Art. 18 Wetboek van Koophandel: "De boeken, waarvan het houden bij de artikelen 16 en 17 is voorgeschreven, worden genummerd... "

Transcriptie

1 De Belgische boekhoudwetgeving in een internationale veranderende omgeving K.M. Van Oostveldt, bedrijfsrevisor, KPMG, gewezen Voorzitter Instituut der Bedrijfsrevisoren, docent UniversiteitAntwerpen (Ruca) en VLEKHO Brussel De invoering van de wet van 17 juli 1975 op de boekhouding en de jaarrekening van ondememingen was een innovatie in Belgie. Elke ondememing werd hierdoor verplicht een volledige dubbele boekhouding te voeren en een uitgebreide jaarrekening op te stellen. Voordien waren er enkel voorschriften over de "koopmansboeken" (art. 16 Wetboek van Koophandel): "Elke koopman is verplicht een dagboek te hebben waarin dag na dag worden opgetekend zijn schuldvorderingen en schulden, de verrichtingen van zijn handel, zijn verhandelingen, acceptatien of rugtekeningen van effecten, en in het algemeen al zijn ontvangsten en uitgaven van welke aard ook, en waarin zijn vermeld, maand na maand, de tot uitgaven van zijn gezin gebruikte bedragen; een en ander onverminderd de andere in de koophandel gebruikelijke boeken, die echter niet onmisbaar zijn." Art. 17 Wetboek van Koophandel: "Elk jaar moet hij een onderhandse inventaris opmaken van zijn roerende en onroerende goederen en van zijn schuldvorderingen en schulden, en daarvan, jaar najaar, kopij opnemen in een daartoe bestemd register." Art. 18 Wetboek van Koophandel: "De boeken, waarvan het houden bij de artikelen 16 en 17 is voorgeschreven, worden genummerd... " Art. 19 Wetboek van Koophandel: "Alle boeken worden gehouden in volgorde van datums, zonder wit yak, weglating of overplaatsing op de kant. De koopjieden moeten ze tien jaar lang bewaren." Voor de handelsvennootschappen gold bovendien art. 77: "Elk jaar moeten de beheerders eenen inventaris opmaken, inhoudende de aanwijzing van de roerende en onroerende waarden en van al de in- en uitschulden der vennootschap, met eene bijlage, in 't kort vermeldende al hare verbintenissen, alsmede de schulden van de bestuurders, beheerders en commissarissen jegens de vennootschap. De beheerders maken de balans en de winst- en verliesrekeningen op, waarin de nodige amortisatien moeten aangebracht worden. 593

2 DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATIONALE VERANDERENDE OMGEVING De balans vermeldt afzonderlijk het aan den omloop onttrokken actief, het te gelde te maken actief, en, voor het passief, de schulden der vennootschap jegens haar zelve, de obligaties, de schulden met hypotheek of pand en de schulden zonder zakelijken waarborg... " De wet van 17 juli 1975 is een kaderwet waarin de basis van het boekhoudrecht vervat is en waarin algemene regels met betrekking tot het voeren van een aangepaste boekhouding zijn opgenomen. De wet van 17 juli 1975 voorzag in de oprichting van een Commissie voor Boekhoudkundige Normen (CBN) met als opdracht advies te verlenen aan de Regering en het Parlement. In werkelijkheid is de CBN de grondlegger geworden van de Belgische boekhoud- en accountancyfilosofie alsook de begeleider en bezieler van de vele veranderingen die in het boekhoudrecht werden doorgevoerd en nog zullen moeten doorgevoerd worden. Dankzij haar voorzitter en haar leden heeft de CBN haar adviesrecht omgebogen tot een hoog moreel gezaghebbende autoriteit in de accountancy. Het eerste uitvoeringsbesluit van 8 oktober 1976 met betrekking tot de jaarrekening was een mijlpaal in het Belgisch Boekhoudrecht. Alle "stakeholders" kregen toegang via de jaarrekening tot betekenisvolle, duidelijke en getrouwe gegeyens van de onderneming. Hierdoor werden sectoriele analyses van ondernemingen mogelijk. Het koninklijk besluit van 8 oktober 1976 was in belangrijke mate gelnspireerd door het ontwerp van Vierde Richtlijn van de Raad van de Europese Gemeenschappen. Toen dit ontwerp op 25 juli 1978, zij het in licht gewijzigde vorm, definitief werd, moest de Belgische Wet op de jaarrekening om volledig te voldoen aan de voorschriften van de Vierde Richtlijn licht gewijzigd worden. De wet op de jaarrekening werd later aangevuld met procedures en regels met betrekking tot de openbaarmaking van jaarrekening. Het koninklijk besluit van 8 oktober 1976 werd later regelmatig bijgewerkt en aangepast aan de eisen van het economisch leven zoals: boekhoudkundige verwerking van fusies. Toch zijn nog heden ten dage heel wat aanpassingen en aanvullingen noodzakelijk met betrekking tot de enkelvoudige jaarrekening. Een uitgebreide Belgische wetgeving op de geconsolideerde jaarrekening in uitvoering van de Zevende EU-Richtlijn werd ingevoerd door het Koninklijk Besluit van 6 maart Dit leek de kroon op het werk van de invoering van het Belgisch Boekhoudrecht. Immers sinds 1990 beantwoordt het Belgisch Boekhoudrecht volledig aan de Vierde en Zevende EU-Richtlijnen Toch is er internationaal vooral door de snelle opgang van de IAS (International Accounting Standards) een enorme evolutie geweest in de accountancydoctrine en -filosofie. AIsdusdanig is de Belgische Boekhoudwetgeving niet langer aan de internationale omgeving aangepast. De CBN is zich van deze problematiek be- 594

3 ---~--~.--~~~~ DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATIONALE VERANDERENDE OMGEVING wust en heeft dan ook in haar advies toegelaten dat "global players" in bepaalde omstandigheden een ander boekhoudkundig referentiekader, voornamelijk IAS en US-GAAP mogen gebruiken. Aldus zijn de EU-Richtlijnen niet me er langer de enige norm (1). 1. De strategie van de Europese Commissie voor de harmonisering van de financiele verslaggeving De jaarrekeningrichtlijnen hebben de kwaliteit van de Europese jaarrekeningen in belangrijke mate verbeterd. Toch blijkt dat, in het bijzonder wanneer ondernemingen zich op de New York Stock Exchange wensen te noteren, er zich belangrijke problemen voordoen. Deze problemen worden door de meeste ondernemingen opgelost door een aparte set jaarrekeningen volgens US-GAAP op te stellen. De ervaringen hiermede zijn echter soms desastreus: In 1994 was het resultaat van Daimler-Benz volgens de Duitse regels 895 miljoen DEM, terwijl de winst volgens US-GAAP miljoen DEM bedroeg. In 1995 bedroeg de winst volgens Duitse regels 615 miljoen DEM maar volgens US-GAAP moest een verlies van miljoen DEM bekendgemaakt worden. Het is duidelijk dat dergelijke grote verschillen het wantrouwen van de lezer van de jaarrekening opwekken. Vermits alle Europese jaarrekeningen aan de EU-Richtlijnen moeten beantwoorden stelt het probleem zich op Europees niveau. De Europese Commissie kan aldus voor volgende oplossingen kiezen. 1. De EU sluit een verdrag voor wederzijdse erkenning van de boekhoudregels. Dit bleek echter geen realistische oplossing (2). 2. De "global players" (dit zijn de beursgenoteerde ondernemingen die in verscheidene landen werkzaam zijn) worden onttrokken aan de werkingssfeer van de Richtlijnen. 3. Een update van de jaarrekeningrichtlijnen. 4. Oprichting van een "European Accounting Standards Board". (1) Zie CBN Bulletin no 44 juni (2) "De strategie van de Europese Commissie voor de harmonisering van financiele verslaggeving." K. V AN HULLE, Accountancy & Bedrijfskunde n 5,

4 DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATJONALE VERANDERENDE OMGEVING Bij het kiezen van een oplossing werd Europa geconfronteerd met het toenemend intemationaal prestige en de kwaliteit van de IAS-normen. Europa had te kiezen tussen zeggingsschap bij IAS (via de vertegenwoordigers van de lidstaten en een eigen waamemer) of US-GAAP-normen aanvaarden zonder enige mogelijkheid tot inspraak. Een update van de jaarrekeningrichtlijnen was technisch noch politiek haalbaar. In haar position paper van 13 juni 2000 (3) werd volgend standpunt en actieplan door de Europese Commissie vooropgesteld: - V 66r eind 2000 zal de Commissie een voorstel uitwerken dat de Europese beursgenoteerde ondememingen verplicht de intemationale normen (las) te gebruiken. Deze verplichting zal ten laatste ingaan in V 66r eind 2001 zal de Commissie een voorstel tot modemisering van de richtlijnen voorleggen. 2. Welke nieuwe trends zijn op dit ogenblik internationaal herkenbaar? 2.1. las wordt volledig toegepast met inachtname van de 4e en de 7e EU Richtlijn Over deze problematiek handelt een studie (4) van FEE. Deze studie komt tot het besluit dat indien men voor alle opties die men in IAS kan nemen, kiest voor de opties die in overeenstemming zijn met de EU-Richtlijnen er volgende problemen zijn: Inkomsten erkenning en resultaatsbepaling las 19: Spreiding van actuariele winsten en verliezen is volgens de 4e Richtlijn niet toegestaan. Anderzijds is de spreiding niet verplicht. las 38, 39, 40 (5): Het Fair value model is volgens de 4e EU-Richtlijn niet toegestaan. (3) Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees parlement C Corn (2000) 359 final. (4) FEE (Federation des Experts Comptables Europeennes) "To what extent can options in international accounting standards be used for consolidated accounts under the EC accounting directives" July (5) IAS 38: "Measurement of intangible assets no 63 en 64. IAS 39: "Gains and losses on fair value" n 103 IAS 40: "Investment property - Fair value model vs Cost model n

5 .~ DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNA TlONALE VERANDERENDE OMGEVING Voorstelling van de jaarrekening IAS vereist een classificatie in de balans in "current" en "non current". Dit vergt een bijkomende indeling van de voorstelling die door de 4e en 7e EU-Richtlijn wordt opgelegd De nieuwe concepten van [AS zullen in Europa worden gei"ntroduceerd Fair value De grootste vernieuwing die recentelijk door IAS werd ingebracht en die ook internationaal meer en meer veld wint is de invoering van een boekhouding volgens "fair value" (reele waarde). Deze nieuwe evolutie is onomkeerbaar te meer daar ook in de Verenigde Staten van Amerika de boekhoudnormen waardering tegen "fair value" opleggen. Ook Belgie zal zijn wetgeving moeten aanpassen om waardering tegen "fair value" toe te laten. Definitie IAS 16 (6) "Fair value is the amount for which an asset could be exchanged between knowledgeable, willing parties in an arms length transaction." Deze definitie roept heel wat vragen op. Wat is "an asset"? Wat is exchange? Wat zijn knowledgeable, willing parties? Wat is arms length transaction? Bovendien stelt zich de vraag of de verschillen die ontstaan door toepassing van fair value al dan niet via de resultatenrekening moeten verwerkt worden. asset Volgens IAS n 38.7, Framework no 49 (a): "An asset is a resource controlled by an enterprise as a result of past events and from which future economic benefits are expected to flow to the enterprise." (Framework) "Future economic benefit" wordt als volgt omschreven: (6) Dirk Smets spreekt over "werkelijke waarde" fbr Periode Berichten nos, 2000 "Reele waarde" Bedenkingen rand de notie "werkelijke waarde". 597

6 DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATIONALE VERANDERENDE OMGEVING (Framework n 53) "The future economic benefit embodied in an asset is the potential to contribute, directly or indirectly, to the flow of cash and cash equivalents to the enterprise. De 4e Richtlijn (art. 2.3) vertrekt van het getrouw beeld: "De jaarrekening moet een getrouw beeld geven van het vermogen, de financiele positie en het resultaat van de vennootschap". Hier wordt over activa slechts zijdelings gesproken en nergens vinden we in de 4e Richtlijn iets over "the potential to contribute". Het enige dat hiernaar zou kunnen verwijzen is art c. (4e EU-Richtlijn) "De Lid-Staten kunnen toestaan dat buitengewone waardecorrecties plaatsvinden indien dit op redelijke economische gronden noodzakelijk wordt geoordeeld om te voorkomen dat in de naaste toekomst de aan de betrokken vermogensbestanddelen toegekende waarde ten gevolge van waardeschommelingen moet worden gewijzigd." In het KB van 8 oktober 1976 (art. 25) wordt dit als v01gt verwoord: "Andere dan van derden immaterie1e vaste activa worden slechts tegen vervaardigingsprijs op het actief geboekt voorzover die niet hoger is dan een voorzichtige raming van de gebruikswaarde of van het toekomstig rendement van deze vaste activa." en art. 28 2: "Voor de in het vorig lid bedoelde vaste activa (dit zijn materiele en immateriele) wordt overgegaan tot aanvullende of uitzonderlijke afschrijvingen wanneer, ingevolge hun technische ontaarding of wegens wijziging van economische of technologische omstandigheden, hun boekhoudkundige waarde hoger is dan hun gebruikswaarde voor de onderneming." exchange Hiervan bestaat geen duidelijke definitie bij IAS. Indirect blijkt dat men opteert voor "convertibility into cash or cash equivalents or a capability to reduce cash outflows" (Framework n 53). knowledgeable, willing parties Wij moesten wachten tot IAS 40 werd aanvaard v66r wij in n 34, 35 en 36 een indirecte definitie kregen. 34. The definition of fair value refers to "knowledgeable, willing parties". In this context, "knowledgeable" means that both the willing seller are reasonably informed about the nature and characteristics of the investment property, its actual and potential uses, and the state of the market as of the balance sheet date. 35. A willing buyer is motivated, but not compelled to buy. This buyer is neither over-eager nor determined to buy at any price. This buyer is also one who purchases in accordance with the realities of the current market, and with the current market expectations, rather than an imaginary or hypothetical market 598

7 ~-~--~ DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATIONALE VERANDERENDE OMGEVING that cannot be demonstrated or anticipated to exist. The assumed buyer would not pay a higher price than the market requires. The present owner of an investment property is included among those who constitute the market. 36. A willing seller is neither an over-eager nor a forced seller, prepared to sell at any price, nor one prepared to hold out for a price not considered reasonable in the current market. The willing seller is motivated to sell the investment property at market terms for the best price obtainable in the open market after proper marketing, whatever that price may be. The factual circumstances of the actual investment property owner are not a part of this consideration because the willing seller is a hypothetical owner. arms length transactions IAS 40 n 38 "The definition of fair value refers to an arm's length transaction. An arm's length transaction is one between parties who do not have a particular or special relationship that makes prices of transactions uncharacteristic of the market. The transaction is presumed to be between unrelated parties, each acting independently." Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat "fair value" vooral vanaf IAS 40 wordt gebruikt (IAS 39 is specifiek voor financiele producten). Uit de inleiding van IAS 40 blijkt eveneens dat dit de nieuwe trend wordt. IAS 40 n 7 stelt: "This is the first time that the Board has introduced a fair value accounting model for non-financial assets. The comment letters on Exposure Draft 64 showed that although many support this step, many others still have significant conceptual and practical reservations about extending a fair value model to non-financial assets." Impairment Impairment of assets wordt behandeld in IAS 36. IAS 36 n 8 stipuleert wat volgt: "An enterprise should assess at each balance sheet date whether there is any indication that an asset may be impaired. If any such indication exists, the enterprise should estimate the recoverable amounts of the asset." Verder wordt hierop ingegaan in IAS 40 n 9 (impairment signalen). "In assessing whether ther is any indication that an asset may be impaired, an enterprise should consider, as a minimum, the following indications: 599

8 DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATIONALE VERANDERENDE OMGEVING External sources of information (a) during the period, an asset's market value has declined significantly more than would be expected as a result of the passage of time or normal use; (b) significant changes with an adverse effect on the enterprise have taken place during the period, or will take place in the near future, in the technological, market, economic or legal environment in which the enterprise operates or in the market to which an asset is dedicated; (c) market interest rates or other market rates of return on investments have increased during the period, and those increases are likely to affect the discount rate used in calculating an asset's value in use and decrease the asset's recoverable amount materially; (d) the carrying amount of the net assets of the reporting enterprise is more than its market capitalisation; Internal sources of information (e) evidence is available of obsolescence or physical damage of an asset; (f) significant changes with an adverse effect on the enterprise have taken place during the period, or are expected to take place in the near future, in the extent to which, or manner in which, an asset is used or is expected to be used. These changes include plans to discontinue or restructure the operation to which an asset belongs or to dispose of an asset before the previously expected date; and (g) evidence is available from internal reporting that indicates that the economic performance of an asset is, or will be, worse than expected. recoverable amount IAS 36 no 73 "The recoverable amount of a cash-generating unit is the higher of the cash-generating unit's net selling price and value in use. Eens te meer blijkt dat het genereren van kasmiddelen in de ruime zin het grondbeginsel wordt van impairment. 3. Besluit De internationale boekhoudwet heeft een belangrijke evolutie gekend. Dit was vooral onder invloed van IASe en indirect ook onder invloed van US-GAAP. De 600

9 ~---~ DE BELGISCHE BOEKHOUDWETGEVING IN EEN INTERNATIONALE VERANDERENDE OMGEVING begrippen "boekhouding aan reele waarde" (6) of "fair value accounting" en "impairment" werden gei'ntroduceerd en zijn in de E.U. en in Belgie volkomen nieuw. Op dit ogenblik beschikken wij zelfs nog niet over een geeigende Nederlandse vertaling van deze terminologie waarover iedereen het eens is. De CBN en de Belgische wetgever zullen, wil men de internationale evolutie volgen, in de komende jaren belangrijke inspanningen moeten leveren. Dit zal gezien de mogelijke invloed van de wijzigingen op het vennootschapsrecht en het fiscaal recht niet eenvoudig zijn. Vooral de invloed van het fiscaal recht zal waarschijnlijk ertoe leiden dat men de nieuwe concepten enkel op de geconsolideerde jaarrekening zal toepassen. Zoniet zal men ook in Belgie het onderscheid moeten maken tussen bedrijfseconomische en fiscale balans. Ten slotte is ook inzake opleiding een belangrijke inspanning te leveren. Het Belgische bedrijfsleven is nog niet vertrouwd met de nieuwe concepten. De universiteiten en hogescholen zullen voor de gewone studenten hun cursusinhoud moeten wijzigen en ook belangrijke bijscholingsprogramma's moeten organiseren. Ten slotte hopen wij dat onder invloed van FEE een uniforme interpretatie van de diverse begrippen en toepassingen zal gerealiseerd worden. Wij hopen dan ook dat de inspanningen die Henri Olivier hiervoor zeker zal leveren succesvol zullen zijn. (6) Dirk Smets spreekt over "werkelijke waarde" fbr Periode Berichten nos, 2000 "Reele waarde" Bedenkingen rond de notie "werkelijke waarde". 601