Krokodil 32 Bruine rat 42 Konijn 44 Zijdeaapje 46 Chimpansee 48 Tabel 1

Transcriptie

1 A BASISSTOF Beantwoord de volgende vragen. 1 Hoe wordt de informatie voor de erfelijke eigenschappen van een organisme genoemd? De volgende gegevens horen bij de vragen 2 en 3. In tabel 1 is voor enkele soorten organismen het aantal chromosomen per lichaamscel weergegeven. Witte beren vangen meer zalm Op eilanden voor de kust van Canada leven beren met een witte vacht. De witte beren zijn ontstaan door een mutatie uit een zwarte beer (Ursus americanus). De witte beren (Ursus americanus kermodei) worden ook wel kermodeberen genoemd. De zwarte beren en de kermodeberen kunnen zich onderling voortplanten. Kermodeberen zijn ten opzichte van zwarte beren in het voordeel bij de jacht op zalm, doordat ze door hun witte vacht niet goed zichtbaar zijn voor de vissen. Dat blijkt uit een onlangs verschenen onderzoek. De witte beren vingen overdag 30% meer zalm dan de zwarte beren. Daardoor krijgen ze meer nakomelingen dan de zwarte beren. Op het vasteland komen kermodeberen zelden voor. Daar zijn ze in het nadeel, doordat ze door hun witte vacht te veel opvallen voor hun natuurlijke vijanden zoals wolven en grizzlyberen. Op de eilanden ontbreken deze natuurlijke vijanden en daarom is het aantal kermodeberen op de eilanden voor de kust van Canada inmiddels flink gegroeid. Soort Krokodil 32 Bruine rat 42 Konijn 44 Zijdeaapje 46 Chimpansee 48 Tabel 1 Aantal chromosomen in de kern van een lichaamscel 2 Hoeveel chromosomen bevat de kern van een geslachtscel van een krokodil? 3 Hoeveel chromosomenparen bevat de kern van een lichaamscel van een bruine rat? 4 Katten en mensen zijn zoogdieren. De bouw van een celkern is bij alle zoogdieren in principe gelijk. Bij bepaalde cellen van een kat bevat de celkern negentien verschillende chromosomen. Zijn deze cellen geslachtscellen of lichaamscellen? Leg je antwoord uit. De vragen 5 t/m 8 gaan over het artikel van afbeelding 1. 5 Is het verschijnsel dat de witte kermodeberen meer zalm vangen en daardoor meer nakomelingen krijgen dan de zwarte beren een vorm van natuurlijke selectie? 6 De vachtkleur van een beer is een erfelijke eigenschap. Een beer heeft een witte vacht wanneer hij van beide ouders het gen voor een witte vacht heeft geërfd. Bevinden zich in spiercellen van een witte beer genen die deze witte vacht veroorzaken? En in zaadcellen? 7 Een kermodebeer is een organisme waarbij een mutatie in het uiterlijk zichtbaar is. Hoe wordt zo n organisme genoemd? 8 De kermodebeer is ontstaan uit de zwarte beer. Kun je in dit geval zeggen dat er een nieuwe soort is ontstaan? Leg je antwoord uit. Kermodeberen zijn bij de jacht op zalm in het voordeel. Afbeelding 1 Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 83

2 In tekening 1 van afbeelding 2 is een jong van een Maleise tapir getekend. In tekening 2 is hetzelfde dier twee jaar later getekend. 9 Heeft het jonge dier hetzelfde fenotype als het volwassen dier? 10 En heeft het jonge dier hetzelfde genotype als het volwassen dier? De volgende gegevens horen bij de vragen 11 t/m 13. In afbeelding 3 is een geologische tijdschaal weergegeven (mjg = miljoen jaar geleden). Een brede lijn geeft aan dat een groep een grote bloei doormaakt. Afbeelding 2 Fossiele vis op het land In 2006 ontdekten wetenschappers in Canada fossielen van krokodilachtige vissen. De fossielen laten zien hoe vissen ongeveer 380 miljoen jaar geleden als viervoeter uit het water zijn gekropen. Het fossiele dier wordt Tiktaalik roseae (grote ondiepwatervis) genoemd en is bijzonder, omdat het dier als mengeling van vis en viervoeter een gat in de bestaande evolutionaire stamboom opvult. Het fossiel heeft als vissenkenmerken de primitieve kaak, de ruitvormige schubben en de vinnen. Kenmerkend voor een viervoeter zijn de beweegbare nek en de stevige ribbenkast. Afbeelding 4 Afbeelding 3 11 Hoeveel miljoen jaar geleden begon het Cenozoïcum? 12 Iemand vindt in een gesteentelaag een fossiel van een amfibie. Kan dit een gesteentelaag uit het Siluur zijn? Leg je antwoord uit. 13 In welke periode beleefden de amfibieën hun grootste bloei? De vragen 14 en 15 gaan over het artikel van afbeelding Van welke twee opeenvolgende diergroepen van de gewervelden (zie afbeelding 3) is de tiktaalik een tussenvorm? 15 Aan het einde van welke periode heeft de tiktaalik volgens afbeelding 4 geleefd? Leg uit waarom kan worden aangenomen dat de tiktaalik in deze periode heeft geleefd. 16 Biotechnologie wordt onder andere toegepast bij de productie van enzymen, hormonen en voedingsmiddelen. Noem een andere groep producten waarbij men tijdens de productie gebruikmaakt van biotechnologie. 17 Kanker kan ontstaan door een mutatie in een cel. Welk gevolg heeft deze mutatie voor de cel? 18 Waardoor heeft een mutatie in een lichaamscel vaak geen gevolgen? Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 84

3 B BASISSTOF Beantwoord de volgende meerkeuzevragen. 1 Moreno en Pita doen de volgende beweringen over mutaties. Moreno: Een mutatie in een bevruchte eicel kan verandering van het genotype van het embryo tot gevolg hebben. Pita: Een mutatie in een cel van de baarmoeder van een zwangere vrouw kan verandering van het genotype van het embryo tot gevolg hebben. A Alleen Moreno. B Alleen Pita. C Moreno en Pita. D Geen van beiden. 2 Esther en Ria doen de volgende beweringen. Esther: DNA bevat informatie voor erfelijke eigenschappen. Ria: Elke celkern in de longen van koe Bertha bevat de complete informatie voor alle erfelijke eigenschappen van koe Bertha. Wie heeft of wie hebben een juiste bewering gedaan? A Alleen Esther. B Alleen Ria. C Esther en Ria. D Geen van beiden. 3 Op welk moment komt het genotype van een baby tot stand? A Op het moment van de vorming van de eicel. B Op het moment van de vorming van de zaadcel die de eicel bevrucht. C Op het moment van de bevruchting van de eicel. D Op het moment van de geboorte van de baby. 4 Een blanke jongen ligt in het voorjaar veel in de zon. Hierdoor krijgt zijn huid een bruine kleur. Verandert hierdoor zijn fenotype? En verandert hierdoor zijn genotype? A Alleen zijn fenotype verandert hierdoor. B Alleen zijn genotype verandert hierdoor. C Zijn fenotype en zijn genotype veranderen hierdoor. D Zijn fenotype en zijn genotype blijven onveranderd. Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 85

4 Kaaskoeien Biotechnologen uit Nieuw- Zeeland hebben door klonen koeien verkregen met een erg hoog percentage eiwit in de melk die daardoor speciaal geschikt is voor de kaasindustrie. De wetenschappers deden dat in drie stappen. In de eerste stap brachten ze in cellen van een foetus genen in voor extra melkeiwitten. Daarna kweekten ze deze cellen verder op. De tweede stap was het injecteren van de celkernen van de gekweekte cellen (met genen voor extra melkeiwitten) in lege eicellen. De derde en laatste stap was het inbrengen van de aldus ontstane embryo s in de baarmoeder van draagkoeien. Afbeelding 5 De vragen 5 en 6 gaan over het artikel van afbeelding 5. 5 In afbeelding 5 staat dat wetenschappers koeien fokten die melk produceren met een hoog percentage eiwit. Dat deden ze in drie stappen. Is er bij de eerste stap wel of geen sprake van genetische modificatie? En is er bij de tweede stap sprake van klonen door embryosplitsing of van klonen door celkerntransplantatie? Stap 1 Stap 2 A Wel genetische modificatie. Klonen door embryosplitsing. B Wel genetische modificatie. Klonen door celkerntransplantatie. C Geen genetische modificatie. Klonen door embryosplitsing. D Geen genetische modificatie. Klonen door celkerntransplantatie. 6 Hebben de gekloonde koeien hetzelfde genotype? En zijn deze koeien transgeen? Hetzelfde genotype Transgeen A Ja Ja B Ja Nee C Nee Ja D Nee Nee 7 Ontstaan door geslachtelijke voortplanting organismen met nieuwe genotypen? En ontstaan door geslachtelijke voortplanting organismen met nieuwe fenotypen? Nieuwe genotypen Nieuwe fenotypen A Ja Ja B Ja Nee C Nee Ja D Nee Nee Afbeelding 6 8 Enkele organen zijn: 1 de pootresten van een reuzenslang; 2 de staartwervels van een mens; 3 de vleugels van een vleermuis (zie afbeelding 6). Welk orgaan is of welke van deze organen zijn rudimentair? A Alleen 1. B Alleen 1 en 2. C Alleen 2 en 3. D 1, 2 en 3. Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 86

5 9 In afbeelding 7 zie je een foto van een skelet van een zee-egel en een foto van een versteende afdruk van een zee-egel. Linda zegt dat het skelet van de zee-egel een fossiel is. Mieke zegt dat de afdruk van de zee-egel een fossiel is. Wie heeft (hebben) gelijk? A Alleen Linda. B Alleen Mieke. C Linda en Mieke. D Geen van beiden. 10 Slakken kunnen worden ingedeeld in naaktslakken en huisjesslakken. Welke slakken zullen onder welke omstandigheden het best fossiliseren? A Naaktslakken die na hun dood aan de lucht blootgesteld blijven. B Naaktslakken die na hun dood door sedimenten van de lucht worden afgesloten. C Huisjesslakken die na hun dood aan de lucht blootgesteld blijven. D Huisjesslakken die na hun dood door sedimenten van de lucht worden afgesloten. Afbeelding 7 11 Anita zegt dat fossielen van eenvoudig gebouwde organismen in zeer oude gesteentelagen kunnen voorkomen. Belinda zegt dat fossielen van eenvoudig gebouwde organismen in jonge gesteentelagen kunnen voorkomen. Carola zegt dat fossielen van ingewikkeld gebouwde organismen in jonge gesteentelagen kunnen voorkomen. Wie hebben gelijk? A Alleen Anita en Belinda. B Alleen Anita en Carola. C Alleen Belinda en Carola. D Anita, Belinda en Carola. 12 Tijdens een biologieles schrijft een docent de volgende aspecten over organismen op het bord. 1 Bij verschillende soorten organismen komen rudimentaire organen voor. 2 Het DNA van verschillende soorten organismen vertoont veel overeenkomst in bouw. Welk aspect heeft of welke aspecten hebben bijgedragen aan de evolutietheorie? A Alleen aspect 1. B Alleen aspect 2. C Beide aspecten. D Geen van beide aspecten. 13 Een varken brengt een aantal biggen ter wereld. Deze nakomelingen groeien gezond op bij verschillende varkensboeren. Na twee jaar verschillen zij in grootte. Waardoor kan dit verschil in grootte zijn veroorzaakt? A Alleen door een verschil in erfelijke eigenschappen. B Alleen door invloeden uit het milieu. C Zowel door een verschil in erfelijke eigenschappen als door invloeden uit het milieu. Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 87

6 Afbeelding 8 14 Op twee eilanden in de Stille Oceaan komen vinken voor die sterk op elkaar lijken. Alleen de bouw van de snavel verschilt (zie afbeelding 8), doordat die is aangepast aan het beschikbare voedsel. Een bioloog stelt vast dat de vinken op het ene eiland tot een andere soort behoren dan de vinken op het andere eiland. Hij veronderstelt dat deze twee vinkensoorten zijn ontstaan uit een groep van één soort voorouders die van het vasteland waren overgevlogen. Hieronder staan twee gebeurtenissen die hebben kunnen bijdragen aan het ontstaan van deze soorten. 1 De groep voorouders heeft zich gesplitst: het ene deel vestigde zich op het ene eiland, het andere deel op het andere eiland. 2 Op een bepaald moment zijn er geen vogels meer van het ene naar het andere eiland gevlogen. Is gebeurtenis 1 noodzakelijk voor het ontstaan van de twee soorten? En gebeurtenis 2? A Alleen gebeurtenis 1. B Alleen gebeurtenis 2. C Zowel gebeurtenis 1 als gebeurtenis Wat is evolutie? A Evolutie is het ontstaan van een nieuwe soort doordat een andere soort uitsterft. B Evolutie is de ontwikkeling van leven op aarde, waarbij soorten ontstaan, veranderen en/of verdwijnen. C Evolutie is het verschijnsel dat individuen met een betere aanpassing aan het milieu een grotere overlevingskans hebben. 16 Hoeveel chromosomen komen voor in de kern van een cel in de balzak van een man? A 23. B 46. C Welke van de onderstaande ontwikkelingen is een voorbeeld van evolutie? A De ontwikkeling van zeeplanten tot landplanten. B De ontwikkeling van een kuiken tot een kip. C De ontwikkeling van een embryo tot een baby. De volgende gegevens horen bij de vragen 18 t/m 20. In afbeelding 9 zijn een poot van een kikker, een poot van een sprinkhaan en een vin van een walvis schematisch getekend. 18 Welke van deze organen vertonen veel overeenkomst in bouw? A De poot van de kikker en de poot van de sprinkhaan. B De poot van de kikker en de vin van de walvis. C De poot van de sprinkhaan en de vin van de walvis. Afbeelding 9 Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 88

7 19 Welke van deze organen vertonen veel overeenkomst in functie? A De poot van de kikker en de poot van de sprinkhaan. B De poot van de kikker en de vin van de walvis. C De poot van de sprinkhaan en de vin van de walvis. 20 Welke van deze organen zijn waarschijnlijk ontstaan uit dezelfde grondvorm? A De poot van de kikker en de poot van de sprinkhaan. B De poot van de kikker en de vin van de walvis. C De poot van de sprinkhaan en de vin van de walvis. In afbeelding 10 is het ontstaan van twee tweelingen weergegeven. De vragen 21 en 22 gaan over deze afbeelding. Afbeelding Kind 1 is een jongen. Welk geslacht heeft kind 2? A Kind 2 is een jongen. B Kind 2 is een meisje. C Dat is niet te zeggen. 22 Kind 3 is een meisje. Welk geslacht heeft kind 4? A Kind 4 is een jongen. B Kind 4 is een meisje. C Dat is niet te zeggen. Afbeelding In afbeelding 11 zijn de embryo s van een salamander, een kip en een kat getekend. De embryo s bevinden zich in een vergelijkbaar stadium van ontwikkeling. Wat wordt met deze overeenkomst in embryonale ontwikkeling aannemelijk gemaakt? A Dat deze dieren gemeenschappelijke voorouders hebben. B Dat de verdere embryonale ontwikkeling van de embryo s op dezelfde manier plaatsvindt. C Dat tijdens de evolutie deze dieren in dezelfde periode zijn ontstaan. Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 89

8 C BASISSTOF In afbeelding 12 is de stamboom van een aantal soorten fruitvliegen op Hawaï weergegeven. Hawaï is een eilandengroep in de Stille Oceaan. Elk rondje in de stamboom stelt een soort voor. Afbeelding 12 Beantwoord de volgende vragen. 1 Met welke nummers zijn soorten aangegeven die uit soort 7 zijn ontstaan? 2 Met welk nummer is een gemeenschappelijke voorouder van soort 14 en soort 15 aangegeven? 3 Welke soort is uitgestorven, soort 1 of soort 2? 4 Met welke soort vertoont soort 13 de meeste verwantschap, met soort 8 of met soort 14? Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 90

9 In afbeelding 13 zie je de eilandengroep Hawaï. De eilanden zijn op verschillende tijdstippen in het verleden door vulkaanuitbarstingen ontstaan. Soms ontstonden een paar eilanden op hetzelfde moment. Zo zijn Molokai, Lanai, Kahoolawe en Maui even oud. Op de eilanden komen veel verschillende soorten fruitvliegen voor. In het verleden zijn fruitvliegen ook wel van het ene eiland naar het andere eiland gegaan; dit wordt migratie genoemd (zie afbeelding 13). Na migratie zijn op het andere eiland door evolutie nieuwe soorten ontstaan. Afbeelding 13 5 Kan soort 10 van afbeelding 12 op het eiland Kauai hebben geleefd? 6 En kan soort 10 van afbeelding 12 op het eiland Mauna Kea hebben geleefd? 7 Noem de naam van een eiland (of de namen van eilanden) waar soort 12 van afbeelding 12 kan hebben geleefd. Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 91

10 D EXTRA BASISSTOF Beantwoord de volgende (meerkeuze)vragen. 1 De volgende paren willen graag een kind. 1 Jos en Marije. Marije heeft al enkele malen een miskraam gehad. 2 Henk en Nashiek. Henk heeft een oom die lijdt aan de ziekte van Huntington. Deze erfelijke ziekte tast bepaalde delen van de hersenen aan. 3 Mark en Anneke. Anneke heeft hersenletsel opgelopen tijdens een motorongeluk. Welk paar of welke paren doen er verstandig aan genetisch advies in te winnen? A Alleen paar 1. B Alleen paar 2. C Alleen paar 3. D Paar 1 en 2. E Paar 1 en 3. F Paar 2 en 3. 2 Drie voorbeelden van prenataal onderzoek zijn: 1 echoscopie; 2 vlokkentest; 3 vruchtwaterpunctie. Bij welk onderzoek of bij welke onderzoeken wordt het fenotype van het embryo onderzocht op afwijkingen? A Alleen bij onderzoek 1. B Alleen bij onderzoek 2. C Alleen bij onderzoek 3. D Alleen bij de onderzoeken 1 en 2. E Alleen bij de onderzoeken 1 en 3. F Alleen bij de onderzoeken 2 en 3. 3 Bij een bepaalde onderzoeksmethode naar afwijkingen bij een ongeboren kind wordt wat weefsel uit de placenta gehaald. Hoe heet deze onderzoeksmethode? A Echoscopie. B Vlokkentest. C Vruchtwaterpunctie. 4 In de kern van de cellen van een jongen komen geslachtschromosomen voor. Deze chromosomen zijn afkomstig van de ouders. Kan het X-chromosoom bij een jongen afkomstig zijn van zijn moeder? En van zijn vader? Van de moeder Van de vader A Ja Ja B Ja Nee C Nee Ja D Nee Nee Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 92

11 5 In afbeelding 14 zijn de chromosomenparen uit de kern van een lichaamscel van een mens weergegeven. De chromosomen in paar 23 zijn de geslachtschromosomen. Is de persoon van wie de chromosomen in afbeelding 14 zijn weergegeven een jongen of een meisje? Leg je antwoord uit. Afbeelding 14 6 In afbeelding 15 zijn cellen uit het lichaam van een mannelijk dier en van een vrouwelijk dier van één bepaalde soort schematisch getekend. Bij deze diersoort wordt het geslacht op dezelfde manier door de chromosomen bepaald als bij mensen. Welke letters geven de geslachtschromosomen aan? 7 Welke geslachtscel bepaalt het geslacht van een embryo, de eicel of de zaadcel? Leg je antwoord uit. Afbeelding 15 Biologie voor jou Malmberg s-hertogenbosch 93