DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL - ZOTTERDAG 19 MEERT 2011 GEBOUW RHC GRONINGER ARCHIEVEN - CASCADEPLEIN 4 - STAD DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL

Transcriptie

1 DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL - ZOTTERDAG 19 MEERT 2011 GEBOUW RHC GRONINGER ARCHIEVEN - CASCADEPLEIN 4 - STAD DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL 1

2 VEURWOORD INHOLD 2 Veurwoord deur Harm Evert Waalkens 3 Geesje Vos 4 Zuik de bron Ds. Pieterman 6 Grunneger schrievers 9 Zuitjesaan Martin Hillenga Opening uur, podium centroale hal Harm Evert Waalkens, old-twijde Koamerlid veur de PvdA, holdt openingsrede en krigt t boukenpresent Wat mörn komt kedo. Als geboren en getogen Oldambtster bin ik groots op ons Grunneger toal en ik broek dizze den ook voak. Wie binnen in stoat om t Grunnegs zo te broeken, dat doardeur biezundere gevuilens aansproken worden en ons dat Grunneger gevuil geven. Daipere emoties, ainvoud en humor, kriegen deur t Grunnegers n extra loading. De toal verstaarkt ook n gezond gevuil van tröts en t zulfvertraauwen. t Grunnegs geft aan, hou riek n streektoal wezen kin en mit welke emoties de toal broekt wordt. As Grunnegers stoan wie nait bekend as mensen dij veul woorden in de mond nemen. Woarom drij woorden vergraimen as t mit aine ook kin? In n aalmoar groter wordende wereld kinnen de gebörgenhaid van joen aigen omgeven, joen aigen dialect, gewoontes en gebroeken, voak holvast geven. As lid van de Twijde Koamer veur sikkom twaalf joar heb ik dat zulf ervoaren. Elke moal as ik weerom kwam in ons dörp, vuilde je dat joen aigen omgeven joe as n jaze paasde. De wereld is n dörp worden. Wie kinnen stoan en goan woar wie willen, moar der gaait niks boven joen aigen dörp of regio. Mit n knipoog naar J.F. Kennedy, dij in Berlien zee Ich bin ein Berliner, zeg ik: Ik bin n Oldambtster. t Is van oetermoate groot belang dat de regionoale identiteit levendeg holden wordt. Dat kin deur t dialect te omaarmen en der veur te zörgen dat mit noame de oetdrukkens van gevuilens, sfeer en klank van de toal broekt worden. Ik zol zeggen: Je missen pas wat as t vot is. En den is t te loat! Harm Evert Waalkens 10 Prinses op widde peerd An Kuiper 12 Bert Hadders 13 Joen Chinese horoscoop 14 Puzzel 15 Colofon 16 Programma Dag van de Grunneger toal 2

3 GEESJE VOS AALTIED AAN LOOP MIT TOAL Foto Jan Glas Grunnegs is veuraal toal van mien jeugd. Ik heb t bieholden totdat ik t hoes uutging en vond t wel aaltied wel jammer, want k zag dou aal dat t achteruutging. Ik sprak t allend mor thoes mit mien moeke, mor k heb t aiglieks nait zo eerd, om t bievubbeld mit mien man en kinder te proaten. Doe hest n toalenstudie doan Ik heb in de joaren zeuventeg Semitische toalen studeerd. Van alles en nog wat heb k dou doan Aramees, Arabisch, Babylonisch, Hebreeuws, Sumerisch om kört te goan t was nogal n hail groot pakket. Noast dizze dode toalen heb k mie ook bezegholden mit gesproken Arabische dialecten. En dou heurde ik dat der n bievak Nedersaksich geven wuir aan t Nedersaksisch Instituut en dat leek mie wel wat tou, Meschain is t wel hail roar om van t Semitisch noar t Grunnegs te goan, mor t paasde inains hail goud. Ik heb dou colleges bie professor Heeroma lopen. Dat is aal sikkom vatteg joar leden en veur n joar of vief zesse terugge gingst vannijs weer aan loop mit t Grunnegs. Joa, dat was min of meer stom touvalleg. t Was nait zo dat ik der noar zöchde, mor noa dik viefentwinteg joar in t westen woond te hebben kwam k weerom noar Grunnen en dou kwam k mit mien buren in t Grunnegs weer aan de proat. En dij wezen mie op n advertentie doar n docentenoplaaiden veur t Grunnegs in aankundegd wuir. Ik ston net op t punt om veur n vekansie noar Wales te goan. Ik heb mie dou aanmeld en wuir aannomen en dou heb k dij oplaaiden doan. t Was veur mie hail leerzoam en t was ook nait zo mor wat. Ik bin doar dou veur sloagd en sund dij tied bin k aal mor meer mit t Grunnegs aan loop goan. Noast mien waark as docent dou k ook veul aan correctiewaark van bievubbeld tiedschrift Krödde en veur uutgevers kiek ik allerhaande Grunneger bouken noa. Ik goa doarbie hail sekuur te waark en din kommen je vanzulf ook wel ais op knelpunten en twievelgheden terechd, mor dat moakt t waark ook wel spannend. t Gaait mie der ook om om dat k goud waark oflever en ik mag zuks ook ja groag doun. Kin ik zeggen dastoe aaltied aal mit toal bezeg bist. Ik was mie doar aanvankelk nait zo van bewust, mor as ik kraande lees of televisie kiek din valen mie aal dij fouten op. Men kiekt t nait meer noa. Ze vinden t ducht mie nait belangriek. Ach ales veraanderd. Broescursussen Grunnegers Koamer 1.19, 1e verdaipen uur Cursus Kennismoaken mit toal van Oost-Grunnen deur Geesje Vos 3

4 ZUIK DE BRON! Ds. Pieterman oet Nijkerk is n BG-er, n Bekende Grunneger. Hai is ain van de veurmannen dij t dialect in ere holden. Domie dut dat veural in de Grunneger Kerkdainsten in t plat dij hai laaidt. Dat dut hai mit plezaaier en laifde. 4 Veul Grunnegers kennen domie Klaas J. Pieterman oet Nijkerk (bie Olrom) van zien preken. Dat veural van de Grunneger Dainsten woarin hai veurgaait. Dat dut hai voak en hai moakt der veul waark van. n Wonderliek verschiensel traauwens: overaal lopt de kerkgaang in dorp en stad trugge, mor oetrekend veur de Grunneger Dainsten is der meer belangstellen as ooit. Zuiken minsen t Woord of willen zai ook wel ais op n biezondere wieze het Grunnegs ondergoan? Verwacht hier gain antwoord op dij vroage. Elk zel zien reden hebben om noar n Grunneger Dainst te goan. In elks gevaal moaken mìnsen dij in kerke kommen kennis mit t Woord. Dat is mooi mitnomen veur n domie. Dit verhoal gaait over Klaas Pieterman, Spiekster van geboorte, Grunneger tot op zien bonken. Hai woont prachteg in pastorij van Nijkerk. Om zien hoes wandeln twij fezanten. Domie vouert ze elke dag. En nou mor hopen dat joagers ze nait doodschaiten. Klaas Pieterman gaait aan t woord over t Woord. In dij volgorde. Der is n reden veur om t zo op te schrieven. Domie was aine van de mìnsen dij n wezenleke biedroage leverd hebben aan t vertoalen van de Biebel in t Grunnegs. Dat kerwaai is aal n tiedje kloar. De domie (en veural leroar) is tröts op t rezeltoat. En is verboasd over de verkoopsievers. Ongeveer achtdoezend Biebels binnen der nou verkocht. De vaaierde druk is nou in de verkoop. t Liekt wel n bestseller. Wel haar doar op rekend! t Vertoalen van de Grunneger Biebel was as je noar de geschiedenis kieken bliekboar n muizoame ondernemen. Oet volle moud begonnen lu der aan, mor tot n ende kwam t nooit. In 1989 zee Siemon Reker (dou nog streektoalfunctionoaris) dat t zo nooit wat worden zol. Doar schrokken vertoalers van. As de wiedewaai gingen der zes kommissies mit d Olle Testement aan slag en twije met het Nije. Zo kwam toch de voart der in, zodat Grunnen nou zien aigen vertoalde Biebel hemmen. Domies moaken der dankboar gebroek van tiedens de Grunneger Dainsten. Zuik de bron. Kiek in de oorspronkelke tekst wat doar presies staait. Ds. Pieterman was doar bie t vertoalen n waarm veurstander van. Hai vertelt over 19 e aiw. Europese waitenschoppers wazzen toun overaal in de grond aan t groaven en wuilen, bedreven dus archeologie. Dat laaidde tot nije inzichten en ook tot t besef dat de olle toalen Grieks, Latien en t Hebraiws opnij bestudaaierd worden mozzen. En dat gebeurde den ook. Men kwam dou tot ontdekken dat sommege stukken in de Biebel meschain wel deur Mozes schreven binnen. Trugge noar de oorspronkelke grondteksten dus. Dat deden de vertoalers van de Grunneger Biebel den ook. Op dij menaaier is de inhold van de Grunneger Biebel dicht bie de oorspronkelke teksten bleven, zo as dij ooit schreven wazzen. In dij zin mouten de Grunnegers (en aandern) dij de Biebel kocht hebben der hail bliede mit wezen. Doar is t nait bie bleven. Grunnegers kinnen tiedens de Dainsten nou ook zingen oet n bundel Psaalms en Gezangen die rechtstreeks oet de Grunneger Biebel van de vertoalen oet t Hebraiws. Oet kultureel oogpunt is dat netuurlek fantastisch, zegt ds. Pieterman. t Is nait roar dat hai dat zegt. Mien haile leven bin ik ter op verdocht west dat t Grunneger dialect geliek steld wer aan t Nederlands. Datzulfde was geldeg veur t vertoalen van de Biebel in t Grunnegs. Ik blief der bie dat je Grieks en Letien net zo vertoalen mouten as wat den ook mor. Je mouten joe aaltied aan dezulfde regels holden. En dat hebben wie pebaaierd te doun.

5 Flitslezens over t Grunnegers Koamer 1.21, 1e verdaipen uur en uur t Overzetten van klassieke toalen noar t Grunnegers deur domie Klaas Pieterman Foto Jan Glas 5

6 GRUNNEGER SCHRIEVERS r c j w Onderwegens Kovviekoamer, 1e verdaipen Goa es op pad mit onze Grunneger schrievers en dichters. Zai lezen tiedens de raais veur oet aigen waark. Denk wel om joen pakjederij bie t over- en oetstappen hè? REINDER EN CORRY VAN DER MOLEN Reinder van der Molen (Stad, 1947) schrift verhoalen en gedichten dij geregeld ien o.m. Krödde en Toal en Taiken stonnen. Ien 2010 won e Grunneger Schriefwedstried veur poëzie. Hai schrift om zien verbeelden ien letters te gaiten. Hai moakt laiden en zingt mit zien vraauw Corry bie Baradoz, ensemble veur olle- en volksmuziek. JAN DE JONG Jan de Jong (Tjamsweer, 1951) woont al meer as dareg joar ien Azzen. Hai schrift gedichten en verhoalen dij regelmoateg ien Krödde en Toal en Taiken stoan. Hai schrift over t Grunneger laand, de minsen en wat ter aal te beleven vaalt. Wat is der mooier as over joen gevuil en wat joe bezegholdt te schrieven. Dit veujoar komt ter n boukje Kwoajonges mit korde verhoalen. WILLEM TJEBBE OOSTENBRINK Willem Tjebbe Oostenbrink (1963, Griepskerk) schrift gedichten en verhoalen. Leste poar joar geregeld ien Krödde en Toal en Taiken. Waarkt bie Dienst Landelijk Gebied. Hai won de Freudenthal Anerkennung 2010 (aanmoedegenspries) veur zien cyclus Wotterpoëzie. Met dichten kennen je aandre menieren zien loaten om de werkelkheid te duden, te griepen. Foto s Jan Glas 6

7 K E N N I S M O A K E N n t h NINA WERKMAN TONKO UFKES HANNE WILZING Nina Werkman (1947, Bellingwolle) woont ien Stad. Vanof heur jeugd schrift ze aal, vanof 1999 wer t schrieven van poëzie aal belangrieker. Ze won verschaaiden priezen: o.a. De Dunya Poëzie Prijs en de Jan Boerpries. Ien 2005 wer ze twijde bie wedstried van Freudenthalpries. Ien 2009 verscheen de bundel Wizzelbörg. Ze schrift om t kwiet te worden, of om t oet te zeggen. Tonko Ufkes (1958, Gorrediek) woont ien Stad. Het geschiedenis studeerd. Hai schrift vanof 1989 verhoalen en gedichten, geliek ien t Grunnegs. Het verschaaiden bundels op zien noam stoan, woaronder de leste Op e tast oet Het schrieven van gedichten is hiel intensief, doar zit veul gevuul, stried en plezier ien; het moet der echt uut. Hanne Wilzing (1958, Onstwedde) woont ien Houten. Juust op ofstand is Wilzing toal van zien geboortestreek meer woarderen goan. Hai schrift gedichten dij geregeld ien Krödde en Toal en Taiken stoan. Hij schrift sunt zien twaalfde en Pebaaiert het t levent - mit aal zien mooie, spannende en roege kanten - op te vangen in woorden uur en uur Reinder & Corrie van der Molen, Jan de Jong, Willem Tjebbe Oostenbrink uur en uur Nina Werkman, Tonko Ufkes, Hanne Wilzing. 7

8 GRUNNEGER SCHRIEVERS k h a Onderwegens Kovviekoamer, 1e verdaipen uur en uur Klaas Duursma, Henk Puister, Aly Freije. KLAAS DUURSMA HENK PUISTER ALY FREIJE Klaas Duursma (1959, De Wilp) schrift gedichten ien t Westerkwartiers dat e op stroat leerd het. Hai viendt t schrieven ien t Grunnegs hail vanzulfsprekend en is voak verboasd over hou wied minsen ofstoan van heur aigen toal en cultuur, heur der zulfs veur schoamen kinnen. Van Duursma verscheen de bundel Zwarven zunder grenzen. Henk Puister (1953, Sapmeer) woont op t Hoogezaand. Van hom verschenen honderden verhoalen en gedichten ien tiedschriften, kraanten en verzoamelbundels en zo n lutje twijhonderd laidteksten. Schrieven heurt krekt zo bie mien leven as oamhoalen, mien sukerspoit jes, mien eterij, mien drinkerij. Ien 2010 verscheen de bloumlezen Bliedschop veur t bezeren. Aly Freije (1944, Veelerveen) woont ien Stad en schrift gedichten. Ien 2008 won ze de Freudenthalpries mit de gedichtencyclus In lichtbundels daanst t stof, ze kreeg der ien 2009 ook Literaire Pries van Stichting t Grunneger Bouk veur. Ze schrift oet nijsgiereghaid, om wat oet te zuiken, vinger aargens achter te kriegen. Ien 2009 verscheen de bundel Wondpoeier. Foto s Jan Glas 8

9 ZUITJESAAN Wie actief met het Gronings bezig is, krijgt de vraag regelmatig voorgelegd: Is er eigenlijk nog wel een toekomst voor de streektaal? Sinds ik streektaalfunctionaris ben, heb ik eerlijkheidshalve zelfs nog geen interview meegemaakt waar deze kwestie niet aan de orde wordt gesteld. Iedere vragensteller wekt bovendien graag de indruk dat hij/zij de eerste is die deze heikele vraag durft te stellen. Journalisten verslaan graag een calamiteit, dus de piketpaaltjes voor mijn repliek gaan stevig de grond in. Door de interviewer wordt daarom in één adem met de aanloop van de vraag niet zelden al goeddeels zélf in een antwoord voorzien: Het Gronings vernederlandst steeds meer en voor veel nieuwe begrippen is geen dialectwoord meer. Zo! Natuurlijk is dat allemaal zo. Nieuwbedachte Groninger woorden zijn eerder grappig dan dat ze een praktisch nut hebben in de conversatie. Wie gebruikt er nu pokkelsmeer (voor bodylotion), bultenbroesder (mountainbike), maauwhemd (T-shirt) of stroombraifje ( )? Alleen spaigelploatje (cd) lijkt redelijk ingeburgerd te raken, overigens niet alleen in het Gronings. Het rijtje zo overziend: ook onze Neerlandici kunnen binnenkort lastige interviewers op hun stoep verwachten verwachten, met vragen over een ongewisse toekomst van hún studie-object alle genoemde nieuwe begrippen hebben onmiskenbaar een Angelsaksische oorsprong. Amazing. De kracht van de streektaal is vooral in de nuance te vinden. Daar moet je oog voor willen hebben. Relatief jonge woorden voegen zich bijvoorbeeld soms naar de klankregels van de streektaal. Een Nederlands woord als fiets krijgt in Oost-Groningen het voor die regio zo typische e-tje op het eind: fietse. En oudere Groningers gaan in de badkamer doezen. Waarom zoetjes daarom geen zuitjes worden en een vrieskist geen daipvraizer is dan weer een raadsel Zo zuitjesaan moet toch bij journalisten het besef ontstaan dat er over het Gronings veel meer, en ook méér boeiends te vragen is over de variatie en dynamiek in het Gronings dan die eeuwige verwachte-overlijdensvoorspelling? Tot slot een beetje in bovenstaand verband zo u wilt: als toetje het langste, Groningse nieuwe woord: vlaaaaaaaaaaaaaaaa. deur Martin Hillenga pokkelsmeer maauwhemd bultenbroesder 9 stroombraifje

10 PRINSES OP WIDDE PEERD An Kuiper is as tekstdichter onderschat in Grunnegerlaand. Gain wonder, heur laidjes heur je voak, mor worden zongen deur aandern. Toch geft An in heur teksten prachtege schilderns van pervinzie. Nee, doarom denkt ze nait eng-regionoal. An het volop oog veur de wereld. En is veur alles n plezaaierege vraauw om mit te proaten. 10 An Kuiper zel der van opkeken hebben. Op n Grunneger Oavend in Veendam (woar laidjes van heur te heuren wazzen) wer ze zo mor de prinses op t widde peerd nuimd. n Wat wonderlieke vergelieken mit t sprookje van n prins op zo n kleur peerd, mor spreker het vast bedould dat An mit veul van heur laidjes in dialect de mensen bliede verrast. As dat zo is den zel zai der ook zulf vree mit hebben. Zai is gain vraauw dij op grode woorden zit te wachten. Dou mor gewoon, den dou je al gek genog, zol n oetsproak wezen kinnen dij An oetvonden het. Toch mag heur waark best wat aandacht. Zai het meer as honderd laidjes schreven. Nait de minste Grunneger artiesten brochten (en brengen nog aaltied) heur teksten. Wia Buze is aine der van en ook om der n poar te nuimen Johan Raspe, Klaas Spekken en Alex Vissering. En netuurlek schreef ze ook de laidjes veur De Tuutjefloiters, waar ze vrouger zulf in zong. Dat was in 1984 op de dag dat bruier Geert joareg was. An gaf as kedootje n kassettebaandje vol mit laidjes van heurzulf in t Grunnegs. t Kwam bie Geert Kuper in hoes net nait tot n explozie, mor t was wel as of der bom valen was: elk was onder d indruk. t Bandje ging deur zuster van An wat wonderlieke weg, kwam trechte bie Engbert Gruben van Radio Noord. An Kuiper: Most zörgen veur n twijde stem der bie, t laifst n hoge, zee Engebert en harmmonikoa op d achtergrond. Zo zegt zo doan. Tuutjefloiters gungen optreden en braken regionoal deur: Harre-, harre-, harregat, k neem n enkele raaize noar Stad! Nee, dat leste wör t hailendail nait. Tuutjefloiters An, Fransien en Geert Kuper veroverden Grunnen (en Drenthe ook n beetje) störmenderwies. Wat An doarbie veuraal goud dee was dat der bie de mìnsen bliekboar behuifte was aan regionoale meziek en zang. Dat kwam nait allenneg tot oetdrukken bie heur optredens, mor ook oet de verkoop van kassettebaandjes en spaigelploatjes. Zo as aaltied perbaaiert An ook heur rol in De Tuutjefloiters nait aal te belangriek te moaken. Ik speulde drumgitaar, zegt zai, n instrument dat hailendaal nait bestaait. Ze bedoult dat zai t instrument nait bepoald virtuoos bespeulde. Mit dij gitaar gaf ik de moat aan... Mensen dij heur toun wel ais heurd hemmen, waiten gelukkeg wel beter! Regionoale kultuur vindt An Kuiper nog aaltied hail belangriek. Dat het wat heur betreft niks mit eng pervinsioal denken te moaken, mor wel alles mit de omgeven woarin de mensen geboren binnen, leven, waarken en heur geschiedenis hebben. Aiglieks wil ze zeggen dat je joen ofkomst nooit vergeten mouten, t nust doar je oetkommen, de toal dij je leerd hemmen, t dörp, de stad en de streek woar je in opgruid binnen. Goie herinnerns doaraan vindt ze weerdevol. En as dat zo is, geef der den veural ook oetdrukken aan, op welke menaaier den ook. Dat geldt wat heur betreft nait allenneg veur Grunnegers, t zulfde zol zai zeggen as zai om mor wat te nuimen in Limburg geboren was. Zulf woont ze alweer joaren in s Hertogenbosch. Doar vuilt ze zuk ook op heur gemak. Ik kin overal wonen, zegt An. Zai mie mor as n wereldbörger.

11 Café Chantant, Grunneger meziek Podium centroale hal uur Gronings ANders KUIPER (eerbetoon aan An Kuiper mit pianist Alex Staal, gitarist John Kruisman en zangers Klaas Spekken, Tineke Rouw en Francien Kuiper) Foto Jan Glas 11

12 Meziekkroug Podium centroale hal uur Bert Hadders en de Nozems 12 Bert Hadders Grensganger Ik bin wat t Grunnegs/Grunnings aanbelangt aiglieks n grensgeval, want ik kom van Twijde Mond en dat ligt vanzulf in Drenthe. Ik heb doar tot mien achttiende touholden. Dien passie is popmeziek. Wat betaikende dat veur die tounstoe in Twijde Mond woondest? Ik denk, dat was veur mie n inkiekje in n aandere wereld. Vrouger as pa en moe soavends wel ais weg mozzen, kwam der bie ons n oppaas van n joar of zestien en dij har singeltjes van de Beatles, de Stones en Sam the Sham & the Pharaohs mit Wooly bully bie zuk. t Geluud dat doar ofkwam was uut n aandere wereld en dat fascineerde mie vot heveg. Toun wastoe touheurder, mor wanneer bist zulf mit meziek aan loop goan? Ik was al n puber, mor k wos nog nait recht hou k t aanpakken zol. Ik docht aiglieks, dat kin nait, want der was bie ons op t dörp gainent te vinden dij t ook dee. Harst wel van dij bruloftsorkessies, mor dat was nait de richten dij ik wol. Aaltied dij accordeon, elektrisch örgel en drummer. Ik wol rock en roll meziek en doar heurde n elekrische gitaar bie, mor k har doarveur de vingers te dik, dus k bin eerst mor drummer worden. Der was bie ons in de Mond gain cultuur van bandjes. En in de Stad har je toun al Herman Brood en Phoney and the Hardcore, dus ik docht, ik mout doarveur noar Stad. Dat was veur mie as ofst vlakbie Memphis woonst, bie Elvis. Dat was Stad veur mie, want doar gebeurde t ja aalmoal. Doe bist al n beste zet as muzikant in de weer en ook hail veulziedeg. Joa, Ik bin nogal gaauw verveeld en perbaar groag wat nijs en mag ook groag dingen onderzuiken, vandoar dat k nogal mit uutainlopende projecten aan loop bin. Vanof t begun schreef ik mien teksten zulf, want ik bin nait zo van de covers, en dat was aanvankelk wel in t Engels. Mien eerste laidje in t Grunnegs was Piepen liggen plat. d Aanlaaiden was min of meer n opdracht van Radio Noord. Dij wollen n laidje hebben over t platgooien van de vief piepen van de Hunzecentroale. En krigst din votdoalek kritiek over of t ook goud Grunnegs is en din hèje wel ais dat d oldere generoatsie der n hail aigen mainen over het, want wat wie proaten klinkt heur wat vrumd in d oren. n Levende toal veraandert aalgedureg en dat is in t Grunnegs denk ik net zo, doar til k zulf din ook nait zo zwoar aan. Noa mien eersteling bin k in Engels verdergoan. Om aan de gang te blieven mit t schrieven van nije laidjes bin k begonnen mit de songclub in Café Marleen in Stad. Der wordt doar vrij regelmoateg n meziekoavend holden, woarbie je allent mor mitdoun kinnen as je mit wat nijs op proppen kommen en dat het hail wat muzikanten der tou zet om regelmoateg n nij laidje te schrieven. Deur de joaren hìn het dat hail wat moois opleverd. Aiglieks bin k goud op weg kommen mit t schrieven in t Grunnegs deur t initiatief van stichten Nij. Doarveur schreef ik bievubbeld de laidjes Volluk over deurwoarders en De Bode van het licht over louche biebelverkopers. Bie t schrieven van dizze laidjes kwam k der achter dat k ter in t Grunnegs veul meer inleggen kin as in t Engels en dat t qua beeld aalmoal veul beter klopt. In t ofgelopen veurjoar verscheen van die dien debuutalbum Bert Hadders en de Nozems Over de badde. Joa, dij heb k opnomen mit de Nozems. Dij bestoan uut: Johan Viswat, Wyno Bruinsma (ex-luie Hond) en Dim Junius (ex-ios). Ik heb dij ploade moakt om wat veur d aiweghaid vaste te leggen en ook om mit aandere muzikanten wat omhaands te hebben. t Grunnegs is veur mie nog aal n verboale cultuur en as je t nait op ain of aander menaar vaste leggen, din het ter aine over tien, twinteg joar gain wait meer van. Zai de laidjes op dizze spaigelploat mor as t vasteleggen van overleverns van distied.

13 JOEN CHINESE HOROSCOOP Dit moal kieken joen veurspellers nait in e steerns, mor in China! Wie leven in 2011, en dat is t joar van t Knien. En wat bliekt nou, d aine veurspeller is ook n Knien! k haar t aaltied aal docht, zee d aander veurspeller. En dast toe n Ondje bist, kin k ook begriepen, zee d aine. RÖT (1924, 1936, 1948, 1960, 1972, 1984, 1996, 2008) n Röt is n handege lozerd en je kinnen der ook nog es mit laggen. Ze aarbaaiden mor deur, mor binnen wel van t tiepelwaark. Zitst om sinten verlegen en wolst van n Röt lainen? Ja, moi! kin hail best mit: droak, oap & ozze kin beder uut buurt blieven van: peerd OZZE (1925, 1937, 1949, 1961, 1973, 1985, 1997, 2009.) n Ozze is geliek n Grunneger. Wat zuneg mit woorden. Twieveln doun ze nait, nee heur, wille vast as stoal! Je kinnen der n dege kammeroad aan hebben, mor man, ze drammen wel deur! kin hail best mit: slang, röt & hoan kin beder uut buurt blieven van: sege & tieger TIEGER (1926, 1938, 1950, 1962, 1974, 1986, 1998, 2010) Aal emootsies wat klok slagt bie n Tieger en din denken ze der ook nog es tot Sunt Juttemis over noa. Nou, t binnen nait de makkelsten, mor moudeg en staark binnen ze wel! kin hail best mit: peerd, droak & (h)ond kin beder uut buurt blieven van: oap & ozze KNIEN (1927, 1939, 1951, 1963, 1975, 1987, 1999, 2011) Knienen binnen gewoon laiverds! Ze kinnen veul, leren geern, binnen goud gezelschop, holden van kunst en binnen liedzoam. Mor ja, t binnen wel zwaartkiekers heur en n risico zellen ze nooit nemen. kin hail best mit: sege, zwien & (h)ond kin beder uut buurt blieven van: hoan DROAK (1916, 1928, 1940, 1952, 1964, 1976, 1988, 2000) Droaken binnen aaltied drok in e weer en je kinnen der van op aan! Ze holden nait zo van hikhakkeraai, mor aan aander kaant binnen ze zo stiefkoppeg, dat joe ze zo op kaast hebben. kin hail best mit: röt, hoan & slang kin beder uut buurt blieven van: oap SLANG (1917, 1929, 1941, 1953, 1965, 1977, 1989, 2001) Slangen mouten der aaltied even over noadenken. t Binnen slieperds, mor verwacht nait ain, twij, drij n oplözzen van heur. Ze willen joe wel helpen, mor holden ales geern zulf in haand. kin hail best mit: ozze & hoan kin beder uut buurt blieven van: tieger & zwien PEERD (1918, 1930, 1942, 1954,1966, 1978, 1990, 2002) Wel is der nou nait wies mit n Peerd? Aaltied blied, opterpoe en wiereg. Mor goa nou nait deur heur doagliekse dingzegheden hìnbanjern, want laive tied, wat kinnen ze din hizzebizzen! kin hail best mit: tieger, (h)ond & sege kin beder uut buurt blieven van: röt SEGE (1919, 1931, 1943, 1955, 1967, 1979, 1991, 2003) Bekweem en vrundelk. En ze lopen der ook nog es zo fraai bie ja, t binnen gewoon goie lu, mor eerlieks zegd wel wat schieterg. Ze holden zuk nogaal op vlakte. kin hail best mit: knien, zwien & peerd kin beder uut buurt blieven van: (h)ond & ozze OAP (1920, 1932, 1944, 1956, 1968, 1980, 1992, 2004) Oapen binnen slaauw en smui. As der wat loos is, stoan ze geliek mit de bek veuraan. Je kinnen der wel wat van zeggen, mor ze waiten t ja aaltied beder. Krankjorum wor je der sumtieds van! kin hail best mit: oap & röt kin beder uut buurt blieven van: zwien & droak HOAN (1921, 1933, 1945, 1957, 1969, 1981, 1993, 2005) De hoan is aaltied net even wat aans dan n aander. n Beetje biezunder zellen we mor zeggen. En aaltied mor aan loop of in e weer, mor woarmit? Man, moak je toch nait zo drok en wees nait zo grammiedeg! kin hail best mit: ozze, slang & droak kin beder uut buurt blieven van: knien & oap (H)OND (1922, 1934, 1946, 1958, 1970, 1982, 1994, 2006) Dat ze traauw, eerlieks en vrundelk binnen zel je niks verboazen. Mor ze kinnen ook tiepelzinneg wezen heur en dust wat, dat aigenlieks nait kin, din zelst t van heur heuren ook! Om dingen geven ze niks, mor wel om die! kin hail best mit: peerd, tieger & knien kin beder uut buurt blieven van: sege & droak ZWIEN (1923, 1935, 1947, 1959, 1971, 1983, 1995, 2007) Och, n Zwien wait t aaltied zo fraai te brengen en din holden ze ook nog es deur veur joe lös. t Duurt wel n zetje eer ze joe vertraauwen, mor din he je ook n vrund veur t leven. Van drokte holden ze nait, wel van aanpittjen. kin hail best mit: röt & sege kin beder uut buurt blieven van: slang Joen veuruutkieksters: Emmy Iwema & Margriet Dijk 13

14 PUZZEL Win ain van de vief schiere Grunneger bouken, beschikboar steld deur Stichting t Grunneger Bouk. Omschrievens binnen in t Nederlands. Ie mouten der Grunneger woorden veur vinden. Aan linkerkant mouten woorden van vaier letters invuld worden en aan rechterkaant van vief letters. As je dij letters deurnkander gooien, krieg je woorden van negen letters. Dij zet je in t middenstuk. As je t goud doan hebben, lees je onder de piel n gezegde. Stuur joen oplözzen (ale woorden en t gezegde) onder vermelden van Moi veur 1 maai 2011 noar Stichting t Grunneger Bouk, Stationsstraat 11/b, 9679 EA Scheemda. Oplözzen puzzel Moi nummer 1, meert 2010 Van links noar rechts: 1. roustern; 4. routerg; 7. sproa; 8. preek; 10. juni; 11. kuren; 12. toen; 15. noameten; 16. bukken; 18. hemmel; 20. Stoeperd (stoeverd); 24. moar; 25. strop; 26. stee; 29. kopke; 30. kweer; 31. kwakken; 32. lortjen. Van boven noar beneden: riegjen; 2. törn; 3. noaturen; 4. roppen; 5. uren; 6. grienen; 7. Sonja; 9. kroek; 13. kelen; 14. tumeg; 17. stroekel; 18. hemdrok; 19. maark; 21. enter; 22. drellen; 23. steern; 27. spek; 28. meer. Omschrievens 1 Achter nkander woorden van vaier, vief en negen letters: 2 1. kever; rooier, leidinggevend persoon slecht; vertrouwd; alledaags loop; handgreep; pech. 4. gulp; metaal; husselen; 5 5. roemen; zitplaats; beginnen te gebruiken liter; welig groeien; toucheren spijs; studeren; struikelen. 8. vrucht; aanslag; toezenden Sara; een hoge temperatuur hebbend; ergens trottoir; Godlinze; zeevisje. 11. gesneden hengst; 10 houtschilfer; onderzoeken hurken; ergens; deel van een boerderij stuk hout; steel; schuilplaats in een weiland eerste maag van een koe; 14 planten; warm toedekken. 15. voldoende gekookt; 15 ledematen; verlies. 16. kledingstuk; vervelende vent; 16 marskramer. 17. vangwerktuig; omgang; 17 taptemelk vat; schrijfbehoefte; keukenpiet windrichting; grond; hoefstal. 20. set; arbeid; fluim bloem; edelheid; wanhopig wreedaard; meubelstuk; ashoop knolraap; eens; eenstemmig. 24. dom; zoogdier (knaagdier); 23 ontvangsten. 25. menpad; kracht; avondmaal onvervalst; zoetwatervis; 25 bewoonster van een bepaalde provinciale hoofdstad beurt; Stedum; vuile vrouw. 28. onkruid; aandrift; betraand

15 COLOFON Moi is n mandailege oetgaoave van Stichting Huis van de Groninger Cultuur, Stichting Grunneger Toal, Biblionet Groningen, Stichting t Grunneger Bouk, Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, Bureau Groninger Taal en Cultuur Rijksuniversiteit Groningen Moi is oetgeven ien t koader van Dag van de Grunneger Toal 2011 Krödde VEUR GRUNNEGER LEZERS Al zowat dareg joar is Krödde hét tiedschrift veur nije Grunneger literatuur. Gedichten en verhoalen ien ale soorten Grunnegs. Ien elk nummer weer waark van nije en bekende schrievers. Loat joe verazzen deur joen aigen Grunnegs en neem n abonnement. Veur slechts 15 kriegen je Krödde vaaier moal ien t joar. Je monnen noast aal dat Hollands ook gewoon goud Grunnegs lezen. Wor abonnee deur n braifke te sturen noar: Krödde, Walta 34 JN Drachten of via info@krodde.nl Toal en Taiken TIEDSCHRIFT VEUR GRUNNEGER KULTUUR Aal twij moand 64 bladzieden Grunneger toal, geschiedenis en kunst, verhoalen en gedichten, interviews, Grunneger bouken en spaigelploatjes, n Grunneger puzzel en nijs van Grunneger organizoatsies en verainens, t Blad is meroakel mooi illustreerd en hallendal in kleur oetvoerd. n Joarbonnement kost 17,50. Wel 22,50 betoalt, krigt ook nog aal joar n nij Grunneger bouk toustuurd. Aanmeldadres: Stationsstraat 11b, 9679 EA Scheemda, t (0597) , e toalentaiken@planet.nl Oploage Twaalfdoezend exemploaren Redactie Jan Glas Henk Scholte Harry Wubs Eindredactie Jan Groenbroek Fotografie Jan Glas, Stad Mitwaarkers Margriet Dijk Emmy Iwema Martin Hillenga Ytje Krol Harm Evert Waalkens Vörmgeven Henk Kampen Druk Drukkerij de Bruin Oetgoave Moi is te verkriegen ien ale bibeltaiken in pervinsie Grunnen, boukhandels en op aanvroag bie t Huis van de Groninger Cultuur. Veur meer informoatsie over Dag van de Grunneger Toal: Initiatiefnemers Huis van de Groninger Cultuur t Huus stimuleert activiteiten en organizoatsies dij richt binnen op t verspraaiden, aanpeerdjen en beholden van t Grunneger culturele aarfgoud en informeert doarbie particulieren, culturele organizoatsies, instellens en overheden. Stichting Grunneger Toal De stichten wil de belangstellen veur en de kennis van t gebruuk van de Grunneger toal aanpeerdjen. De stichten ondersteunt de activiteiten van de verschillende aansloten organizoatsies, organizeert cursussen en culturele bieainkomsten, peerdjet t gebruuk van t Grunnegers in t onderwies aan en geft informoatsie over de Grunnegstoalege cultuur. Stichting t Grunneger Bouk Stichten peerdjet de belangstellen veur en t oetgeven van oetgoaven in de streektoal aan. Stichten geft aal twij moand t streektoalblad Toal en Taiken oet. Begunstegers kriegen doarnoast aal joar vergees n nij Grunnegs bouk toustuurd. Wieder is stichting t Grunneger Bouk actief via De Boukenkist. Biblionet Groningen Biblionet Grunnen is netwaarkorganizoatsie van ale bibeltaiken in Stad en pervinsie. In soamenwaarken mit aander culturele organizoatsies zet Biblionet n keur aan Grunneger aarfgoudprojecten op taauw. Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven t Archief is t informoatsiecentrum veur geschiedenis van Stad en pervinsie. Archieven, bouken, kraanten, koarten, foto s, films, video s en geluudsopnoames vertellen t verhoal van Grunnen van dou tot nou. Bureau Groninger Taal en Cultuur Rijksuniversiteit Groningen Hoogleroar Grunneger Toal en Cultuur en streektoalfunksionoares doun waitenschoppelk onderzuik noar Grunneger toal en cultuur. Ook geft streektoalfunksionoares publieke veurlichtens over t Grunnegers. Dizze organizoatsies prezenteren zok ook op webstee van t evenement: 15

16 PERGRAM 16 Dag van de Grunneger toal Cascadeplein 4 (Grunneger Archieven) in Stad Zotterdag 19 meert 2011, uur Opening uur, podium centroale hal Harm Evert Waalkens, old- Twijde Koamerlid veur de PvdA, holdt openingsrede en krigt t boukenprezent Wat mörn komt kedo. Vervolgens trapt Erwin de Vries òf mit t eerste muzikoale optreden van de Dag. RTV Noord uur, haile gebaauw Radio Noord zendt live oet vanòf Dag van de Grunneger toal. Toal- en boukenmaarkt uur, studiezoal Grunneger toal- en cultuurorganizoatsies, Grunneger muzikanten en boukhandeloaren De Boukenkist en t Ommelander Antiquariaat prezenteren zok op Toalmaarkt. Meziekkroug Podium centroale hal uur Erwin de Vries uur Gronings ANders KUIPER (eerbetoon aan An Kuiper mit pianist Alex Staal, gitarist John Kruisman en zangers Klaas Spekken, Tineke Rouw en Francien Kuiper) uur Piet Buist en Geert Zijlstra uur De Fiebeldekwinten uur Edwin Jongedijk uur Bert Hadders en de Nozems Flitslezens over t Grunnegers Koamer 1.21, 1 e verdaipen uur en uur t Algemain Beschoafd Grunnegs. Oremus of de wizzel noar de toukomst deur köster Eltje Doddema uur en uur Entree is vergees Parkeren kin je bieveurbeeld achter t station, aan Zaanstroat of in parkeergarage van Westerhoaven of neem bus of traain, Archieven liggen ja stoef bie t Heufdstation. t Overzetten van klassieke toalen noar t Grunnegers deur domie Klaas Pieterman uur en uur Gedoente in t Groningers deur streektoalfunktionoares Martin Hillenga Onderwegens Kovviekoamer, 1 e verdaipen Goa es op pad mit onze Grunneger schrievers en dichters. Zai lezen tiedens de raais veur oet aigen waark. Denk wel om joen pakjederij bie t over- en oetstappen hè? uur en uur Reinder & Corrie van der Molen, Jan de Jong, Willem Tjebbe Oostenbrink uur en uur Nina Werkman, Tonko Ufkes, Hanne Wilzing uur en uur Klaas Duursma, Henk Puister, Aly Freije. Broescursussen Grunnegers Koamer 1.19, 1 e verdaipen Grunneger lessen worden geven deur diplomeerde kösters Grunnegers uur Cursus Kennismoaken mit toal van Oost-Grunnen deur Geesje Vos uur Cursus Kennismoaken mit toal van West-Grunnen deur Alie de Vries uur Cursus Kennismoaken mit toal van Noord-Grunnen deur Piet Reitsema Meester Kriet uur en uur, Studiezoal Zo vuilt Fré Schreiber hom. Stamt oet tied dou haizulf as schoulmeester nog t piepke kriet hantaaierde. Je kinnen bie hom terecht veur road en doad aangoand Grunneger toal en cultuur van dou en van nou. Grunneger documentaires Koamer 0.08, gang begoane grond Ien documentaire Kunst op het spoor van Anton Tiktak goan kiender van grondschoulen in Oldambt, Westerwòl en t Duutse Rheiderlaand op zuik noar monumenten van veur, tiedens en noa Twijde Wereldoorlog. Ien Moest Kieken van Stichting Mien Westerkwartier is n Muze op zuik noar heur bestemmen in t Westerketier. Ien t mooie landschop komt ze dichters, vertellers en muzikanten tegen. Bioscoopquiz uur, koamer 1.16 Ken joen klassiekers! Bekende filmscènes worden noaspeuld in t Grunnegers. Mor wieten joe nou nog wel over welke film t gait? Om uur wordt winnoar bekend mokt op t grode podium in centroale hal. Vertelsels Koamer 1.15 Pazzipanten en Mokumer Mollebonen (Jan Sleumer en Winfried Veenker) vernuvern joe mit vertelsels en meziek Oetlangen K. ter Laan-pries van Stichting t Grunneger Bouk uur, podium centroale hal De prestigieuze pries van Stichting t Grunneger Bouk wordt oetlangd deur Hans Gerritsen aan dij organizoatsie of persoon, dij zok biezunder staark moakt het veur Grunneger toal en cultuur. Eterij en Drinkerij uur, Centroale hal en vergoaderzoal Astoria uut Haren zörgt veur Grunneger gerechten. De Grunneger Archieven zörgen veur kovvie en kouk, thee, prik en sap. EHBO Koamer 0.01