Naar een effectievere en efficiëntere schuldhulpverlening

Transcriptie

1 Naar een effectievere en efficiëntere schuldhulpverlening Een verdere uitwerking van het onderdeel schuldhulpverlening uit het beleidsplan Meedoen naar vermogen van de afdeling Sociale Zaken. Aanleiding De volgende ontwikkelingen spelen voor de uitwerking van het beleidsplan een belangrijke rol: - Het aantal inwoners met schuldenproblematiek neemt door de crisis toe en het aantal hulpvragen loopt op. Hier horen ook relatief nieuwe groepen schuldenaren bij, zoals hoogopgeleiden met een hoge hypotheek en een luxe uitgavenpatroon die hun baan verliezen en hun uitgavenpatroon niet wijzigen. Het toenemend aantal aanvragen wordt gelijktijdig complexer van aard: de problemen van mensen cumuleren. Dit vraagt om een multidisciplinaire en integrale aanpak. - Het toenemende besef dat het succes van schuldhulpverlening vooral wordt bepaald door motivatie en vaardigheden van de klant. Als motivatie en vaardigheden laag zijn, kan duurzaam schuldenvrij te hoog gegrepen zijn en moet een meer passende en realistische dienstverlening geboden worden. Ervaringen uit andere gemeenten en recent wetenschappelijk onderzoek leren ons dat de schuldhulpverlening effectiever en beter betaalbaar kan worden ingericht wanneer niet meer aan iedere klant gelijksoortige pakketten worden geboden, maar aan verschillende soorten klanten (klantprofielen) die dienstverlening wordt geboden die voor hen het hoogst haalbare resultaat kan opleveren. Effectiviteit Als gevolg van bovengenoemde ontwikkelingen voldoet de huidige aanpak van de gemeente Hilversum voor schuldhulpverlening niet langer. Om recht te doen aan deze ontwikkelingen, is het nodig de schuldhulpverlening zodanig effectief in te richten dat in deze veranderende tijden de best mogelijke resultaten worden geboekt. Efficiëntie Een effectievere inrichting van de schuldhulpverlening is tevens kostenbesparend. Er wordt dan namelijk niet meer aan iedere klant standaard een heel pakket aan schuldhulpverlening geboden, maar alleen die dienstverlening die voor de specifieke klant het hoogst haalbare resultaat kan opleveren. De hierdoor beoogde kostenbesparing past ook in het licht van de ramingen van de gemeente die door de economische crisis onder druk komen te staan. Nieuwe wetgeving De Wet gemeentelijke schuldhulpverlening, die op 1 juli 2012 in werking is getreden (verder ook: de Wet), is tot stand gekomen mede in het licht van bovengenoemde ontwikkelingen. Ook op grond van deze Wet is het de bedoeling dat gemeenten de schuldhulpverlening effectiever in gaan richten. De Wet geeft de gemeente expliciet de verantwoordelijkheid schuldhulpverlening uit te voeren. Hoe dat moet gebeuren, is maar beperkt voorgeschreven. In ieder geval moet er aandacht zijn voor integrale aanpak, preventie, wachttijd en doorlooptijd. Status document Dit document is een verdere en concretere uitwerking van het onderdeel Schuldhulpverlening uit het beleidsplan Meedoen naar vermogen van de afdeling Sociale Zaken. De in dit beleidsplan genoemde oplossingsrichtingen (te weten: productdifferentiatie, preventie, ketensamenwerking en digitalisering van het aanmeldproces), ziet de gemeente nog steeds als de antwoorden op bovengenoemde ontwikkelingen. In dit document werken we de oplossingsrichtingen verder uit. De oplossingsrichtingen sluiten ook aan bij de lijn van het beleidsplan Hilversum voor iedereen van de afdeling Maatschappelijke Ontwikkeling. Het college van B&W wordt gevraagd in te stemmen met het in dit document geschetste beleid dat de inhoudelijke basis zal zijn voor de voorgenomen aanbesteding van de uitvoering van de schuldhulpverlening. De gemeenteraad wordt geïnformeerd middels een raadsinformatiebrief, waarbij dit document als bijlage mee gezonden zal worden. Aanpak op hoofdlijnen - De mogelijkheden en werkelijke behoefte van de klant worden leidend voor de dienstverlening van de gemeente. Met andere woorden: we gaan van aanbodgericht werken naar behoeftegericht

2 werken. Om dit vorm te geven, gaan we werken met verschillende klantprofielen, die richting kunnen geven aan het aanbod op maat voor verschillende soorten klanten met verschillende problematiek. Het betekent een selectieve en gedifferentieerde ondersteuning van klanten met problematische schulden. Voor lang niet iedereen is een schuldregeling (gelijk) de meest passende oplossing. Andere partijen (ketenpartners), zoals het maatschappelijk werk, zorg voor mensen met een beperking en verslavingszorg, moeten een veel belangrijker rol krijgen in het ondersteuningsaanbod. - Onder het mom van `voorkomen is beter dan genezen gaan we sterker inzetten op preventie. Een schuldregeling heeft veel impact op het leven van een schuldenaar en voor de maatschappij is het een kostbare zaak. Omdat zowel de schuldenaren als de maatschappij er belang bij hebben als wordt voorkomen dat er financiële problemen ontstaan of groter worden, wordt er een preventieprogramma ontwikkeld. Mocht er toch een problematische schuldsituatie ontstaan en de schuldenaar maakt gebruik van hulpverlening van de gemeente en/of maatschappelijke partners om dit op te lossen, is het van belang om na afloop van het hulpverleningstraject nazorg te verlenen. Uitwerking aanpak Klantprofielen en Mesis In 2011 en 2012 hebben het ministerie van SZW, VNG, Divosa en enkele andere partijen samen het landelijke programma Effectieve Schuldhulpverlening uitgevoerd. Doel van dit programma was om gemeenten te ondersteunen in het effectiever inrichten van hun schuldhulpverlening. Een van de opvallende onderzoeken die het programma heeft opgeleverd is het onderzoek naar klantprofielen. 1 In dat onderzoek werd een nieuwe manier van kijken naar mensen met problematische schulden geïntroduceerd en uitgewerkt. De conclusie van het onderzoek was dat schuldenproblematiek en het stellen van haalbare doelen veel te maken hebben met motivatie (inclusief gedrag, overtuigingen en normen) en vaardigheden van de schuldenaar. Dit roept de vraag op hoe schuldenaren dan op die dimensies beoordeeld kunnen worden. Het blijkt voor individuele dienstverleners lastig om dat op een gestructureerde en voor alle klanten gelijke manier te doen. Een gestructureerde vragenlijst zou dan kunnen helpen: het maakt mogelijk te beoordelen waartoe een individuele schuldenaar in staat is. Deze vragenlijst is ontwikkeld in de vorm van een screeningsinstrument: Mesis. 2 Naast de beoordeling van waartoe een schuldenaar in staat is, is het instrument ook bedoeld om schuldenaren te karakteriseren op de dimensies van motivatie, gedrag en vaardigheden. Dit karakteriseren gebeurt op zo n manier dat klanten onderscheiden kunnen worden met behulp van klantprofielen. Tot slot levert het instrument nuttige informatie op over mogelijk eerder gebruik van schuldhulpverlening, eventueel beroep op andere vormen van dienstverlening, de omvang van de schulden (indicatief) en de duur van de schulden (indicatief). De uitkomsten van Mesis geven daarmee een beeld van waar de schuldenaar staat en geven door middel van het klantprofiel een indicatie van de mogelijkheden voor ondersteuning die past bij de betreffende schuldenaar. Het is in die zin de agenda voor het screeningsgesprek tussen schulddienstverlener en schuldenaar. Mesis is daarmee dus geen mal die iedereen in een hokje duwt en daar een standaard recept op loslaat, maar moet gezien worden als een onderbouwing voor maatwerk. De voordelen van het werken met het screeningsinstrument Mesis zijn de volgende: - terugdringen/ voorkomen van willekeur - bevorderen van uniformiteit en professioneel handelen - bevorderen van een betere match tussen behoefte burger en aanbod gemeente - het levert een beeld op van wat al goed gaat en wat verbetering behoeft - beter onderbouwd komen tot differentiatie in ondersteuning van burgers - geen ondersteuning meer waar dat niet nodig is (bijvoorbeeld bij schuldenaren die zelf in staat zijn hun schuldenproblemen op te lossen) - geen ondersteuning meer waar dat nog niet aan de orde is (bijvoorbeeld als eerst ondersteuning uit andere disciplines nodig is, zoals verslavingszorg, GGZ of maatschappelijk werk) Door invoering van Mesis wint het screeningsgesprek aan belang. Mesis maakt het mogelijk sneller tot de kern door te dringen. Nu kost het een schulddienstverlener vaak veel tijd om die kern te vinden. Op basis 1 Klantprofielen in de schuldhulpverlening (2011) door Regioplan, te vinden via onder beleidsfase 3 Uitvoering. 2 Screeningsinstrument Mesis (2012) door Divosa en Regioplan, te vinden via onder het thema Primair proces. 2

3 van het instrument zal in veel gevallen duidelijk zijn waar de schoen wringt. Het gesprek verandert ook van aard. De behoeften van de schuldenaar worden leidend voor het gesprek: hoe kan hij/zij het beste duurzaam worden geholpen? Een en ander betekent dat het screeningsgesprek aanvullende vaardigheden van de schulddienstverlener gaat vragen. Denk daarbij aan kennis over belang van gedrag en motivatie en hoe de beïnvloeding daarvan werkt, andere gespreksvaardigheden en kennis over hetgeen ketenpartners kunnen betekenen bij het ondersteunen van schuldenaren. Integrale aanpak en ketensamenwerking Een toenemend aantal mensen met schuldproblematiek heeft ook problemen op andere leefdomeinen. Als deze problemen niet eerst of gelijktijdig aangepakt worden, is de kans op het succesvol doorlopen van een schuldregeling zonder recidive veel kleiner. Ook voor de schuldenaar zelf is het demotiverend als hij aan zijn schulden werkt, en toch met andere grote problemen blijft zitten. Een integrale aanpak met een goede samenwerking tussen schuldhulpverlening en andere zorg- en dienstverleners is dus wenselijk. Integrale aanpak aan de voorkant: over integrale toegang De gemeente is voornemens om in het kader van de regionale Proeftuin Sociaal Domein een experiment te starten voor de Integrale Toegang met een team consulenten op de verschillende vakgebieden: Wonen Welzijn en Zorg, Sociale Zaken en Centrum voor Jeugd en Gezin. De consulenten kunnen de rol van regisseur uitvoeren en volgen het principe van één klant, één plan en één regisseur. Ze zijn gespecialiseerd in hun eigen vakgebied, maar weten ook veel van de andere disciplines, zijn bekend met de sociale kaart van Hilversum en beschikken over de vaardigheden om complexe zorg- en hulpverleningstrajecten te managen en tot een goed einde te brengen. Een van deze trajecten kan een schuldhulpverleningstraject zijn. Indien er aanwijzingen zijn dat er (mede) sprake is van een problematische schuldsituatie, voert de consulent een screeningsgesprek met de klant met behulp van Mesis. Op basis van het gesprek maken de klant en de consulent een plan voor de aanpak van de problematiek. Hierbij staat de eigen kracht van de klant centraal. De volgende uitkomsten zijn dan mogelijk: - de klant kan het probleem zelf oplossen (eventueel met behulp van het eigen netwerk); - het is nodig een beroep te doen op voorzieningen in de basisinfrastructuur, zoals coaching of schuldhulpmaatjes via het maatschappelijk werk; - de klant heeft specialistische hulp nodig, zoals een schuldregeling en/of psycho-sociale zorg. Integrale aanpak door specialisten: over ketenregie Indien doorverwezen moet worden naar specialistische hulp (bijvoorbeeld een schuldregeling en/of psycho-sociale zorg), blijft het principe van één klant, één plan en één regisseur leidend. Dit kan betekenen dat de zorgpartij regisseur voor de specifieke klant wordt. In ieder geval is het belangrijk dat er goede afspraken worden gemaakt tussen de samenwerkende partijen (wie is waarvoor verantwoordelijk) en dat de beleidsmedewerker van de gemeente als opdrachtgevende partij inzicht heeft in het gehele proces. Een middel hiervoor kan zijn een klantvolgsysteem dat tevens de benodigde sturingsinformatie oplevert voor de gemeente. Preventie Om te voorkomen dat een schuldsituatie participatie in de weg staat en om maatschappelijke kosten als gevolg van schulden te beperken, is schuldpreventie van essentieel belang. Schuldpreventie richt zich op vaardigheden, gedrag en kennis, in combinatie met elkaar. Interventies in het kader van preventie kunnen worden onderscheiden op de volgende niveaus: - primaire preventie: er is (nog) geen schuldsituatie - secundaire preventie: er is een beginnende schuldsituatie - tertiaire preventie: er is een ernstige schuldsituatie Doelgroepen De gemeente Hilversum benoemt in het kader van preventie twee doelgroepen waar bepaalde preventiemaatregelen specifiek op gericht zullen zijn. Deze doelgroepen zijn jongeren en zzp ers. Deze doelgroepen moeten nadrukkelijk terugkomen in het nader te ontwikkelen preventieprogramma. 3 3 Dit programma zal ontwikkeld worden door de gemeente en de externe uitvoerder van de schuldhulpverlening (de leverancier), in samenwerking met de relevante maatschappelijke organisaties. 3

4 Primaire preventie In het kader van primaire preventie (er zijn nog geen schulden) wil de gemeente vooral inzetten op preventie bij jongeren, zoals ook beschreven is in de Notitie armoedebeleid. 4 Hierbij valt te denken aan de volgende initiatieven: - Gastlessen: ben jij een held met geld? : Gastlessen voor jongeren met als thema s budgetteren en omgaan met geld. De gastlessen worden onder andere ingezet bij jongeren die deelnemen aan de Werkmakelaar en het Leerwerkloket. Dit initiatief is reeds in gang gezet. - Klasse!kas : Een leermiddel voor groep 7 en 8 om op een verantwoorde en ondernemende manier te leren omgaan met geld. Leerlingen krijgen zelf de beschikking over een bepaald geldbedrag. De gemeente ondersteunt in dat geval het project door een bijdrage. Dit initiatief moet nog verder onderzocht worden. - Week van het geld : Tijdens de Week van het geld maken kinderen uit groep 3 en 4 kennis met omgaan met geld via een voorleesboek. Het mes snijdt aan meerdere kanten: ook de ouders worden bereikt en het voorlezen is goed voor de taalontwikkeling. Secundaire en tertiaire preventie Onder secundaire en tertiaire preventie vallen die interventies die gepleegd worden als er al schulden zijn, om zoveel mogelijk te voorkomen dat de schulden en problemen zich opstapelen en ook om herhaling van schuldproblematiek zoveel mogelijk te voorkomen. Deze interventies vinden mogelijk plaats in combinatie met een schuldregeling. Hierbij richt de schuldregeling zich op de financieel/ technische aspecten en de interventies op vaardigheden, gedrag en kennis. Uit dit totale pakket aan ondersteuning moet per klant (met behulp van de klantprofielen) de juiste dienstverlening geboden kunnen worden (maatwerk). Hierbij valt te denken aan de volgende interventies: - Schuldhulpmaatjes : De op dit moment 23 gecertificeerde vrijwilligers staan als maatje naast de mensen met financiële problemen. - E-coaching : Schuldenaren kunnen zelf werken aan het oplossen van hun schulden via internet met behulp van een E-caoch. Dit is een nieuwe mogelijkheid die de gemeente biedt. - Voorlichting door een belastingadviseur over zaken als belastingteruggaven. - Cursussen, zoals Uitkomen met inkomen of Financiële zelfredzaamheid. Effectiviteit van preventie Het aantonen van de effectiviteit van preventie is moeilijk. Het is in een dergelijk onderzoek namelijk lastig om met 100% zekerheid te stellen dat de resultaten die toegeschreven worden aan de interventies niet ook (deels) het gevolg zijn van andere ontwikkelingen en prikkels die van invloed zijn op het financiële gedrag van mensen. Toch is het wel degelijk mogelijk om iets te zeggen over de effectiviteit van preventiemaatregelen. In een onderzoek van Hogeschool Utrecht en Hogeschool Amsterdam 5 zijn acht interventies onderzocht die gemeenten veel inzetten in het kader van schuldpreventie. De conclusies zijn positief. Uit het onderzoek blijkt dat de inzet schuldpreventie wel degelijk effect heeft. Er lijken zelfs nog mogelijkheden te zijn om de effectiviteit te vergroten. Het is daarbij belangrijk om een goed doordacht en doelgroepgericht interventieprogramma te ontwikkelen. Vroegsignalering In het kader van preventie maakt de gemeente goede afspraken met andere partijen die een schuldsituatie mogelijk al signaleren voordat de schuldenaar zelf aanklopt. Op deze manier probeert de gemeente meer grip te krijgen op de zogenaamde stille armoede. De gemeente wil zich in ieder geval richten op de volgende partijen: - Woningcorporaties. De reeds gemaakte afspraken met woningcorporaties, die een signaal kunnen afgeven naar aanleiding van huurachterstanden, worden opnieuw onder de loep genomen. Wellicht kan de mogelijkheid onderzocht worden om corporaties mee te laten betalen aan interventies, omdat zij waarschijnlijk minder kosten maken als een huurder zijn schulden snel kan oplossen. - Werkgevers. Zij kunnen een signaal afgeven naar aanleiding van loonbeslag. Behalve dat het goed is voor de schuldenaar als deze in een zo vroeg mogelijk stadium geholpen wordt, is het ook goed voor de werkgever wanneer een werknemer met schulden hier zo snel mogelijk vanaf komt. Een werknemer met zorgen over schulden kan namelijk minder productief zijn en er is een verhoogd 4 Kansen creëren, kansen pakken. Notitie armoedebeleid (2013) door gemeente Hilversum, afdeling Sociale Zaken. 5 Preventie: voorkomen is beter dan genezen (2012) door Hogeschool Utrecht en Hogeschool van Amsterdam, te vinden via onder het thema Preventie. 4

5 risico op verzuim, uitval, diefstal en fraude. Daarnaast brengt het extra administratieve lasten voor de werkgever met zich mee. - Banken. Zij hebben in een vroeg stadium in de gaten wanneer hun klanten betalingsachterstanden oplopen. De gemeente wil afspraken maken met (lokale) vestigingen van banken dat ze deze klanten vrijblijvend informeren over de mogelijkheden van schuldhulpverlening. Nazorg Indien een klant een traject van schuldhulpverlening heeft doorlopen, neemt de betreffende regisseur in het kader van nazorg na afloop van het traject nog eens of meerdere malen contact op met de klant om na te gaan of zijn situatie stabiel blijft. Het doel hiervan is om mogelijke signalen van terugval zo vroeg mogelijk binnen te krijgen en indien die signalen er zijn, erover met de klant in gesprek te gaan en samen uit te zoeken hoe verergering voorkomen kan worden. Voorgestelde beslissing: 1. Instemmen met de uitvoering van het beleidsplan schuldhulpverlening De gemeenteraad te informeren door middel van de bijgevoegde nota en raadsinformatiebrief 5