Gemeente van onze Heer Jezus Christus,

Transcriptie

1 Zondag 6 februari 2011, Kogerkerk, Preek bij Genesis 43 (& Lucas 6, 27 32) Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Geluk en voorspoed, pech en tegenslag. Zo kan het leven zijn. Soms kun je je geluk niet op. Soms lijkt er aan de ellende geen einde te komen. En het moeilijkste kan zijn dat het zo oneerlijk verdeeld is, de één zoveel geluk en een ander zoveel pech. En als enkeling ben je beperkt in je mogelijkheden daar iets aan te doen. En daarbij komt nog dat er geen redelijke logica is om dit alles op bevredigende wijze te verklaren. Levensomstandigheden kunnen je met niet te beantwoorden vragen opzadelen. Die weerbarstigheid van het leven is ook te horen in de verhalen over Jozef. Jaloezie en liefde, macht en tegenslag, rijkdom en honger, voorspoed en familieruzie: Niets menselijks is aan het verhaal van Jozef vreemd. Jozef is destijds door zijn broers als slaaf verkocht en zo is hij in Egypte belandt, en nu, na vele jaren en na vele gebeurtenissen, treffen Jozef en zijn broers elkaar opnieuw. En nu is de vraag of en hoe het ooit nog goed kan komen tussen Jozef en zijn broers? Na zoveel haat en nijd en jaloezie, is er dan nog echte verzoening mogelijk? We weten dat het in dit verhaal uiteindelijk goed komt, maar hoe vaak gebeurt het niet dat broers en zussen, kinderen en ouders, vrienden, partners - noem maar op in een conflict of onenigheid verzeild raken en er niet meer uitkomen, dat de verhoudingen voorgoed verstoort zijn, dat het contact verbroken raakt en mensen elkaar uit het oog verliezen. In de lezing van vanochtend gaat het Jozef voor de wind. Maar dat is wel eens anders geweest, zijn leven is een afwisseling van voor- en tegenspoed, van grote hoogten en diepe dalen. Jozef kende grote hoogte als lievelingszoon van zijn vader met een koningsmantel omgeslagen, een diep dal in de put gegooid en door zijn eigen broers als slaaf verkocht, dan weer een grote hoogte als huismeester van Potifar en vervolgens weer een diep dal in de gevangenis van de farao na de beschuldigingen door de vrouw van Potifar. Op grote hoogte opnieuw is hij nu als magistraat in Egypte. Het leven van Jozef lijkt wel een jojo: op en neer, op en neer, in de put, uit de put.

2 Wat vond Jozef er eigenlijk van? Bleef hij stoïcijns als een koude kikker? Voelde hij een wervelstorm aan emoties? Misschien iets tussen die twee uitersten in? Veel wordt er niet gezegd over hoe hij zijn leven beleefde. Maar als het gaat over de hernieuwde ontmoeting met zijn broers, staat er drie keer dat het hem te machtig wordt en dat de tranen komen: als hij hoort dat zijn vader nog leeft, als hij Benjamin, de zoon van zijn eigen moeder, terugziet en als hij zich uiteindelijk aan zijn broers bekend maakt, dan is er sprake van tranen. Niet dat hij ze aan iemand laat zien, dat zou totaal ongepast zijn, maar ze zijn er. Jozef is in dit verhaal een schoolvoorbeeld van geslaagde integratie door een buitenlander, een vreemdeling: hij heeft zich helemaal aangepast aan het leven in Egypte. En maatschappelijk gezien is hij zeer geslaagd. Jozef heeft zijn leven op de rails, alleen op één onderdeel wil het nog niet helemaal: het contact met zijn familie, met zijn broers. Hij heeft ze inmiddels weer een keer terug gezien dankzij de alomheersende hongersnood. Waar ellende al niet goed voor kan zijn. Maar van herstelde familiecontacten is bepaald nog geen sprake. Integendeel, Simeon zit notabene gevangen en uit vrees Benjamin ook nog kwijt te raken weigert Jakob zijn zonen terug naar Egypte te laten gaan om meer graag te kopen en Simeon te kunnen vrij maken. Het is wel duidelijk waar Jakob zijn prioriteit legt. De mogelijkheid Simeon terug te krijgen én meer eten voor zijn familie weegt blijkbaar niet of nauwelijks op tegen het risico Benjamin te verliezen. Maar de hongersnood duurt voort. De situatie gaat nijpen en er moet iets gebeuren. Jakob wil dat zijn overgebleven zonen zonder Benjamin terug naar Egypte gaan. Dat weigeren ze. Nu neemt Juda het woord: We gaan als Benjamin meegaat. Ik stel me persoonlijk borg voor hem, u mag mij verantwoordelijk stellen. En Israël stemt in: Als het niet anders kan, goed dan Er zit iets profetisch in hoe dit alles verteld wordt, een verwijzing naar de toekomst: Jakob wordt genoemd met zijn nieuwe naam: Israël, hij staat voor het hele volk. En Juda neemt als een koning de leiding temidden van zijn broers, zoals later koning David uit de stam Juda. Juda spreekt tot Israël,

3 zoals een koning tot het volk spreekt. En hij spreekt overtuigend zoals de Naardense bijbel vertaald. Israël stemt met zijn voorstel in. Natuurlijk is inmiddels de nood hoog, maar dat is niet de enige reden. Ruben had al eerder een poging gedaan Jakob over te halen om Benjamin mee te geven. U mag allebei mijn zonen doden als ik hem niet bij u terugbreng Wat schiet Jakob daar mee op? Dan raakt hij Benjamin én twee kleinzonen kwijt. Bovendien valt op dat Ruben zelf zo buiten schot blijft. Niet alleen is het voorstel van Ruben wezenlijk anders van inhoud dan dat van Juda, ook zijn toon is heel anders: Ruben spreekt tot Jakob, hij is biologisch de oudste zoon, maar Juda spreekt tot Israël, als een echte oudste zoon: koninklijk, met verantwoordelijkheidsgevoel. Jakob of Israël, het is dezelfde man maar in een verschillend perspectief. Ruben verschuilt zich áchter anderen en beschermt zichzelf. Juda gaat vóór de ander staan en beschermt de ander. Het is niet dat Juda een heilig boontje is. Hij was degene die bedacht Jozef als slaaf te verkopen, al kun je daar nog van zeggen dat dat ook een manier is om te zorgen dat iemand niet direct dood gaat. Maar nu stelt Juda zich op als een volwassen man, hij gaat staan voor zijn zaak, hij gaat voor zijn broer staan: zelf staat hij borg en hij belooft de verantwoordelijkheid te nemen. En Israël stemt in. En dan gaan ze: 10 broers in totaal. Ze dalen af naar Egypte, naar het land van de dood om het leven te behouden. Ze gaan met geschenken, met dubbel geld en met Benjamin onder hen, in de hoop het vertrouwen van de farao zo te winnen en hem goedgunstig te stemmen. Het lijkt wel op het verhaal van de ontmoeting tussen Jakob en Esau als Jakob terugkeert jaren nadat hij Esau zijn zegen ontfutseld had. Ook toen was Jakob doodsbenauwd. En ook toen zond hij eerst bergen geschenken vooruit. Daarachter zijn mensen in twee kampen verdeeld. En Rachel en Jozef, die hem het liefst waren, kwamen helemaal achteraan. Ook nu weer komt wat Jakob het liefste is Benjamin - achteraan, in de hoop dat wat voorop gaat, geschenken en dubbel geld, het pad vast voor hem effenen.

4 De broers melden zich bij Jozef. En zo bars en wantrouwig als ze de vorige keer ontvangen zijn, zo vriendelijk en gastvrij worden ze nu ontvangen. Deze keer niet drie dagen gevangenis maar een onthaal in het paleis. Dit keer is het niet Jozef die zich wantrouwig opstelt, maar zijn het zijn broers die de zaak niet vertrouwen: ze zijn bang dat ze vanwege een beschuldiging van wanbetaling of diefstal slaaf gemaakt zullen worden. De hofmeester stelt hen gerust. En dan voor het eerst in heel erg lang zijn de broers bij de maaltijd weer compleet, met 12 zitten ze aan tafel, niet één ontbreekt er meer. Wel met zijn allen aan tafel, maar nog steeds kun je niet zeggen dat de familierelaties hersteld zijn. De broers zien Jozef zitten, maar ze zien hem niet echt, ze herkennen hem niet. Zijn ze nog verblind door alles uit het verleden wat er nog tussen hen in staat? Of is Jozef tot zo grote hoogte in aanzien gestegen dat zijn broers hem niet meer als mens, als broer herkennen? Hoe dan ook, het hoge woord is er nog niet uit. Wat ooit fout ging, is nog niet uitgesproken. En ondanks de wonderlijke tafelschikking, zien de broers niet wat ze zien: dat ze met hun bloedeigen broer Jozef aan tafel zitten, dat het Jozef is voor wie ze gebogen hebben vooraf aan de maaltijd, precies zoals Jozef het ooit al droomde. Met de waarheid voor ogen zien de broers niet. Samen worden ze vrolijk, worden ze dronken maar verzoening is er nog niet, er is nog geen gezamenlijkheid. Maar ook Jozef ziet nog niet: hij ziet wel zijn broers, hij ziet Benjamin, hij is al stukken minder wantrouwig dan de vorige keer. Maar blijkbaar heeft hij nog niet gezien of hij zich echt met zijn broers kan verzoenen, of hij zijn identiteit aan hen toe kan vertrouwen, of er wezenlijke veranderingen zijn ten opzichte van het verleden. Hij blijft nog zwijgen over wie hij is, hij laat nog niet zien wie hij echt is. Er blijft nog enige terughoudendheid. En zo raar is dat niet. Er zijn dingen in het leven die je niet zomaar vergeet, die niet even weg te poetsen zijn. Het zou eerder vreemd zijn geweest als Jozef meteen had gedaan

5 alsof alles weer koek en ei is. Want dat is niet zo, daarvoor is er teveel gebeurd. Stel je toch voor: een familiediner. Dat kan toch alleen maar echt gezellig, echt goed zijn als er niet allerlei onderhuids zeer zit. Je kunt niet leuk aan één tafel zitten met je zus die je altijd kleineert of je broer die je bedrogen heeft. Je kunt niet echt feest vieren als er altijd maar ruzie is of jaloezie. Je kunt je teleurstelling dat niemand wat liet horen toen het slecht ging, niet zomaar vergeten. Je kunt niet even net doen alsof je samen een leuke familie bent, terwijl er nog allerlei onuitgesproken oud zeer uit het verleden zit. Nou ja, je kunt wel net doen alsof misschien, maar echt feest is het dan niet. Je kunt wel samen dronken worden of in een roes raken om even te vergeten wat er nog onderhuids aan pijn zit. En dan maar hopen dat het oude zeer niet in een dronken bui toch nog ineens weer boven tafel komt als een duveltje uit een doosje. Dan kan een familiefeestje pijnlijk onthullend worden. Bij Jozef en zijn broers blijft die onthulling nog even uit. Die komt in het volgende hoofdstuk als de broers laten zien dat ze zich nu echt anders gedragen dan vroeger en als Jozef zich aan zijn broers laat zien als hun broer. Ruzie, ergernissen, teleurstellingen, alles wat tussen mensen in kan staan, het drijft mensen uit elkaar die door familiebanden, door vriendschap, door liefde nauw met elkaar verbonden waren. Soms willen mensen geen herstel van kapotte verhoudingen, hebben ze het idee dat er te veel gebeurd is om nog met de ander in het reine te kunnen komen. Het kan ook zijn dat de wil er wel is, maar dat iemand geen idee heeft hoe het tot verzoening kan komen. De drempel om verstoorde verhoudingen te herstellen kan enorm hoog zijn. Schaamte, verlegenheid, pijn, trots, argwaan, zoveel kan er in de weg zitten. Maar ook al is het moeilijk, toch zijn er steeds weer mensen die wel een weg vinden om weer nader tot elkaar te komen. Mensen het er niet bij willen laten zitten, die ruzie en onenigheid niet het laatste woord willen geven. En verhalen kunnen dan een belangrijke inspiratiebron zijn. Verhalen als die van Jozef en zijn broers kunnen als een spiegel werken,

6 waarin we wezenlijke dingen uit ons eigen leven herkennen. Door het verhaal van Jozef, door de verhalen uit de bijbel over God die mensen nabij wil zijn, God die vrede, gerechtigheid en verzoening wil, kunnen we ons laten inspireren en uitdagen hoe we zelf tot verzoening met onszelf, met elkaar en met God kunnen komen. Verhalen als die van Jozef die met zijn broers aan tafel zit, Jozef die een eerste stap op de weg van verzoening heeft gezet, kunnen ons uitnodigen, uitdagen zelf naar wegen van verzoening te zoeken. Dit verhaal vertelt ons niet een sprookje van verzoening in een handomdraai, maar laat zien dat het vaak met horten en stoten, stapsgewijs gaat. Dat het zoeken is naar een uitweg. Maar als we de verzoening zoeken, mogen we weten dat God ons nabij wil zijn, ons wil inspireren. We mogen weten dat het niet bij voorbaat hopeloos is, maar Gods Geest ons wil leiden en richting geven. Met God kunnen we gaan, waar geen wegen gaan, overal heen, als gezegende mensen. Amen.