vriendin heeft en elementen van het gedrag van die vrouw als ongewenst worden gezien, zal er geroddeld worden over de invloed die de vriendin op haar heeft gehad. Echtgenoten zien vriendinnen van hun vrouw ook vaak als een bedreiging. Een sleutelfiguur zei daarover: 7

8 De Marokkaanse man is er nog niet klaar voor dat zijn vrouw zelf vriendinnen uit gaat nodigen Maar deze normen gelden vooral voor vrouwen wier eigen familie in Nederland is. Vrouwen die hier alleen zijn wordt het vaak veel meer gegund dat zij een vriendschap onderhouden. Maar zelfs dan geniet het de voorkeur dat ze bevriend raakt met iemand die bekend is in de familie. Toch hebben veel vrouwen die ik heb gesproken een vriendin (vergelijk Van der Zwaard, 1999). Soms bestaat die vriendschap vooral uit het praten in het portiek of op het schoolplein (in het geval van vrouwen die eigen familie hebben). Maar soms gaat het om zeer hechte banden en frequent contact. Vriendinnen zijn bijna altijd vrouwen die een gelijke positie op het kruispunt van etniciteit en klasse innemen. De vriendschappen die ik tegenkwam in dit onderzoek bestonden altijd tussen Marokkaanse vrouwen met een soortgelijke achtergrond. Een respondent zei hierover: Je vriendin, zij is als jou zelf Alle vrouwen die ik sprak (in interviews of daarbuiten) die weinig eigen familie in Nederland hebben of weinig contact daarmee onderhielden een hechte vriendschap. Dit gold eens te meer voor Marokkaanse vrouwen die waren opgegroeid in stedelijke gebieden. Meer bewegingsruimte en minder familie in Nederland zijn belangrijke factoren in dit verband. Deze vrouwen zagen elkaar dagelijks of in ieder geval een aantal keren in de week. Ze gaan met elkaar op pad, komen bij elkaar thuis en helpen elkaar bij allerlei taken. Deze vriendschappen lijken in de hechtheid en de frequentie op familiebanden. De vrouwen verwezen bijna altijd naar hun vriendin met uitspraken als: Zij is net als mijn zus, echt, ze is zo lief, net mijn zus Deze vriendschappen zijn dan ook te begrijpen in termen van fictive kin ; bij gebrek aan eigen familie worden substituut-familieleden geconstrueerd. Vriendinnen worden dan ingesloten in hechte banden met sterke onderlinge solidariteit. Carol Stack (1974) in haar beroemde studie over sociale netwerken in Chicago definieerde het als volgt: close friendship ties that replicate many of the rights and obligations usually associated with family. Fictive kin wordt in etnografisch onderzoek naar sociaal kapitaal in bijvoorbeeld migrantengemeenschappen (Ebaugh & Curry; 2000) gedefinieerd als relaties die de kenmerken van een familierelatie dragen, maar niet op basis van bloedrelaties of huwelijk bestaan. Het gaat om vriendschappen of relaties die net zo hecht zijn als familiebanden en dezelfde soort verantwoordelijkheden met zich meebrengen. Daardoor is het een substantiële uitbreiding van het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen. Vriendinnen kunnen een vorm van ondersteuning geven die deze vrouwen beter in staat stelt te functioneren in de Nederlandse samenleving. Op hun vriendinnen kunnen ze namelijk rekenen voor velerlei instrumentele en expressieve ondersteuning. Juist voor vrouwen met beperkte middelen, gezien hun klassenpositie, is de vergaande loyaliteit die gepaard gaat met dit soort relaties soms cruciaal. Bijna altijd gaat het om slechts één of twee vriendinnen. Over hen spreken de vrouwen erg liefdevol. Zo vertelde een vrouw hoe ze haar beste vriendin had ontmoet. Het verhaal klinkt bijna als een liefdegeschiedenis: Ik heb haar ontmoet op een vrouwenfeest. Wij dansten allebei en vonden elkaar zó leuk. Toen gingen we allebei naar huis en dacht ik: waarom hebben we eigenlijk geen telefoonnummers uitgewisseld? Toen kwamen we toevallig samen op een geboortefeest van een gemeenschappelijke kennis. Ik was daar zo blij mee! Sindsdien 8

9 eigenlijk zijn we beste vriendinnen. Dat is nu vier jaar. Iedere week zien we elkaar een paar keer. Dan gaan we winkelen en daarna bij haar of bij mij thuis samen lekker eten en praten. Dat is echt heel erg fijn (glimlacht). De hoeveelheid hechte vriendschapsrelaties is dus per vrouw zeer beperkt. Dit heeft veel te maken met wantrouwen tussen Marokkaanse vrouwen gezien de mogelijkheid dat er over hen geroddeld wordt (zie Van den Berg, 2007). Het aangaan van een hechte vriendschapsrelatie vergt balanceren op een dunne draad om te ontdekken of de ander betrouwbaar is en of zij ingesloten kan worden. Er is bij vriendschapsrelaties in het beginstadium meer kans op manipulatie of bedrog. Pas als zeker is dat er een stevige vertrouwensband is opgebouwd wordt er in termen van familie gesproken, en gelden ook dezelfde loyaliteitsregels. Maar vriendinnen hebben ook wel ruzie. Wanneer het gaat over hechte relaties zoals besproken komt dat minder voor, maar veel vrouwen konden wel voorbeelden geven van ruzies die zij gehad hadden met vriendinnen. Bijna in alle gevallen gaat het om het verbreken van het vertrouwen dat zo hoog wordt gewaardeerd. Zo vertelde een vrouw: Dat was een grote ruzie. Haar man ging vreemd, begrijp je? Hij ging gewoon op straat een kusje geven aan een vrouw en dan zie ik hem. Toen belde ik haar. Maar ik heb haar niks gezegd van haar man. Ik heb wel gezegd aan de zus van haar man, dat haar broer daarmee op moest houden. Dat leek mij het beste. Maar zij was een beetje dom en vertelde dat aan haar moeder, die het aan haar schoondochter, mijn vriendin dus, vertelde. Zo kwam dus bij haar uit dat ik over haar man praatte dat hij vreemd ging. Toen is ze heeeel erg boos geworden. Ze ging niet eerst aan mij vragen, maar werd meteen gek. Nu zeg ik alleen hallo. Formele hulp van instanties Hoewel vaak zal worden geprobeerd problemen van allerlei aard in de familie op te lossen, zijn Marokkaanse vrouwen regelmatig aangewezen op formele hulp van instanties. Deze institutionele hulp kan dan als onderdeel van hun ondersteuningsnetwerk worden gezien. Ook hier geldt dat gender, etniciteit en klasse een grote rol spelen in hoe door de vrouwen ervaren wordt dat zij toegang hebben tot ondersteuning en wat voor soort ondersteuning door de vrouwen gewenst is. Bovendien kleven aan ondersteuning door instituties volgens de vrouwen behoorlijke nadelen, waardoor ze soms worden geschuwd. De klassenpositie van de vrouwen in dit onderzoek, of hun problemen om rond te komen van de maandelijkse inkomsten, beïnvloedt sterk hun hulpvraag. Ongelooflijk vaak klaagden de vrouwen over hun geldgebrek, hun problemen de eindjes aan elkaar te knopen en het ervaren gebrek aan hulp van instanties hierbij (vergelijk Bouhalhoul & De Jong, 2000). Voor hulp in de persoonlijke sfeer, zoals bij scheiding of psychische problematiek zijn de vrouwen minder bereid hulp te zoeken bij formele partijen. Hulp in de familie ligt dan meer voor de hand, hoewel die niet geromantiseerd mag worden: Voor privé-problemen, kan je beter niet naar hun toe gaan. Beter naar familie, maar ja, ik heb hier geen eigen familie, maar ja, eigenlijk alles moet je zelf doen, je moet zelf volhouden, je moet alles zelf doen. Familie kan wel helpen, maar uiteindelijk moet je het zelf doen. Maar als de schaamte over een bepaald onderwerp groot is en het daarom moeilijk is om er met familie over te spreken, als een vrouw geen eigen familie in Nederland heeft of als het probleem juist verband houdt met familie, wordt in de Nederlandse context hulp van buitenaf geboden. Deze institutionele ondersteuning kan op deze manier ook een exit uit een hechte 9

10 gemeenschap, een huwelijk of een familie bieden. Zo liet een vrouw die conflict had met haar familie weten: Als ik vragen heb over mijn kinderen (peuters, MvdB), dan hoef ik dat toch niet aan familie te vragen? Hier kan ik ook gewoon naar het consultatiebureau gaan! De onvrede over hulp, eerder opgetekend door Bouhalhoul en De Jong (2000), werd goed duidelijk toen ik aanwezig was bij een voorlichtingsbijeenkomst van het Maatschappelijk werk in Delfshaven. Uit mijn veldwerkaantekeningen: In totaal zijn er 32 Marokkaanse vrouwen in de zaal. Twee vrouwen van Maatschappelijk werk komen voorlichting geven. Zij komen dat doen in het Nederlands en in het Arabisch. Ze leggen uit met welk soort problemen de vrouwen bij maatschappelijk werk terechtkunnen. Ze hebben het over schulden, financiële problemen, maar ook relatie problemen en psychische gezondheid. De vrouwen luisteren eerst stil en geven niet veel respons. Naima 7 durft wel en wordt heel erg boos. Ze zegt veel in het Arabisch, maar legt later uit waarover het ging. ik ging wel naar maatschappelijk werk toe, vroeger met problemen of zoiets, maar ze gingen nooit echt helpen. Is dat hulp wat zij geven? Vaak kunnen ze niets voor ons doen, de echte hulp die we nodig hebben krijgen we niet. Praten kunnen we met zoveel mensen, dat lossen we wel op in de eigen familie. Het probleem is geld en nieuwe wetten en huizen. Zij moeten ons daarbij goed helpen, en vaak komt er dan niets. Wij durven vaak niet te vertellen dat jullie hulp is niet goed, wij durven niet en dan komen we maar gewoon niet terug. ( ) Over wetten enzo hebben wij ze nodig. Wij kunnen toch niet alles zelf weten? Naima krijgt aan het einde van de bijeenkomst van voorbij lopende vrouwen allemaal duimen en schouderklopjes. Ze zeggen: Goed van jou, dat jij het ze gaat vertellen, wij durven niet. Uit de aantekeningen van dit voorval wordt duidelijk hoe zeer de vrouwen gefrustreerd zijn in hun hulpvraag. Ze worden voortdurend geconfronteerd met hogere kosten en vinden dat ze onvoldoende geholpen worden bij de problemen die daaruit voort komen. Ook de confrontatie met nieuwe wetgeving, zoals die rond huwelijksmigratie, is voor de vrouwen onduidelijk en onvoldoende uitgelegd. Bovenstaande onvrede, niet over maatschappelijk werk specifiek, maar over instanties in het algemeen, is breed gedeeld. Naima durfde er in dit geval boos over te worden, maar de meeste vrouwen uiten hun boosheid niet tegen de instanties zelf. Ze zijn vaak onvoldoende mondig en accepteren daarom de manier waarop met hen wordt omgegaan, maar klagen er onderling over. Vrouwen voelen bovendien de controle die op hen, hun familie en hun gedrag wordt uitgevoerd vanuit instanties. Ze becommentariëren de bemoeizucht regelmatig. Dat is een belangrijke keerzijde en reden om minder geneigd te zijn zelf formele ondersteuning te zoeken. Vrouwen die voldoende Nederlands beheersen kunnen voor uiteenlopende zaken zelf hulp zoeken bij instellingen. Vrouwen voor wie dat niet geldt (zoals voor de meeste van mijn respondenten) zijn vaak afhankelijk van hun man. Hun contact met instanties en hun hulpvraag aan die instellingen komt alleen tot uiting via hun echtgenoot. Het wordt door de vrouwen, maar ook mannen die ik heb gesproken en meegemaakt, in het algemeen als gunstig ervaren als de vrouw zelf ook contact kan hebben met instellingen en diensten. Sterker, sommigen zijn ervan overtuigd dat vrouwen meer succes hebben bij de huisarts, het consultatiebureau, het ziekenhuis, de woningbouwcorporatie of de sociale dienst. Zij stellen 10

11 hierover zelfs dat mannen minder serieus worden genomen en dat de mensen achter de balie beter naar vrouwen luisteren. Zo zei een van mijn respondenten: Echt waar, het is belangrijk om Nederlands te praten, want mijn schoonzus praat goed Nederlands en zij kan zelf naar de Sociale Dienst gaan en heeft nooit problemen met hun. Haar man gaat niet en zij helpen haar altijd. Mijn man heeft wel problemen daar. Voor raad en voorlichting gaan Marokkaanse vrouwen naar Marokkaanse zelforganisaties. Bij deze organisaties (waarvan er zeer veel zijn, in Delfshaven alleen al 21) wordt Arabisch of Berbers gesproken. Daardoor is de informatie en zijn de bijeenkomsten veel toegankelijker. Deze organisaties organiseren bijeenkomsten over velerlei onderwerpen die in het leven van Marokkaanse vrouwen van groot belang zijn, zoals over nieuwe regelgeving, opvoedingsvraagstukken en religieuze vragen. De toegankelijkheid van deze bijeenkomsten valt of staat voor Marokkaanse vrouwen bij een aantal strikte voorwaarden. Zo is het heel belangrijk dat alleen vrouwen in de ruimte aanwezig zijn en dat zij voor vrouwen op gunstige tijdstippen (bijvoorbeeld onder schooltijd) worden georganiseerd. Maar als aan deze voorwaarden is voldaan en de vrouwen in de gelegenheid zijn te komen, hebben zij toegang tot verschillende soorten informatie. Deze voorlichting kan daarom gezien worden als sociaal kapitaal: het lidmaatschap of bezoek aan een organisatie geeft toegang tot de belangrijke hulpbron informatie. Een vrouw die ik sprak was net de week voor het gesprek naar een voorlichting geweest en zei hierover: Ik ben altijd hier (thuis, MvdB), ik ben dom, andere mensen weten wel deze dingen en ik niet! Ik wil ook vaker gaan daar (naar voorlichtingsbijeenkomsten) Echtgenoot De ondersteuning van de echtgenoot aan vrouwen is zo voor de hand liggend dat het in onderzoek naar sociaal kapitaal nauwelijks wordt onderkend of onderzocht. Toch is het een van de meest belangrijke vormen van ondersteuning en een interessant gebied voor onderzoek. Het kerngezin als basis van ondersteuning wordt in het meeste onderzoek naar sociaal kapitaal als vanzelfsprekend, als een samenhangend geheel en als neutraal gezien (Edwards et al., 2003). Maar verschillende machtsbalansen en complexe patronen van uitwisseling van diensten bestaan natuurlijk ook tussen partners en ouders van kinderen. Om deze patronen volledig in kaart te brengen is verder etnografisch onderzoek nodig. Ik heb deze maar zeer ten dele kunnen onderzoeken gezien de korte duur van dit onderzoek. Toch wil ik hier apart stil staan bij de hulprelatie tussen echtgenoten en hoe gender, klasse en etniciteit daar samenkomen. Alle vrouwen in dit onderzoek hebben op relatief jonge leeftijd een Marokkaanse man in Nederland gehuwd. Deze mannen zijn veelal in Nederland opgegroeid, of bijvoorbeeld als puber in het kader van gezinshereniging naar Nederland gekomen. Het stereotype beeld dat Marokkaanse mannen niet helpen bij het verzorgen van kleine kinderen en het huishouden is onhoudbaar gebleken in dit onderzoek. Dat heeft veel te maken met verschuivende normen daaromtrent (zie hierover literatuur van bijvoorbeeld Pels, 2000), maar ook met het feit dat verschillende mannen van de respondenten met een uitkering (bijstand, WAO) thuis zijn. Zij hebben dan ook alle tijd om hun vrouwen te ondersteunen met deze taken en doen dat vaak ook. In de gevallen waar de extended familie niet in beeld is voor ondersteuning, wanneer deze in Marokko woont bijvoorbeeld, kunnen de vrouwen met hun man en kinderen een relatief geïsoleerd kerngezin vormen. Voor ondersteuning in dagelijkse taken en het overleven met weinig inkomsten zijn de vrouwen in zo n geval vooral van hun man afhankelijk. 11

12 Niemand helpt mij met mijn kinderen. Ja, ik kan toch naar het consultatiebureau? En mijn man natuurlijk Hij doet boodschappen en douchet de kinderen. Hij gaat ook met de kinderen naar de speeltuin ofzo. Hij helpt wel. Echtgenoten bieden ook toegang tot andere, belangrijke, informatie. Vrouwen hebben zelf ook de mogelijkheid om informatie te verzamelen, bijvoorbeeld via hun eigen sociale netwerk (van vrouwen). Maar mannen hebben toegang tot een ander soort informatie. Dat komt vooral omdat mannen veel meer dan vrouwen buiten leven. Zij kunnen zonder opgaaf van reden aan hun vrouw naar buiten gaan, om daar andere mannen te ontmoeten, naar bijeenkomsten te gaan of gewoon naar het park te lopen en daar mensen tegen te komen. Via deze contacten verzamelen zij allerlei informatie. Waar het goedkoopste belabonnement te koop is bijvoorbeeld of welk bedrijf het best een auto kan repareren. Maar ook hoe bijzondere bijstand aangevraagd kan worden of hoe om te gaan met aanmaningen en herinneringen van de belastingdienst. Dat is een soort informatie die in vrouwennetwerken veel moeilijker beschikbaar is. Uit mijn veldwerkaantekeningen: De man van Rachma is even naar buiten geweest en heeft met kennissen in het park gesproken over de aanslagen van de belasting. Ze zeggen, die andere mannen zeggen dat ik gewoon een advocaat moet nemen voor die brieven. Zij zeggen dat dat niet kan dat ik zo n grote boete krijg. Misschien doe ik dat wel. Ik heb gehoord waar ik naar toe moet daarvoor. Vrouwen onderhandelen met hun mannen over het krijgen van soortgelijke vrijheden. Vaker naar buiten kunnen en naar informatiebijeenkomsten kunnen gaan zijn onderwerp van debat tussen echtgenoten. De echtgenoot is in het ondersteuningskapitaal van vrouwen de meeste belangrijke schakel. 5. Instrumentele en expressieve steun Ondersteuning kan verschillende vormen aannemen. Om inzicht te geven in de soort ondersteuning die Marokkaanse vrouwen in Delfshaven verlenen en ontvangen maak ik, in navolging van Dominguez en Watkins (2003) onderscheid tussen instrumentele en expressieve steun. Instrumentele steun is concrete, tastbare hulp, bijvoorbeeld als iemand op de kinderen past, een kast repareert of met de auto vervoer verzorgt. Expressieve hulp is ondersteuning in morele zin, maar ook het voldoen aan de behoefte aan menselijk contact. Een dagje naar de markt met een vriendin waarmee je veel kunt praten of goede raad hoort hierbij. Vooral vriendinnen, vrouwelijke familieleden (van de eigen familie liefst) en echtgenoten bieden vrouwen expressieve steun. Met vriendinnen of familieleden gaan de vrouwen bijvoorbeeld uit. Met Khadija (vriendin) ga ik veel afspreken. We komen bij elkaar thuis, gaan naar de stad of wandelen of iets. We praten ook over wat we koken bijvoorbeeld: wat kook jij vandaag? Ook spreken over persoonlijke problemen, zoals ruzie met echtgenoten of familie, doen vrouwen vooral met vriendinnen of vrouwelijke familieleden. Deze vrouwen worden door de respondenten dan ook voortdurend aangewezen als heel dicht bij. Als mijn zusje huilt, moet ik ook huilen. Ik weet niet waarom. Is gewoon omdat zij is mijn zusje. Is heel dicht bij mij. 12

13 Maar er zijn natuurlijk ook problemen die relatief onbesproken blijven. Behalve één vertrouwelinge weet dan niemand daarvan. Zo vertelde een vrouw over haar depressie, de medicatie die zij daarvoor kreeg en huilbuien die zij alleen had: Nu heb ik tabletten voor depressief. Ik wil tegen niemand zeggen. (..) Ik ga bijna nergens meer naartoe, niet naar feesten en alles. Er zijn heeeel veel feesten van familie enzo, maar ik ga nooit naartoe. Het is te druk. Als andere mensen mij zien, is misschien niet goed, zij gaan aan mij vragen hoe het is ofzo.. zij gaan mij dan zien, ik ga misschien huilen. Ik ben bang dat mensen daarover gaan praten dan. Dit citaat illustreert de schaamte die vrouwen voelen over ernstige problemen en de huiver om hierin te delen met hun naasten (bijvoorbeeld uit angst voor roddel). Precies omdat het voor veel mensen zo belangrijk is persoonlijke problemen ook te kunnen delen, vinden veel vrouwen het moeilijk dat hun eigen familie niet in Nederland is. Zij kunnen beter morele ondersteuning geven dan anderen. Transnationale contacten leveren relatief weinig ondersteuning (Van den Berg, 2007). Zelfs, of misschien wel juist, expressieve ondersteuning is op grote afstand moeilijker. Hoewel raad geven of een luisterend oor bieden wel kan op grote afstand is het voor veel vrouwen niet genoeg ondersteunend. Immers, troosten en leuke dingen ondernemen gaat dan niet. Ik mis mijn moeder. Ik wil met haar praten over mijn problemen. Maar kan niet, alleen met telefoon. Is anders. Opvallend in mijn veldwerk was het enthousiasme waarmee de vrouwen naar taallessen kwamen. Dat is naast het doel van de vrouwen om Nederlands te leren- omdat zij elkaar daar een aantal keren per week ontmoeten. Ze kunnen zo uit huis gaan, met andere vrouwen praten, thee drinken en samen lachen om die vreemde en moeilijke Nederlandse taal. De taallessen bieden voor veel vrouwen een uitbreiding van hun ondersteuningsnetwerk, maar dan vooral in expressieve zin en beperkt tot de tijdstippen van de les en de ruimte van het klaslokaal. Het voortzetten van die contacten na of buiten de les kwam ik zelden tegen. Ook het uitwisselen van instrumentele hulp is zeldzaam, uitgezonderd van de praktische raad en advies dat wordt uitgewisseld tijdens de les (bijvoorbeeld tijdens het onderdeel opvoedingsondersteuning). Maar een bepaalde verbintenis wordt in een cursus van meerdere keren les per week wel degelijk aan gegaan. Vooral voor vrouwen die verder eenzaam zijn, zonder eigen familie of vriendinnen, is dat van groot belang. Hier kan ik praten, een beetje lachen, bijvoorbeeld over onze kinderen. Is belangrijk, toch? Waar expressieve ondersteuning vooral van directe naasten komt, kan instrumentele ondersteuning worden gemobiliseerd uit een breder netwerk van kennissen, verre familie, buren en collega s. Uit mijn veldwerkaantekeningen: Samira heeft weinig familie en heeft ook geen vriendinnen in Nederland. Ze doet liever alles alleen, zo stelt ze. Maar als ze voor de rapportbespreking van haar kinderen wordt uitgenodigd wil ze graag gaan. Omdat ze te weinig Nederlands spreekt (net als haar man) om het gesprek daar te kunnen voeren, vraagt ze aan de buurvrouw (ook Marokkaans), die wel goed Nederlands spreekt of zij mee wil. Deze buurvrouw begeleidt Samira vaker bij dit soort bezoeken. 13

14 Ook instituties leveren vooral instrumentele hulp. Dat is ook wat de vrouwen het meest verlangen van de instituties. Concrete, tastbare, praktische hulp is essentieel wanneer een gezin rond moet komen van een klein inkomen ( zie ook: Dodson, 1998). Expressieve hulp blijft natuurlijk belangrijk, maar de vrouwen in dit onderzoek verzuchtten soms dat ze genoeg konden praten, maar te weinig ècht, concreet werden geholpen. Hoewel instrumentele hulp uit een breder netwerk kan worden gemobiliseerd is hieraan voor Marokkaanse vrouwen vaak een behoorlijk gebrek. De vele contacten van familieleden onderling en met anderen in de gemeenschap dienen dan ook niet geromantiseerd te worden. Uiteindelijk moet je toch alles zelf doen en kan niemand echt helpen. Dat komt vooral omdat de soort hulp die nodig is niet in het netwerk circuleert, omdat de anderen in dat netwerk er ook niet over beschikken. Kennis over bepaalde zaken, zoals financiën, opleidingen en regelgeving ontbreekt. De homogeniteit van het sociale netwerk beperkt dan de hoeveelheid hulpbronnen die te mobiliseren is en daarmee de kwaliteit en kwantiteit van het sociaal kapitaal. De leden van het netwerk verschillen te weinig en beschikken over te weinig verschillende hulpbronnen (Ypeij & Snel, 2002; zie ook Engbersen, 2003). Diegenen in het netwerk die wel over die kennis, geld of contacten beschikken laten het niet zelden afweten. Deze mensen worden dan ook vaak overvraagd. Zo vertelde een vrouw met weinig sociale contacten in Nederland over haar enige familielid die werkt en in Nederland is opgeleid: Ja, ik kan wel vragen aan mijn tante, maar die heeft het ook druk, begrijp je? Heeft geen tijd toch? De instrumentele hulp die wel tot het sociaal kapitaal van de Marokkaanse vrouwen in dit onderzoek behoort, bestaat vooral uit hand-en-span-diensten. Familieleden helpen elkaar met het voorbereiden van gerechten als iemand bezoek krijgt van ver, met op elkaars kinderen passen en soms ook met het lenen van geld. Als ik vraag aan een vrouw of zij wel eens geld leent van of uitleent aan een familielid zegt ze: Ja, natuurlijk. Geld lenen van familie is soms nodig als ik heb grote rekening of iets. Geld lenen van familie is beter dan geld lenen van bank. Bij het ontvangen van hulp hoort het geven van hulp. De reciprociteitsregels zijn streng in de door mij onderzochte casussen. Mohammed doet alles. Hij moet ook doen, hij is toch familie? Hij wil ook niet altijd, maar hij moet voor zijn broer en zijn schoonzusje, toch? Ik doe ook veel voor hem, hoor. Uitsluiting, middels roddel of meer openlijke communicatie is het gevolg wanneer een vrouw zich niet aan die reciprociteitsregels houdt, ongeacht of zij zelf de middelen heeft dat te doen. Uit mijn veldwerkaantekeningen: Melek steunt veel op haar schoonzus. Als zij een computer koopt met een internetaansluiting voor de kinderen en geen beeldscherm, wordt afgesproken dat zij het beeldscherm van Melek krijgen. Melek s zoontje, die graag spelletjes speelde op een heel oude desktop, kan nu niet meer op de computer spelen. Melek: Ja, hij (zoontje) vindt het jammer, maar ja, zij (schoonzus) helpt ons altijd. Kan niet anders. Zij hebben het nodig. 14

15 De sociale ondersteuning voor Marokkaanse vrouwen is, kortom, zeer beperkt in kwantiteit en kwaliteit. Vooral instrumentele hulp is van belang, gezien de klassepositie van de vrouwen. Veel van hen zijn dagelijks bezig te leven van weinig geld; Zij werken hard om te overleven. Maar de instrumentele hulp waar ze behoefte aan hebben ontbreekt vaak vanwege de homogeniteit van hun netwerk: hun bekenden beschikken ook niet over die hulpbronnen. Misschien nog wel belangrijker om te begrijpen waarom de kwantiteit en kwaliteit van het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen beperkt is, is dat de arbeidsdeling naar sekse tot gevolg heeft dat de vrouwen vaak te weinig tijd hebben om te investeren. Ze hebben het domweg te druk. Het huishoudelijk werk dat zij doen, doen zij veelal als vrouw alleen (gender) en verschillende culturele voorschriften maken dat het vaak ook om heel veel werk gaat; uitgebreide gerechten, s middags warm eten, familie ontvangen met veel eten. Ook hun klasse heeft hier invloed op, omdat de vrouwen vaak te weinig geld hebben om bijvoorbeeld huishoudelijke apparatuur te kopen. De tijd die dus geïnvesteerd wordt in het vrouwenwerk, het koken, het opvoeden, het zorgen, het schoonmaken, beperkt de vrouwen in hun bewegingsvrijheid en hun kansen om sociaal kapitaal op te bouwen. Aan expressieve steun is voor veel vrouwen ook een gebrek. Juist deze steun wordt vooral gezocht in de netwerken, omdat formele instanties voor de vrouwen op dit vlak niet aantrekkelijk zijn. Als de eigen familie in Nederland woont, of een vrouw goede vriendinnen heeft, wordt hierin wel voldaan. Maar alleen aan expressieve steun heeft een vrouw met een kwetsbare economische positie niet zo veel. Tastbare, concrete hulp is dan hard nodig en ontbreekt vaak: de keerzijde van het ondersteunend sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen. Juist op dit vlak kunnen formele instanties een belangrijke rol vervullen. 6. Conclusies De vraagstelling in dit artikel luidt: Hoe organiseren eerste generatie Marokkaanse vrouwen uit de lagere klasse hun sociale ondersteuning? Door de kwalitatieve data die zijn verzameld en gepresenteerd heb ik middels thick description antwoord gegeven op deze vraag. De nu volgende conclusies zijn gebaseerd op participerende observatie en korte gesprekken met vijftig vrouwen, groepsinterviews, tien diepte- interviews en vier gesprekken met professionals uit de wijk. De bevindingen van dit onderzoek zijn, gezien het type data en de afgebakende onderzoeksgroep, niet zondermeer te generaliseren naar alle Marokkaanse vrouwen in Nederland. Wel suggereert dit onderzoek generalisatie voor de groep vrouwen die eenzelfde soort positie innemen. Met andere woorden: mechanismen van sociaal kapitaal die hier zijn besproken gelden waarschijnlijk meer algemeen voor Marokkaanse vrouwen in de leeftijd van 25 tot 45 jaar met kinderen, geboren in Marokko, van een lagere klasse die wonen in de grote stad. Generalisatie van de resultaten kan plaats vinden op basis van grootschaliger, extensief onderzoek waarin hypothesen getoetst worden die gebaseerd zijn op dit onderzoek. De hoeveelheid en de kwaliteit van ondersteunend sociaal kapitaal is in de categorie die ik hier heb onderzocht zeer verschillend. De mate waarin eigen familie of de schoonfamilie beschikbaar is, de herkomst van de vrouwen (ruraal of urbaan) en de nabijheid van familie zijn belangrijke andere assen van verschil. Diversiteit binnen de onderzochte groep vrouwen is dus vooral op deze punten te vinden. Concluderend kan bovendien gesteld worden dat Marokkaanse vrouwen veel om gaan met andere Marokkaanse vrouwen. Vrouwen uit andere groepen maken veel minder deel uit van hun netwerk. In hun sociaal netwerk hebben vrouwelijke familieleden en een enkele vriendin hoofdrollen. Dit heeft te maken met betekenisgeving aan deze sociale relaties. Een relatie met een man die geen directe familie is, is vaak onacceptabel gezien normen rond kuisheid. Met andere vrouwen delen sommige respondenten in dit onderzoek veel. Voor expressieve ondersteuning zijn zij dan ook vooral van elkaar afhankelijk. Deze wordt vooral 15

16 uitgewisseld in hechte relaties tussen vrouwen met een zelfde soort sociale positie: ook deze vrouwen zijn Marokkaans en leven van weinig geld. Maar verschillende vrouwen die ik sprak hebben te weinig mensen in hun omgeving om voldoende expressieve ondersteuning te ontvangen. Vrijwel altijd had dit te maken met het feit dat hun familie te ver weg woont voor frequent contact. Vrouwen uit de eigen familie worden eerder vertrouwd dan vrouwen uit de schoonfamilie. Angst voor roddel, uitsluiting en ruzie rond gendernormen liggen daaraan ten grondslag. Sociale relaties worden eerder aangegaan met mensen die ook een kwetsbare sociaaleconomische positie hebben. Normen rond reciprociteit maken dat een relatie met iemand die meer te besteden heeft gevoelens van schaamte over de eigen positie teweeg kunnen brengen. Sociale ondersteuning van formele instanties wordt vaak verkregen via de echtgenoot. Deze heeft vaker contact met instanties. Soms omdat hij beter Nederlands spreekt omdat hij langer in Nederland is, maar ook omdat dit soort taken als mannelijk worden gedefinieerd. Deze normen zijn aan verandering onderhevig. Het idee dat vrouwen beter worden geaccepteerd door instanties als hulpvragers maakt dat vrouwen vaker deze ondersteuning vragen. Informatie en taallessen volgen Marokkaanse vrouwen graag bij Marokkaanse zelforganisaties. Deze organisaties bieden een veilige omgeving, waar vrouwen niet met vreemde mannen worden geconfronteerd, en zij in een groep met vrouwen met gelijke positie kunnen leren. Veel taken behoren voor de respondenten sterk tot het domein van de vrouw. De arbeidsdeling naar sekse, culturele voorschriften en klassepositie maken dat schoonmaken (weinig apparatuur, want kostbaar), koken (veel en uitgebreid) en het verzorgen van kinderen (vaak meer dan twee) veel tijd vergen waardoor vrouwen weinig bewegingsruimte hebben om te investeren in ander sociaal kapitaal of zichzelf te scholen. De bewegingsruimte wordt verder beperkt door een gebrek aan geld, waardoor sociaal kapitaal veelal buurtgebonden blijft. Opvallend is dat de ondersteuning die deze vrouwen kunnen mobiliseren uit hun eigen netwerk soms zeer beperkt is, beperkter dan vaak in onderzoek met betrekking tot andere groepen gevonden (Dominguez & Watkins, 2003; Dodson, 1998). Instrumentele hulp wordt vooral geleverd als het gaat om hand-en-span-diensten, zoals meehelpen met koken en op de kinderen passen, omdat andere hulp en kennis in het netwerk ontbreekt. Juist die instrumentele hulp (invullen van formulieren, schrijven van brieven) is hard nodig voor vrouwen die hun gezin moeten verzorgen van weinig geld. Noten * Marguerite van den Berg is socioloog en verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam Correspondentie: m.a.vandenberg@fsw.eur.nl d d S I m K m G S N W O ( N u N I C I S I. H d A m d b j u l l c h o o k z o? G e n d e r, e e n k l h e c k v M o k k v r o u w e n. d z ( u ( V d B ) w d z m I d w d m w d H d m d w m f m z z d d m ( K ; B, ; B & J ; J ). w d d d I d j 2 0 w m d m H z d d d u d m w z Z V d B u u 1 Dit artikel is geschreven op basis van ond erz oek at is gef inancierd oor het ted elij k nnovatieprogram a van het enniscentru rote ted en en opgenom en in nstitu te) et eind rapport van it ond erz oek is begin in boekvorm gepu bliceerd bij ksant et e titel: Dat is ij ie to tn ic ite it asse in t so iaal ap itaal an ar aan se Delen van it artikel ij n sterk bew erkt) af kom stig it bovenstaand boek an en erg, 2 Dez e betrokkenen, aarond er geï nterview en en betrokkenen bij participerend e observatie, ij n benad erd op verschillend e anieren. k heb veel gebru ik gem aakt van contacten in e ij k ie ik opd eed et vrij illigersw erk. Dez e intensieve aanpak bleek nod ig gez ien e ond erz oeksgroep. et eelnem en aan activiteiten et ez e vrou en en bez oek aan hu n hu is en kennism aking et am ilie gaf e een eld am e toegang tot e groep ie notoir oeilij k bereikbaar is em per, lokland ou halhou l De ong, onkers, 3 Dez e vrou en nam en niet tegelij kertij eel aan ez e lessen. n e loop van het half aar heb ik echter vrou en eegem aakt in it lesprogram a; 4 et gaat om activiteiten oals e eelnam e aan e taallessen, kookactiviteiten in het bu rthu is, naar e speeltu in et respond enten en hu n kind eren, bij vrou en thu is op bez oek gaan, bij voorlichtingsbij eenkom sten aanw ez ig ij n et cetera. ie an en erg, voor een itgebreid e iteenz etting. 16

17 5 De term respond enten verw ij st in d it artikel naar alle in het ond erz oek betrokken vrou w en. 6 I nshallah betekent als G od het w il, M arokkanen z ij n gew end over d e toekom st te spreken in d ez e term en. 7 A lle nam en in d it artikel z ij n gef ingeerd om d e anonim iteit van d e respond enten te w aarborgen. 17

18 Literatuur Adkins, Lisa (2005). Social Capital. The anatomy of a troubled concept. Feminist Theory, 6, 2, pp Berg, Marguerite van den (2007). Dat is bij jullie toch ook zo? Gender, etniciteit en klasse in sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen in Rotterdam. Amsterdam: Aksant. Blokland, Talja (1998). Wat stadsbewoners bindt. Sociale relaties in een achterstandswijk. Kampen: Kok Agora. Bohman, Kristina (1984). Women of the Barrio: Class and Gender in a Colombian City. Stockholm: Stockholm Studies in Social Anthropology. Bourdieu, Pierre (1989). Economisch kapitaal, cultureel kapitaal, sociaal kapitaal. In: Bourdieu, Pierre (ed. Dick Pels). Opstellen over smaak, habitus en het veldbegrip. Amsterdam: Van Gennip. Pp Bouhalhoul, Rabiaa & Marleen de Jong (2000). Vechten tegen de witte wind. Een speurtocht naar het dagelijks leven van vier Marokkaanse families in het Oude Noorden in Rotterdam. Rotterdam: Bestuursdienst uitgave. Burt, Robert S. (1998). The Gender of Social Capital. Rationality and Society, 10, 1, pp Dodson, Lisa (1998). Don t Call Us Out of Name. The Untold Lives of Women and Girls in Poor America. Boston: Beacon Press. Dominguez, Silvia & Celeste Watkins. (2003). Creating Networks for Survival and Mobility: Social Capital Among African-American and Latin-American Low-Income Mothers. Social Problems, 50(1), Ebaugh, Helen Rose & Mary Curry (2000). Fictive Kin as Social Capital in New Immigrant Communities. Sociological Perspectives, 43 (2), Edwards, Rosalind, Jane Franklin & Janet Holland. (2003). Families and Social Capital: Exploring the Issues. London: South Bank University Families & Social Capital ESRC Research Group. Engbersen, Godfried, Erik Snel, Arjen Leerkes, Marion van San, & Han Entzinger. (2003). Over landsgrenzen. Transnationale betrokkenheid en integratie. Rotterdam: RISBO. Engbersen, Godfried (2003). De armoede van sociaal kapitaal. Economisch-statistische berichten, deelonderwerpen, sociologie, 88(4398), D12. Field, John (2003). Social Capital. London: Routledge. Franklin, Jane & Rachel Thomson (2005). (Re)Claiming the Social. A conversation between feminist, late modern and social capital theories. Feminist Theory, 6(2), Fukuyama, Francis. (1995). Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity. New York: Free Press. Higginbotham, Elizabeth & Lynn Weber (1992). Moving up with Kin and Community: Upward Social Mobility for Black and White Women. Gender and Society, 6 (3), Hong Li, Jiang & Joachim Singelmann (1998). Gender Differences in Class Mobility: A Comparative Study of the United States, Sweden, and West Germany. Acta Sociologica, 41, Jonkers, Marina (2003). Een miskende revolutie: het moederschap van Marokkaanse vrouwen. Amsterdam: Aksant. Kemper, Frank (1998). Gezocht: Marokkanen. Methodische problemen bij het werven en interviewen van allochtone respondenten. Migrantenstudies, 1, Komter, Aafke (2003). Solidariteit en het offer. Universtiteit Utrecht: Oratie. Kovalainen, Anne (2004). Rethinking the Revival of Social Capital and Trust in Social Theory: Possibilities for Feminist Analysis. In: Barbara L. Marshall en Anne Witz. (eds.). Engendering the Social. Feminist Encounters with Social Theory. Berkshire: Open University Press. 18

19 Laan Bouma-Doff, Wenda van. M.m.v. A. van Putten. (2005). De buurt als belemmering? Assen: Van Gorcum. Pels, Trees (2000). Muslim families from Morocco in the Netherlands: Gender dynamics and fathers roles in a context of change. Current Sociology, 48, Portes, Alejandro (1998). Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology. Annual Review of Sociology, 24: Putnam, Robert (2000). Bowling Alone; The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon and Schulster Stack, Carol.(1974). All our Kin. Strategies for survival in a black community. New York: Harper Torchbook. Ypeij, Annelou & Erik Snel (2003). Formele en informele ondersteuning in Amsterdam Zuidoost. Rotterdam: RISBO. Veenman, Justus (red.). (1996). Keren de Kansen? De tweede-generatie allochtonen in Nederland. Assen: Van Gorcum. Weijters, Gijs & Peer Scheepers. (2003). Verschillen in sociale integratie tussen etnische groepen: beschrijving en verklaring. Mens en Maatschappij, 78, 2, pp Zwaard, Joke van der (1999). Met hulp van vriendinnen. Moeders uit lage inkomensgroepen over rondkomen en vooruitkomen. Utrecht: Uitgeverij SWP. 19

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

DAT IS BIJ JULLIE TOCH OOK ZO? Het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen. Marguerite van den Berg Kenniskatern Nicis Institute

DAT IS BIJ JULLIE TOCH OOK ZO? Het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen. Marguerite van den Berg Kenniskatern Nicis Institute DAT IS BIJ JULLIE TOCH OOK ZO? Het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen Marguerite van den Berg Kenniskatern Nicis Institute Inhoudsopgave Voorwoord 5 1. Sociaal kapitaal en sociale mobiliteit 7 Achterstand

Nadere informatie

Ervaringen van mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problemen met zelfstandig wonen en deelname aan de samenleving

Ervaringen van mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problemen met zelfstandig wonen en deelname aan de samenleving Een eigen huis.. Ervaringen van mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problemen met zelfstandig wonen en deelname aan de samenleving M.H. Kwekkeboom (red.) A.H. de Boer (SCP) C.van Campen

Nadere informatie

Meedoen en erbij horen

Meedoen en erbij horen Meedoen en erbij horen Resultaten van een mixed method onderzoek naar sociale uitsluiting Addi van Bergen, Annelies van Loon, Carina Ballering, Erik van Ameijden en Bert van Hemert NCVGZ Rotterdam, 11

Nadere informatie

Vragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren'

Vragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren' De tovenaar tovert De verhalenvertelster vertelt Wat zou een tovenaar allemaal kunnen toveren? Hoe zouden de kinderen zich voelen? Waar zie je dat aan? Is de tovenaar blij/ boos/ verdrietig of bang? Hoe

Nadere informatie

Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten

Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten www.edusom.nl Opstartlessen Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten Wat leert u in deze les? Een gesprek voeren over familie, vrienden en buurtgenoten. Antwoord geven op vragen. Veel succes! Deze les

Nadere informatie

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

Les 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper

Les 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper Les 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper Het lampje is aan, dat betekent dat we gaan filosoferen. Isa-Noa vertlede in de eerste les dat zij lippenstift en badeendjes

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou! Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw

Nadere informatie

Papa en mama hebben ruzie. Ton en Toya vinden dat niet leuk. Papa wil graag dat Ton en Toya bij hem op bezoek komen, maar van mama mag dat niet.

Papa en mama hebben ruzie. Ton en Toya vinden dat niet leuk. Papa wil graag dat Ton en Toya bij hem op bezoek komen, maar van mama mag dat niet. Bezoek op kantoor Papa en mama hebben ruzie. Ton en Toya vinden dat niet leuk. Papa wil graag dat Ton en Toya bij hem op bezoek komen, maar van mama mag dat niet. Ton en Toya hebben wat problemen thuis.

Nadere informatie

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Info Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Inhoud INHOUD 1. Waar gaat het over 3 2. Aanraken 4 3. Hoe noem jij dat? 5 4. Baas over

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst. Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen

Nadere informatie

Verschuivende machtsrelaties in allochtone gezinnen Trees Pels

Verschuivende machtsrelaties in allochtone gezinnen Trees Pels Huiselijk geweld: achtergronden Verschuivende machtsrelaties in allochtone gezinnen Trees Pels 29 mei 2008 Congres Huiselijk Geweld: Families onder Druk Amsterdam, De Meervaart Meeste plegers zijn mannen,

Nadere informatie

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1.

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1. Eerwraak Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman Blz 1. Vra!n. 1) Wat voor soort verhaal is je boek? Mijn boek is een eigentijdsverhaal/roman 2) Waar

Nadere informatie

KINDEREN LEKKER IN HUN VEL

KINDEREN LEKKER IN HUN VEL KINDEREN LEKKER IN HUN VEL 1. Welkom wij zijn Karin Hallegraeff en Noelle van Delden van Praktijk IKKE Karin stelt zich voor en er komt een foto van Karin in beeld. Noelle stelt zich voor en er komt een

Nadere informatie

Inleiding IN DIT BOEK LEES JE WAAROM STEUN, RESPECT EN VERTROUWEN BIJ VRIENDSCHAP HOREN.

Inleiding IN DIT BOEK LEES JE WAAROM STEUN, RESPECT EN VERTROUWEN BIJ VRIENDSCHAP HOREN. Inleiding Met wie heb je de meeste lol? En wie bel je als je een probleem hebt? Vaak zijn dat je. Sommige mensen hebben veel, andere mensen hebben er maar een paar. Vriendschap is belangrijk in ons leven.

Nadere informatie

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Permanente educatie in Smallingerland Allemaal in ontwikkeling Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Van cursussen professioneel Engels, kennis opdoen bij een andere afdeling tot vierjarige

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen.

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Kan ik kiezen bij wie ik ga wonen? Is het mijn schuld? Ben ik verplicht om op bezoek te gaan bij papa of mama? Waarom hebben mijn ouders elk een

Nadere informatie

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang.

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang. Vanavond ga ik mijn man vertellen dat ik bij hem wegga. Na het eten vertel ik het hem. Ik heb veel tijd besteed aan het maken van deze laatste maaltijd. Met vlaflip toe. Ik hoop dat de klap niet te hard

Nadere informatie

Judith Suyling. kindertherapie ouderbegeleiding. Poppenkast

Judith Suyling. kindertherapie ouderbegeleiding. Poppenkast Judith Suyling kindertherapie ouderbegeleiding Poppenkast 023 525 33 28, Bloemendaal kindertherapie@judithsuyling.nl Nadenken op een bankje Lang geleden, toen Judith nog een klein meisje was, zat zij eens

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen

Nadere informatie

Beertje Bruin zegt dan: Ik heb van moeder Beer gehoord dat je erg verdrietig

Beertje Bruin zegt dan: Ik heb van moeder Beer gehoord dat je erg verdrietig Beertje Anders zit stil in een hoekje als Beertje Bruin langskomt. Beertje Bruin zegt dan: Ik heb van moeder Beer gehoord dat je erg verdrietig bent. Kan ik je helpen, want ik ben je vriend en vrienden

Nadere informatie

Rotterdams Ambassadrices Netwerk

Rotterdams Ambassadrices Netwerk De ambassadrice als werver van inburgeraars 1. Inleiding; eigen ervaringen 2 A. Wat is werven 2 B. Het belang van werven 2 C. Verwachtingen 3 D. Rollenspel 4 E. Opdracht 4 2. Voortraject: 4 A. Doel 4 B.

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16 Inhoud Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7 Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11 Activiteit 03: Acting out 16 Activiteit 04: Schuld 22 Activiteit 05: Angst 26 Activiteit 06: Verdriet

Nadere informatie

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan

Nadere informatie

Help, mijn papa en mama gaan scheiden!

Help, mijn papa en mama gaan scheiden! Help, mijn papa en mama gaan scheiden! Joep ligt in bed. Hij houdt zijn handen tegen zijn oren. Beneden hoort hij harde boze stemmen. Papa en mama hebben ruzie. Papa en mama hebben vaak ruzie. Ze denken

Nadere informatie

Heilig Jaar van Barmhartigheid

Heilig Jaar van Barmhartigheid Heilig Jaar van Barmhartigheid van 8 december 2015 tot 20 november 2016 Paus Franciscus heeft alle mensen van de hele wereld uitgenodigd voor een heilig Jaar van Barmhartigheid. Dit hele jaar is er extra

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen + > vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,

Nadere informatie

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me

Nadere informatie

Meten van mediawijsheid. Bijlage 6. Interview. terug naar meten van mediawijsheid

Meten van mediawijsheid. Bijlage 6. Interview. terug naar meten van mediawijsheid Meten van mediawijsheid Bijlage 6 Interview terug naar meten van mediawijsheid Bijlage 6: Het interview Individueel interview Uitleg interview Ik zal je uitleggen wat de bedoeling is vandaag. Ik ben heel

Nadere informatie

Dounia praat en overwint

Dounia praat en overwint Dounia praat en overwint Deze informatiefolder is een uitgave van Pharos, Expertisecentrum gezondheidsverschillen, in samenwerking met: Stichting Hindustani, Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders,

Nadere informatie

together forever is het motto van het Europees Jaar van de Interculturele Dialoog 2008 in Nederland THE GODFATHER

together forever is het motto van het Europees Jaar van de Interculturele Dialoog 2008 in Nederland THE GODFATHER THE GODFATHER 1. Bekijk het fragment Last scène from Godfather 2. Hierin zie je een boevenfamilie (Italiaanse maffia) gezellig feest vieren met elkaar. De mannen bespreken daarna zaken. In de beroemde

Nadere informatie

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen.

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Kan ik kiezen bij wie ik ga wonen? Is het mijn schuld? Ben ik verplicht om op bezoek te gaan bij papa of mama? Waarom hebben mijn ouders elk een

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

Lesbrief 14. Naar personeelszaken.

Lesbrief 14. Naar personeelszaken. http://www.edusom.nl Thema Op het werk Lesbrief 14. Naar personeelszaken. Wat leert u in deze les? Wanneer u zeggen en wanneer jij zeggen. Je mening geven en naar een mening vragen. De voltooide tijd gebruiken.

Nadere informatie

Kinderverhoor Je ouders gaan uit elkaar

Kinderverhoor Je ouders gaan uit elkaar Kinderverhoor Je ouders gaan uit elkaar Als je ouders uit elkaar gaan is dat heel ingrijpend. Vaak verandert er nogal wat in je leven. Een rechter wil hierover met je praten tijdens een kinderverhoor.

Nadere informatie

Netwerk Ouderenzorg Regio Noord

Netwerk Ouderenzorg Regio Noord Netwerk Ouderenzorg Regio Noord Vragenlijst Behoefte als kompas, de oudere aan het roer Deze vragenlijst bestaat vragen naar uw algemene situatie, lichamelijke en geestelijke gezondheid, omgang met gezondheid

Nadere informatie

Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement

Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Onderwerpen Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Wat is sociaal isolement? Oorzaken en gevolgen De leefsituatie van sociaal geïsoleerden Wat kunnen we doen aan sociaal isolement? Conclusies

Nadere informatie

Kijk maar naar enkele reacties van leerlingen en ouders.

Kijk maar naar enkele reacties van leerlingen en ouders. Inleiding 7 Steeds vaker komen we op school leerlingen tegen van wie de ouders gescheiden zijn. Eén op de drie huwelijken wordt ontbonden en veelal zijn daarbij kinderen betrokken. Uit onderzoek blijkt

Nadere informatie

Rondetafelgesprek Mantelzorg 22 november 2012

Rondetafelgesprek Mantelzorg 22 november 2012 22 november 2012 Voor u ligt het verslag van het rondetafelgesprek over mantelzorg op 22 november 2012. Dit gesprek was een eerste aanzet - een experiment - om met sleutelfiguren en vrijwilligers uit verschillende

Nadere informatie

Hoe gaat het in z n werk daar? Wat is er anders dan een gewone poli?

Hoe gaat het in z n werk daar? Wat is er anders dan een gewone poli? INTERVIEW d.d. 28 december 2009 Coeliakiepoli Op het interview-wenslijstje van Nynke en Zara staat Dr. Luisa Mearin. Zij is kinderarts MDL in het LUMC te Leiden en heeft als eerste met haar collega s in

Nadere informatie

4 Denken. in het park een keer gebeten door een hond. Als Kim een hond ziet wil ze hem graag aaien. Als

4 Denken. in het park een keer gebeten door een hond. Als Kim een hond ziet wil ze hem graag aaien. Als 4 Denken In dit hoofdstuk vertellen we hoe jij om kan gaan met je gedachten. Veel gedachten maak je zelf. Ze bepalen hoe jij je voelt. We geven tips hoe jij jouw gedachten en gevoelens zelf kunt sturen.

Nadere informatie

Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is:

Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is: Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is: Mijn gezinsvoogd werkt bij de William Schrikker Jeugdbescherming. Wat een toestand, zeg! Wat gebeurt

Nadere informatie

Desiree Piar 0824864 CMD 1B Docent : James boekbinder Project : vrijwilligers 55+ Doelgroeponderzoeksverslag

Desiree Piar 0824864 CMD 1B Docent : James boekbinder Project : vrijwilligers 55+ Doelgroeponderzoeksverslag Doelgroeponderzoeksverslag Interviews Naam: Sharlene Piar Arends leeftijd: 59 Hoe zou jij een tienermoeder helpen als jij een vrijwilliger was? En waarmee zou je een tienermoeder mee helpen? Advies geven

Nadere informatie

Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf.

Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf. Les 1 Werk en inkomen (1) Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf. Evert en Monica -2 Rijbewijs Monica is jarig.

Nadere informatie

De PAAZ, wat is dat? Informatie voor kinderen van 8 tot 12 jaar

De PAAZ, wat is dat? Informatie voor kinderen van 8 tot 12 jaar De PAAZ, wat is dat? Informatie voor kinderen van 8 tot 12 jaar De afgelopen weken was het niet zo leuk bij Pim thuis. Zijn moeder lag de hele dag in bed. Ze stond niet meer op, deed geen boodschappen

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

Jouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders

Jouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders - Dit basis Kindplan kan als onderdeel worden ingevoegd in het ouderschapsplan of los worden gebruikt door ouders al dan niet met hulp van een professional - Ouders ga na de eerste afspraak met een professional

Nadere informatie

Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken

Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken Rapportage Juli 2013 Meer informatie: info@wijzeringeldzaken.nl Samenvatting (1/3) 1. Veel 17-jarigen maken de indruk verstandig om te gaan

Nadere informatie

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet!

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet! Gevaarlijke liefde Gevaarlijke liefde In de pauze Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Als je verliefd wordt ben je in de wolken. Tegelijk voel je je

Nadere informatie

Geweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut

Geweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Grafisch ontwerp: Ontwerpstudio 2 MAAL EE Bij huiselijk geweld tussen (ex-)partners worden kinderen vaak over het hoofd gezien. Toch hebben

Nadere informatie

Ervaringen van mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problemen met zelfstandig wonen en deelname aan de samenleving

Ervaringen van mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problemen met zelfstandig wonen en deelname aan de samenleving Een eigen huis.. Ervaringen van mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problemen met zelfstandig wonen en deelname aan de samenleving M.H. Kwekkeboom (red.) A.H. de Boer (SCP) C.van Campen

Nadere informatie

Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram,

Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, mijn kleine broer Dat is niet van mij mama Dan zegt ze

Nadere informatie

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden

Nadere informatie

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1

Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Er zijn leuke en fijne momenten in de opvoeding, maar ook moeilijke en zware momenten. Deze moeilijke momenten hebben soms te maken met een bepaalde fase

Nadere informatie

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL.

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL. Liefde Ik laat je nooit in de steek. Ik zal je helpen. Jij bent mijn beste vriendin. Het mooiste wat ik heb, geef ik aan jou. Ik ben verliefd... Ik heb alles voor je over. IK HOU VAN JOU! Ik bid voor je.

Nadere informatie

Beertje Anders. Lief zijn voor elkaar. Afspraak 2

Beertje Anders. Lief zijn voor elkaar. Afspraak 2 Beertje Anders Lief zijn voor elkaar. Afspraak 2 H. Vos Beertje Anders Wat zonlicht is voor bloemen, is een glimlach voor een beer. Beertje Anders en Beertje Bruin gaan bij oma spelen. Het was maar even

Nadere informatie

Nummer 1 December 2011. Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien

Nummer 1 December 2011. Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien Nummer 1 December 2011 Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien LANDELIJK HEEFT 16% VAN DE JONGEREN PSYCHOSOCIALE PROBLEMEN. Scoop richt zich bij coaching, counseling en training

Nadere informatie

EEN DIERBARE VERLIEZEN

EEN DIERBARE VERLIEZEN EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort

Nadere informatie

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een

Nadere informatie

Taboe. Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden.

Taboe. Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden. Taboe Door mijn verhaal te vertellen wil ik graag het taboe verbreken, dat heerst over mensen die getraumatiseerd zijn door hun verleden. Sommigen hebben er angst-, dwangmatige of psychische stoornissen

Nadere informatie

Partner. Werk en opleiding. Ik wil graag: Ik wil graag:

Partner. Werk en opleiding. Ik wil graag: Ik wil graag: Werk en opleiding Partner Werk gaan zoeken Ander werk vinden Een vaste baan vinden Beter op kunnen schieten met mijn collega s Geen ruzie hebben met mijn baas Werkervaring krijgen (Vaker) vrij nemen Leren

Nadere informatie

Wist je dat... Nieuwsbrief Opvoedwinkel Twinkeltje maart 2015. In deze nieuwsbrief:

Wist je dat... Nieuwsbrief Opvoedwinkel Twinkeltje maart 2015. In deze nieuwsbrief: Nieuwsbrief Opvoedwinkel Twinkeltje maart 2015 In deze nieuwsbrief: Wist je dat... Thema's en cursussen in maart Lezersvraag: "Moet ik mijn zoon verplichten met andere kinderen te spelen?" Mamatijd Moeders

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

WERKBLADEN Seksuele intimidatie

WERKBLADEN Seksuele intimidatie WERKBLADEN Seksuele intimidatie 1 Waarom dit boekje? 1.1 Zet een rondje om het goede antwoord. Seksuele intimidatie komt vaak voor. Ja Nee Seksuele intimidatie komt weinig voor. Ja Nee Mannen worden vaker

Nadere informatie

De Budget Ster: omgaan met je schulden

De Budget Ster: omgaan met je schulden De Budget Ster: omgaan met je schulden Budget Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Budget Ster MOTIVATIE EN VERANTWOORDELIJKHEID STRESS DOOR SCHULDEN BASISVAARDIGHEDEN STABILITEIT FINANCIEEL ADMINISTRATIEVE

Nadere informatie

2c nr. 1 zinnen met want en omdat

2c nr. 1 zinnen met want en omdat OPDRACHTKAART www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. U kunt ook veel oefeningen

Nadere informatie

Noach bouwt een ark Genesis 6-8

Noach bouwt een ark Genesis 6-8 2 Noach bouwt een ark Genesis 6-8 Het is niet fijn meer op de aarde. De mensen maken ruzie, ze vechten en ze zijn God vergeten. Maar er is één man die anders is. Dat is Noach. Op een dag praat God met

Nadere informatie

Wat kan de orthopedagoog of psycholoog voor jou doen?

Wat kan de orthopedagoog of psycholoog voor jou doen? Wat kan de orthopedagoog of psycholoog voor jou doen? Samenwerkingsverband NIP-NVO zorg voor mensen met een verstandelijke beperking 2014 1 Inhoud Voorwoord 3 Wat doet de psycholoog of orthopedagoog? 5

Nadere informatie

Huiselijk geweld tussen zussen

Huiselijk geweld tussen zussen Huiselijk geweld tussen zussen Motiverende gespreksvoering: Casus huiselijk geweld tussen zussen Door drs. Sergio van der Pluijm Een tijd terug had ik een jonge vrouw (18) van allochtone afkomst in begeleiding

Nadere informatie

Bijlage interview meisje

Bijlage interview meisje Bijlage interview meisje Wat moet er aan de leerlingen gezegd worden voor het interview begint: Ik ben een student van de Universiteit van Gent. Ik wil met jou praten over schrijven en taken waarbij je

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

biografie en leerplan wie ben ik? wat kan ik? wat wil ik?

biografie en leerplan wie ben ik? wat kan ik? wat wil ik? biografie en leerplan wie ben ik? wat kan ik? wat wil ik? Biografie en leerplan is een werkboek voor mensen die Nederlands als tweede taal leren (NT2). Het werkboek kan gebruikt worden door een begeleider

Nadere informatie

Een Berbers dorp. Mijn zussen en ik mochten van mijn vader naar school. Meestal mochten alleen jongens naar school.

Een Berbers dorp. Mijn zussen en ik mochten van mijn vader naar school. Meestal mochten alleen jongens naar school. Een Berbers dorp Ik ben geboren en opgegroeid in het noorden van Marokko. In een buitenwijk van de stad Nador. Iedereen kent elkaar en altijd kun je bij de mensen binnenlopen. Als er feest is, viert het

Nadere informatie

Checklist samenwonen voor partners waarvan alleen de man kinderen heeft

Checklist samenwonen voor partners waarvan alleen de man kinderen heeft Checklist samenwonen voor partners waarvan alleen de man kinderen heeft Vul afzonderlijk van elkaar allebei de vragen in. Bij elke vraag moet je een antwoord kiezen. Als je niet kunt kiezen, kies dan het

Nadere informatie

Inhoud. Mijn leven. de liefde en ik

Inhoud. Mijn leven. de liefde en ik Inhoud Inleiding...3 Hoofdstuk 1 Gevoelens... 4 Hoofdstuk 2 Ontmoeten... 6 Hoofdstuk 3 Verliefd... 8 Hoofdstuk 4 Date... 10 Hoofdstuk 5 Verkering... 12 Hoofdstuk 6 Intimiteit... 14 Hoofdstuk 7 Seks...

Nadere informatie

In verbinding zelf keuzes maken. Petri Embregts

In verbinding zelf keuzes maken. Petri Embregts In verbinding zelf keuzes maken Petri Embregts Cliënten eigen keuzes laten maken, ze regie geven over hun eigen leven, dat is wat we nastreven Dhr Hans Bouter Leidsch Dagblad Eigen regie, zelf keuzes maken

Nadere informatie

DETENTIE EN HET GEZIN

DETENTIE EN HET GEZIN DETENTIE EN HET GEZIN klachten en krachten 7 november 2014, Veenhuizen Hans Barendrecht, db mijn zoontje heeft veel vragen, maar ík ook. praktijk als wetenschap geloof in herstel voor mensen die achter

Nadere informatie

Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5

Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 6 Zacheüs (1) Het is erg druk in de stad vandaag. Iedereen loopt op straat. Zacheüs wurmt zich

Nadere informatie

Het verhaal op reis. groep 1-2. melle de muis. Bijlagen Les 1. media. spoor

Het verhaal op reis. groep 1-2. melle de muis. Bijlagen Les 1. media. spoor Het verhaal op reis groep 1-2 melle de muis Bijlagen Les 1 Les 1 - Bijlage 1 - brief kunstenaar 1 Lieve kinderen, Vandaag begint er een bijzonder project: HET VERHAAL OP REIS. Jullie gaan vandaag met elkaar

Nadere informatie

Voorwoord 7. 1 Blijven je ouders je ouders? 13. 2 Moet ik nu ook verhuizen? 19. 3 Houd ik mijn eigen naam? 23. 4 Wie betaalt er voor mij?

Voorwoord 7. 1 Blijven je ouders je ouders? 13. 2 Moet ik nu ook verhuizen? 19. 3 Houd ik mijn eigen naam? 23. 4 Wie betaalt er voor mij? Inhoud Voorwoord 7 1 Blijven je ouders je ouders? 13 2 Moet ik nu ook verhuizen? 19 3 Houd ik mijn eigen naam? 23 4 Wie betaalt er voor mij? 25 5 En als ik zelf geen contact wil? 27 6 Hoe gaat dat, scheiden?

Nadere informatie

Families onder druk. Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen. Drs. Ibrahim Yerden. Probleemstelling

Families onder druk. Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen. Drs. Ibrahim Yerden. Probleemstelling Families onder druk Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen Drs. Ibrahim Yerden Probleemstelling Hoe gaan Marokkaanse en Turkse gezinsleden, zowel slachtoffers als plegers om met huiselijk

Nadere informatie

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen.

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen. Woensdag Ik denk dat ik gek word! Dat moet wel, want ik heb net gehoord dat mijn moeder kanker heeft. Niet zomaar een kankertje dat met een chemo of bestraling overgaat. Nee. Het zit door haar hele lijf.

Nadere informatie

Wat was voor jou de belangrijkste reden om aan dit project mee te werken?

Wat was voor jou de belangrijkste reden om aan dit project mee te werken? Carpe Diem! Afgelopen december vertrokken vijf Nederlandse dames naar het prachtige Zuid-Afrika om hier mee te werken aan een summerschool in een township in Hermanus. Dit is een project van People4Change,

Nadere informatie

LEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN

LEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN In deze huiswerkopdracht wordt uitgelegd wat leefregels en ik-ben-opvattingen zijn en het belang ervan bij het doorbreken van gewoontepatronen. Een voorbeeld van Marjolijn illustreert hoe leefregels en

Nadere informatie

tekst voor voorbereiding forum visie

tekst voor voorbereiding forum visie + Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen vzw Aromagebouw / Vooruitgangstraat 323 bus 6 (3 de verdieping) / 1030 Brussel / tel. 02-204 06 50 / fax : 02-204 06 59 info@vlaams-netwerk-armoede.be

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

Reality Reeks - Verwerkingsopdrachten. Hey Russel! Een bijzondere vriendschap

Reality Reeks - Verwerkingsopdrachten. Hey Russel! Een bijzondere vriendschap Reality Reeks - Verwerkingsopdrachten Hey Russel! Een bijzondere vriendschap Lees blz. 5 tot en met 8. Jim vindt Rudsel een rare naam. Jim zegt dit ook tegen Rudsel. Vind jij het ook een rare naam? Is

Nadere informatie