Voorstudie MJA3 Overige Industrie. De route naar de duurzaam gesloten hightech keten

Transcriptie

1 3 Voorstudie MJA3 Overige Industrie De route naar de duurzaam gesloten hightech keten

2 4

3 5 Inhoud Voorwoord Managementsamenvatting Inleiding Situatieschets hightech industrie Vergezicht De route naar een duurzame gesloten hightechketen Barrières en tools (de ene kant van de medaille) Nieuwe kansen door sluiten van keten (de andere kant van de medaille) Sluiten keten is veelal een bottom-up veranderkundig proces Routekaart

4 6

5 7 Voorwoord De meerjarenafspraken energie-efficiency industrie zijn met het ondertekenen van het convenant MJA3 (in 2009) een nieuwe ambitieuze periode ingegaan tot aan Een innovatief spoor van het MJA3 is het uitvoeren van een voorstudie/routekaart per sector. De voorstudie is een voorfase op weg naar een routekaart voor de sector in het kader van duurzaam ondernemen. Deze activiteit wil een bijdrage leveren aan de doorontwikkeling van de sector in de relatie met duurzaam ondernemen. Het gaat er met name om op zoek te gaan naar doorbraken en daarmee ook naar het maximeren van winst voor de PPP s van duurzaam ondernemen (people, planet, profit). Het is een mooie geboden kans om als sector gezamenlijk te zoeken naar de slagen die ertoe doen en de kansen te kunnen verzilveren via transitietrajecten, bijvoorbeeld in de keten. De MJA-OI (Overige Industrie) is een van de sectoren in het MJA3. Op zich is de MJA-OI een grote heterogene bedrijvengroep (de naam zegt het al) en daardoor geen echte sector. Toch is het overtuigend gelukt om een bedrijvengroep samen te stellen uit de hightech industrie, die min of meer model staat voor een veel grotere groep bedrijven in de Nederlandse maakindustrie. Deze groep bestaande uit Océ Technologies, Ahrend, FEI Electron Optics, PANalytical en Netherlands Car (NedCar) heeft de kans aangegrepen om gezamenlijk na te denken over de visie op hun toekomst, en van daaruit actielijnen uit te zetten naar de toekomst i.c. naar een vervolg in de vorm van een routekaart. Kortom: de dag van morgen even los te laten, de blik op de langere termijn te richten (rond 2030), elkaar daarbij te inspireren en van elkaar te leren. En dat is gelukt! De bedrijven hebben in vier bijeenkomsten van elk een hele dag geïnvesteerd; veelal met meerdere functionarissen per bedrijf. Actief deelnemen en input leveren in een open sfeer; soms even doorbijten in de middag. Waardering voor deze toch wel bijzondere investering in tijden van economische tegenspoed. Daarnaast hebben verschillende gasten hun expertise ingebracht. In het bijzonder willen wij de volgende personen bedanken: Joop Postuma (IOP), Han de Kok (TUE), Ardi Dortmans (TNO), Math de Vaan (HTSP), Willem Jan van Amersfoort (SIMS/Mirec), Hilke Brouwers (Nyenrode), Hans van Weenen (UVA/Windesheim), Piet de Vries (Frencken), Frido Smulders (TUD), Bart Velthuizen (De Loft), Ernst Worrell (UU). Positief is ook dat de deelnemende bedrijven hebben aangegeven het traject te willen doorzetten met een ambi-

6 8 tieuze routekaart. Met het oog op een grotere reikwijdte en uitstralingseffecten is verdere verbreding gezocht door deelname van nieuwe bedrijven uit de technologischindustriële sector (FME-lidbedrijven). Dit rapport geeft u de resultaten van het voorstudietraject en vervolgens het uitgewerkte voorstel voor de routekaart Hightech industrie. Dank is verschuldigd aan het Ministerie van EZ (financiering), de uitvoeringsorganisatie SenterNovem (facilitering), de vele externe sprekers (inspiratie en kennisvalorisatie) en niet in de laatste plaats organisatieadviesbureau Berenschot (opdrachtnemer). Namens de bedrijvengroep spreek ik graag die dank uit. Charlie Droste Secretaris MJA-OI Projectleider voorstudie MJA-OI Vereniging FME-CWM Zoetermeer, september 2009

7 9 1. Managementsamenvatting Aanleiding De MeerJarenAfspraken energie efficiency is een convenant tussen de Nederlandse overheid en het Nederlandse bedrijfsleven om de energie efficiëntie in de deelnemende sectoren te verbeteren. MJA3 is de opvolger van twee eerdere convenanten en gericht op verbetering van de energie efficiëntie in de hele keten. Om de mogelijkheden te ontdekken en om de industrie strategisch voor te bereiden op de toekomst biedt het ministerie van Economische Zaken de MJA3-sectoren een voorstudie aan. Deze voorstudie is gemaakt voor de overige industrie binnen het cluster metaalelektro- en hightechindustrie en is gerealiseerd in een werkgroep met 5 innovatieve hightech bedrijven. De voorstudie geeft een beeld van de wereld in 2030 en geeft richting aan de oplossingen die voor deze sector nodig zijn om vitaal te blijven. In de voorstudie wordt tevens de werkhypothese, het realiseren van 50% energie efficiëntie in 2030, behandeld. Ambitie De ambitie van de werkgroep hightechindustrie is hoog! In 2030 wil zij een rendabele global business genereren en de ambitie van de duurzame maatschappij echt vormgeven. Om in een dynamische wereld de duurzame ambitie vorm te geven zal de P van profit gecombineerd worden met de P van people en de P van planet. Door het slim combineren van profit, people en planet kan met duurzaamheid ook geld worden verdiend. Zowel het genereren van een rendabele global business als het realiseren van de duurzame ambitie is in de werkgroep uitgebreid aan de orde gekomen. Bedrijfseconomisch vergezicht naar 2030 De duurzame ambitie zal in de snel veranderende omgeving van de hightechindustrie moeten worden vormgegeven. Er zullen daarom strategische keuzes gemaakt moeten worden ten aanzien van lokaal of globaal aanwezig zijn, toenemende (keten)eisen en het realiseren van toegevoegde waarde, veranderende supply chain en open/eco innovatie. Lokaal of globaal In alle markten van de hightechindustrie groeit de mondiale concurrentie. Om deze race vol te houden, moet voortdurend een hogere toegevoegde waarde gerealiseerd worden, waarbij laagwaardige delen van de supply chain naar lage lonen gebieden overgebracht worden. Er wordt

8 10 steeds scherper gekeken welke bedrijfsonderdelen (R&D, marketing, sales, productie, service, inkoop en hoofdkantoorfuncties) waar plaats gaan vinden. Nederlandse OEM ers (Original Equipment Manufacturers, de bedrijven die eindproducten maken) en toeleveranciers kunnen zich nu nog onderscheiden in innovatie, design en specialisatie in nichemarkten (Low volume, High Mix, High Complexity), maar de opkomende economieën lopen in. Een belangrijke kracht om de hightechindustrie in Nederland te behouden is het belang van regionale kennishubs. Het opbouwen van dit soort clusters in Nederland zal lokale kennisontwikkeling en wellicht lokale productie (van kleine series nieuwe producten) stimuleren. Een andere belangrijke kracht om de hightechindustrie in Nederland te behouden is de aantrekkelijkheid van lokale productie. De flexibiliteit wordt namelijk versterkt als toeleveranciers op armlengte zitten (niet-standaard communicatie, korte transporttijden). Toenemende eisen en toegevoegde waarde De eisen ten opzichte van de eindproducten van de hightechindustrie zullen naar 2030 sterk blijven toenemen. Producten zullen daardoor steeds functioneler en complexer worden. Dit kan zo ver gaan dat er zelflerende of zelfsturende systemen ontwikkeld worden. Technologische (product)innovaties (bijv. nanotechnologie en photonicde- vices) zijn cruciaal voor het onderscheidend vermogen van hightech bedrijven. Ook de rol van (embedded) software wordt groter. Procesinnovaties (automatisering, robotisering en meer communicatie op afstand) zijn eveneens van groot belang om aan de toenemende eisen op het gebied van productiviteit te voldoen. Wat betreft de eisen in de keten is de verwachting dat het innovatietempo, de volumeflexibiliteit en de innovatiegraad het meest zullen toenemen. Een andere grote verandering die zich de komende decennia in de hightechindustrie zou kunnen voordoen, is de overgang van het alleen leveren van een nieuw product naar het leveren van een totaal dienstconcept. De TCoO (Total Costs of Ownership) van het product wordt dan een belangrijke manier om toegevoegde waarde te leveren. Veranderende supply chain en Ecosysteem/open innovatie De OEM ers in de hightechindustrie schuiven steeds meer op in de keten. Daarom zal de OEM er van de toekomst steeds minder detailkennis hebben van subprocessen, producten en technologieën. Standaardonderdelen, maar ook kritischere onderdelen of systemen, zullen vaker worden uitbesteed. De toekomst van de toelevering zou kunnen worden versterkt door steeds meer geïntegreerde systemen of modules aan te leveren. Dit kan door met OEM ers samen nieuwe componenten te ontwikkelen, die generiek

9 11 zijn (en ook verkocht kunnen worden aan anderen). De OEM er zal voornamelijk de rol van systeemontwikkelaar, systeemintegrator en ketenregisseur op zich nemen. Samenwerken op het gebied van innovatie - open innovatie - is steeds belangrijker geworden en zal naar 2030 steeds belangrijker worden. Een belangrijke reden daarvoor is al genoemd, OEM ers zullen ook wat betreft innovatie en technologieontwikkeling steeds afhankelijker worden van hun toeleveranciers. Daarnaast is samenwerking met vele andere partijen (kennisinstituten, andere bedrijven en zzp ers) van groot belang om voor te lopen in innovatie. Innovatie in ecosystemen - ecosysteem innovatie - zal daarom een belangrijk onderscheidend vermogen zijn. Competenties om kort en intensief kennis te delen, worden daardoor belangrijker. Er zijn drie hoofdrichtingen uit het voorstudietraject naar voren gekomen om een duurzame hightech keten in 2030 te realiseren: Duurzaamheid naar 2030 Duurzaamheid zal naar alle verwachting de komende decennia belangrijker worden. Consumenten en bedrijven zullen in de toekomst steeds vaker om duurzame producten vragen. Daarnaast is de toenemende schaarste van energie en materiaal een belangrijke (economische) driver om steeds duurzamer met deze grondstoffen om te gaan. Momenteel is er in de hightechindustrie aandacht voor (her)gebruik van materialen en energiezuinige productiemethoden en producten. Echter, op vele aspecten is er verbetering mogelijk. Door deze maatregelen kan een totale energiereductie worden behaald van 25 PJ in 2030! Dit is twee maal zo groot als de 13,4 PJ die de bedrijven in de overige industrie zelf gebruiken! Met name de eerste hoofdrichting, het sluiten van de materiaalketen, is zeer uitdagend omdat er drie taken aan het eind van de keten bijkomen: inwinnen, scheiden/demonteren en herwinnen van onderdelen en materialen. De grootste barrières om de drie hoofdgedachten te realiseren liggen op het gebied van productonwikkeling en supply chain. 1. Het is van strategisch en energetisch belang om de ketencirkel van de hightechsystems te sluiten en te streven naar 100% recycling van gebruikte materialen. De belangrijkste driver is de toenemende schaarste van (een toenemend aantal) materialen die als grondstof dient voor de sector. 2. Het is van strategisch en energetisch belang om de gebruiksfase van eindproducten te beïnvloeden. 3. Het is van energetisch en economisch belang om bij de aanmaakfase en de recyclefase zo min mogelijk energie te gebruiken.

10 12 Onderwerp Complexer door Productontwikkeling Design for dissassembly, materialen niet toxic, gebruikmaking gerecyclede materialen, beperking energiegebruik in gebruiksfase, verlenging levensduur, beperking onderhoud, beperking materiaal en energiegebruik tijdens productie en recyclefase Supply chain Beschikbaarheid afgedankte producten, acceptatie recyclaat, transparantiemateriaalgebruik, doorvertalen duurzaamheid in keten Ook komen er allerlei nieuwe businesskansen voor alle ketenspelers. Op drie gebieden kan er new business worden ontwikkeld: 4. Nieuw businessmodel voor de hele keten, waarin diensten en het vervullen van hogere functies centraal staan. 5. Aanbieden van producten die over de gehele levensloop goedkoper zijn (Total Cost of Ownership is lager) of die duurzaamheid als onderscheidende USP hebben. 6. Nieuwe rollen oppakken in het nieuwe deel van de keten (inwinnen, scheiden/demonteren, herwinnen). Om de duurzame keten te realiseren zullen er ook veranderkundige barrières overwonnen moeten worden. Het is de overtuiging van de werkgroep dat er vanuit individuele koploperbedrijven een olievlekwerking uitgaat naar werknemers van andere bedrijven. Veranderingen blijken vaak bottom-up binnen bedrijven te beginnen. Routekaart In de voorstudie zijn de ambities en de belangrijkste barrières voor het realiseren van een duurzame keten geïdentificeerd. Deze uitdagingen kunnen verder worden uitgewerkt in een routekaart. In de eerste fase van de routekaart kunnen enkele nieuwe werkwijzenontwikkeld worden om de bedrijfseconomische en technische besluitvorming binnen bedrijven veel sneller en makkelijker te laten verlopen. Op korte termijn kunnen deze werkwijzen en tools dan beschikbaar komen voor alle spelers in de ketencirkel. Het doel van de werkgroepen is dat bedrijven gezamenlijk leren hoe ze MVO (nog beter) handen en voeten kunnen geven in hun eigen bedrijf en in samenwerking met andere ketenspelers. De bedrijven die deelnemen aan de werkgroepen leren hoe ze de tools kunnen toepassen in hun eigen organisaties en hebben invloed op de ontwikkeling van de tool. De doorlooptijd van de routekaart is 1 jaar.

11 Change Database R&D Supply chain Strategie 13 Tools & werkwijzen Deliverables Inzet bedrijven MVO tweede orde bedrijf Tool om kosten-batenanalyse te maken van verschillende maatregelen (sluiten keten, gebruiksfase) met opnemen van milieu baten 4 dagen voor 4 workshops MVO tweede orde keten Tool om op ketenniveau kosten en baten van maatregelingen inzichtelijk maken Dienst Overzicht barrières en oplossingen om business model naar verkopen dienst Standaardopzet MVO jaarverslag Raamwerk voor MVO-jaarverslag opzetten Open/closed loop Bepalen parameters waarop open of closed loop gekozen kan worden; verdieping van parameters volumes, regie en kosten en PvA daarvoor Duurzaam inkopen Analyse bestaande duurzaamheid inkoop meetlatten en eventuele verdere uitwerking daarvan en PvA daarvoor Audit Analyse bestaande audits (ISO en ), bepalen welke duurzaamheid indicatoren op systeem, proces en productniveau toegevoegd kunnen worden en PvA daarvoor Trias kwadraat aanbieders Opstellen PvA voor database waarin aanbieders/toeleveranciers worden gescoord op materiaalgebruik en energiegebruik over de keten (LCA) Traceability/cerficering recyclaat Opstellen PvA voor opstellen voor kwaliteitskenmerk voor recyclaat Ecodesing/Cradle to Cradle Bundelen alle bestaande kennis ecodesign en opstellen tool voor alle relevante onderwerpen en een PvA om dit te vullen/realiseren 4 dagen voor 4 workshops Database inwin-scheidenterugwin data Ontwikkelingen PvA voor opzetten van een database met welke materialen/ onderdelen goed te scheiden zijn (alla IMDS in automotive) 2 dagen voor 2 workshops LCA open source PvA voor open source ecodesing tool en betrekken van universiteit om dit eventueel op te zetten Game PvA voor ontwikkeling van een duurzaamheidsgame 4 dagen voor 4 workshops 2 dagen voor 2 workshops

12 14 De routekaart zal echter verder gaan dan het ontwikkelen van de werkwijzen en tools. In een open/eco innovatie omgeving wil de werkgroep de komende decennia verder op zoek gaan naar doorbraken en daarmee ook naar het maximaliseren van winst voor de PPP s van duurzaam ondernemen (people, planet, profit).

13 15 2. Inleiding 2.1 Aanleiding De MeerJarenAfspraken energie efficiency is een convenant tussen de Nederlandse overheid en het Nederlandse bedrijfsleven. In het convenant is de ambitie afgesproken dat de deelnemende sectoren een energie efficiëntie verbetering van 2% per jaar tot 2020 zullen realiseren. Dit moet resulteren in een efficiëntie verbetering van 30% in 2020 ten opzichte van MJA3 is opvolger van twee eerdere convenanten. In deze MJA en MJA2 is al veel bereikt op het gebied van efficiëntie verbetering, vooral binnen de eigen bedrijfsvoering. Om het energie efficiëntie tempo te handhaven tot 2020 zijn innovatievere technieken nodig en zullen efficiëntie verbeteringen in de keten gezocht moeten worden. Om deze mogelijkheden te ontdekken en om de industrie strategisch voor te bereiden op de toekomst biedt het ministerie van Economische Zaken de MJA3-sectoren een voorstudie aan. Deze voorstudie geeft een beeld van de wereld in 2030 en geeft richting aan de oplossingen die voor deze sector nodig zijn om vitaal te blijven. In de voorstudie wordt tevens de werkhypothese, het realiseren van 50% energie efficiëntie in 2030, behandeld. Bij voldoende draagvlak en potentieel zullen de resultaten van de voorstudie verder uitgewerkt worden in een sector routekaart. 2.1 Afbakening De MJA Overige Industrie is een heterogene groep bedrijven met een grote diversiteit van producten en/of diensten. De productie van verpakkingspapier, printmachines, kantoormeubilair, auto s en vrachtwagens, bier, halfgeleiders en de dienstverlening (zoals luchtvaart en omroep) behoren bijvoorbeeld tot deze groep. Deze voorstudie is gemaakt voor de overige industrie binnen het cluster metaalelektro- en hightechindustrie. Vanaf nu zal aan deze sector worden gerefereerd met hightechindustrie, omdat alle bedrijven in minder of meerdere mate een hightechkarakter kennen. In de meeste gevallen betreft het hightechsystemen (HTS) en sluiten we aan bij het sleutelgebied-denken van het innovatieplatform. Dit geldt met name ook voor de bedrijven die deelgenomen hebben aan de sessies die zijn uitgevoerd voor de voorstudie. Hierna volgt een overzicht van deze bedrijven:

14 16 Tabel 1: Overzicht deelnemende bedrijven FEI FEI ontwerpt, produceert, verhandelt en onderhoudt optische apparaten (elektronenmicroscopen) voor onder andere de electronics, research, industrie en life science-markt. Océ Océ is leverancier op het gebied van document management en printen voor professionals. Het brede aanbod van Océ omvat kantoorsystemen voor printen en kopiëren, snelle digitale productieprinters en breedformaat printsystemen voor zowel technische documentatie als display graphics in kleur Panalytical Panalytical ontwerpt, produceert (onderdelen van) x-ray-/ röntgenapparaten om metingen mee uit te voeren in vele markten, zoals medical, housing, automotive, communication, environment. Nedcar Nedcar vervaardigt onderdelen en verzorgd de eindassemblage van auto s van onder andere het automerk Mitsubishi. Ahrend Ahrend ontwerpt, vervaardigt en verhandelt meubilair en voert aanpalende diensten uit voor vele markten gericht op kantoorinrichting, verzorgsector en scholen. Daarnaast heeft FME een actieve rol gespeeld in dit traject door enerzijds het voorzitterschap van het traject op zich te nemen en anderzijds een actieve rol te spelen tijdens de werksessies met als rol de vertegenwoordiging van alle FMEleden die in de categorie High Tech Systems (HTS) vallen. Alle werksessies zijn bovendien bezocht door verschillende gasten uit deze hightechindustrie, gasten competent op het thema duurzaamheid. Geconcludeerd kan worden dat de deelnemers een goede vertegenwoordiging zijn van het denken vanuit het perspectief van OEM ers (Original Equipment Manufacturers, de bedrijven die eindproducten maken) in de hightechindustrie in Nederland. 2.3 Ambitie; vitale sector in 2030 De ambitie van de hightechindustrie is hoog! In 2030 wil zij een rendabele global business en de ambitie van de duurzame maatschappij echt vormgeven. High Tech Systems and Materials is nu een sleutelgebied in Nederland en wil deze positie graag verder uitbouwen. Dit betekent dat er in de toekomst op basis van producten en diensten veel toegevoegde waarde door deze ketens gegenereerd gaat worden. Eindproducten van deze industrie worden steeds functioneler en complexer. Dit kan zo ver gaan dat er zelflerende of zelfsturende systemen ontwikkeld worden. En dat in een snel ontwikkelende omgeving waarin vele strategische keuze gemaakt moeten worden op het gebied open/ eco-innovatie, lokaal of globaal, duurzaam kenniscluster rondom Eindhoven, technologische innovaties (bijv. nanotechnologie en photonicdevices). In deze omgeving wil de hightechindustrie een bijdrage leveren aan een duurzamere maatschappij. Een steeds groter wordend deel van de hightechbedrijven kiest strategisch voor duurzaam ondernemen

15 17 Figuur 1: Berenschot MVO-model TOTALE KETEN Berenschot MVO-model Materiaal tl Grondstoffase Product fabrikant Productiefase Distributiefase Klant Recycling Gebruikfase Hergebruiksfase PEOPLE Sociaal Veiligheid Energie Toxiciteit ONTWERPEN PLANET Materiaal Emissie 1e orde PROFIT en is de fase van doen alsof het belangrijk is al ver voorbij. FME zet bewust in op de kansen die duurzaamheid met zich meebrengt, door de 1001 oplossingenprogrammering (lancering in 2008). Ontwikkeling van herwintechnieken en eco-materialen spelen een belangrijke rol daarin. Maar wat houdt de ambitie om duurzaam te ondernemen precies in? Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), ook wel duurzaam ondernemen genoemd, is een vorm van ondernemen gericht op duurzaamheid die de afweging tussen de drie P s (profit, planet, people), voor zowel huidige als toekomstige generaties, in de gehele organisatie doorvoert. Duurzaamheid moet over de gehele keten bezien worden (zie figuur 1). Dit betekent dat de P van people impliceert dat alle bedrijven in de keten een afweging maken ten aanzien van welzijn, gezondheid, culturele aspecten, leeftijdspreiding, bevolkingsgroei, carrièregedrag en veiligheid. Gelijktijdig wordt rekening gehouden met de P van planet; wat is de impact van alle bedrijven in de keten op materiaal- en energiegebruik, toxiciteit en emissie? De derde P (profit) is natuurlijk altijd een randvoorwaarde voor elke beslissing in een bedrijf. 2e orde MVO om het eigen imago te verbeteren, hoeft niet alleen een kostenpost te zijn. Door het slim combineren van planet, people en profit kan ook geld worden verdiend met duurzaamheid. Het besparen van energie en materiaal betekent in toenemende mate geld besparen (eerste orde MVO of PPP denken). Echter, duurzaamheid schept ook nieuwe kansen (tweede orde MVO of PPP denken). De kunst is dat als een new business development markt te zien de komende tien jaren. De verwachting is dat dit daarna wederom meer commodity worden.

16 18 Eerste orde = koppeling van geld besparen (kosten verlagen) en duurzaam omgaan met resources en omgeving. Tweede orde = koppeling van geld verdienen (opbrengst verhogen) en duurzaam omgaan met schaarse resources en omgeving. Voorbeelden eerste orde, geld besparen met duurzaamheid Het besparen van de eigen energiebehoefte heeft minder energiekosten tot gevolg Het besparen van de eigen materiaalbehoefte heeft minder materiaalkosten tot gevolg In sommige gevallen is recycling van materiaal goedkoper dan nieuw materiaal produceren Voorbeelden tweede orde, geld verdienen met duurzaamheid Een nieuwe taak spelen in het sluiten van de keten (inwinnen, scheiden of herwinnen) en daarmee geld verdienen (new business development) Er kan een hogere prijs voor de aanschaf van het product gevraagd worden, omdat de Total Cost of Ownership (TCoO) lager is, bijvoorbeeld omdat klanten lagere energie- of onderhoudskosten hebben of omdat het product een langere levensduur kent (new business development) Beter dan de concurrentie voldoen aan de eisen die de klant op het gebied van duurzaamheid stelt Eigen imago verbeteren om meer klanten aan te trekken (of niet te verliezen) Met name het vinden van een strategische en rendabele positionering (tweede orde) in dit veld, van schaarste en kansen, is een zoektocht. Deze voorstudie beoogt veel meer richting te geven aan die zoektocht en tegelijkertijd kansen aan te wijzen voor collectieve mogelijkheden in het kader van de MJA3-doelstelling. Namens de deelnemers aan de voorstudie kunnen we zeggen dat het de ambitie van het hightech cluster is om een veel grotere stap te maken dan 2% per jaar door: Het sluiten van de materiaalcirkel en daarmee het hergebruiken van veel meer gebruikte materialen, waardoor een energiebesparing ten opzichte van het gebruik van maagdelijke materialen mogelijk is. Het erbij betrekken van de gebruiksfase van de systemen, omdat deze fase veel meer energie kost dan de productiefase. Het sluiten van de materiaalcirkel op een duurzame energetische wijze te realiseren. Door deze maatregelen kan een totale energiereductie worden behaald van 25 PJ in 2030! Dit is twee maal zo groot als de 13,4 PJ die de bedrijven in de overige industrie zelf gebruiken! De berekening van de energiereductie is in de bijlage weergegeven. Deze ambitie kan worden samengevat tot het sluiten van de duurzame keten.

17 19 Om dit te realiseren in 2030, dient in de komende vijf jaren een aantal tools en werkwijzen ontwikkeld en geïmplementeerd te worden in de sector, waarmee inzicht wordt verkregen en barrières worden weggenomen en de Nederlandse hightechketens een strategisch voordeel behalen bij hun klanten. 2.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt een korte schets gegeven van het belang van deze sector vandaag de dag. Hoofdstuk 3 gaat over de veranderingen die allemaal op til zijn richting 2030, en wat die teweegbrengen in de keten. Hoofdstuk 4 geeft antwoord op de vraag wat de sector zou moeten doen om in 2030 vitaal en duurzaam te ondernemen. De keten wordt een cirkel, de gebruiksfase zou langer en energiezuiger moeten worden ingericht en het energieverbruik van de cirkel moet minder en duurzamer. Het hoofdstuk gaat in op de collectieve veranderingen, maar ook op de nieuwe businesskansen (tweede orde denken). In hoofdstuk 5,6 en 7 wordt een overzicht gegeven van de werkwijzen en tools die de sector nog zou willen hebben om binnen een aantal jaren veel massaler op weg te zijn naar de duurzame keten. In hoofdstuk 8 er wordt een schets gegeven van de wijze waarop een routekaart hieraan bijdraagt.

18 20

19 21 3. Situatieschets hightech industrie BelANg hightechindustrie De hightechindustrie is van zeer groot belang voor de Nederlandse economie. Het innovatieplatform onder leiding van onze premier Jan Peter Balkenende heeft in 2004 een aantal economisch zeer belangrijke clusters erkend, de zogenaamde sleutelgebieden. De hightechindustrie (benoemd als HighTechSystems, HTS) is één van de zes sleutelgebieden van Nederland en daarmee van groot belang voor de Nederlandse economie. DE OVERZICHTSFOTO Hoog Clusterkarakter Pensioenen en verzekeringen Versnellen Creatieve ind Activiteiten van de markt 100% stuwend uwen Uitbo HTS Chemie Gemengd F&F 100% verzorgend Water Ggrootte van de bol = aantal FTE s actief in het cluster Omturnen/loslaten Uitnutten Laag Zwak Clusterpositie in de markt Sterk

20 22 nieuwe mogelijkheden en positionering is volop gaande. Bedrijven staan open voor nieuwe kansen, de druk op vernieuwing is hoog. Daadwerkelijke out-of-pocket investeringen zijn nu lastiger, maar er is met name ruimte/tijd voor marktverkenningen en innovatieprojecten. e ma Bep ter er iaa k d laa e nvr aag ik bru l rge iaa He ater m 1 zam uur ik d gie bru ener ene Bep rgi erk eaa de nvr aag 3.2 Duurzaamheid anno 2009 Trias Energetica en Trias Mineralica als onderdeel van PPP De hightechsector heeft met name op het gebied van materiaal- en energiegebruik een grote impact. Vandaar dat deze twee onderwerpen centraal staan in dit rapport. Als uitgangspunt voor het denken over energie en materiaalgebruik worden de Trias Energetica en de Trias Mineralica gebruikt (figuur 2). Ge De hightechindustrie is qua aantal werkzame personen een groot cluster. Het cluster heeft bovendien hoge exportcijfers, een hoge productiewaarde en een grote toegevoegde waarde1. Gezien het exportkarakter van dit cluster (hoge exportquote naar mondiale markten) is het een zogenaamde stuwende sector voor de Nederlandse economie. De eindmarkten zijn divers en behalve grote wereldspelers behoren ook veel MKB-bedrijven tot dit cluster. Dit cluster beschouwt zich als de meest innovatieve sector van Nederland. In hoog tempo worden nieuwe en betere producten ontwikkeld, waarmee de marktpositie op de wereldmarkt verbeterd wordt. Dat gebeurt meestal in nichemarkten met een mondiaal karakter. Het is een cluster die het meest investeert in R&D en innovatie en ook de kennisdynamiek is hoog. Het cluster kent een hoge innovativiteit, clusterstructuur en marktoriëntatie, maar kan ook nog sterk verbeteren in innovatie van organisatie en marketing en samenwerking. De sterke groei van de jaren is echter in het laatste jaar tot een abrupt einde gekomen. De financiële crisis, met in haar slipstream de economische crisis, zorgt voor een afname van het aantal orders binnen de industrie. Vooral in de elektrotechnische en automotive-industrie is de vraag zeer sterk gedaald, maar ook veel andere sectoren kennen een grote vraaguitval. Echter, de eerste tekenen van herstel zijn zichtbaar. Daarnaast kenmerkt dit cluster door een sterke toekomstgerichte focus. De zoektocht naar 3 Indien nodig, gebruik fossiele brandstoffen zo efficient en schoon mogelijk Indien nodig, gebruik eindige materialen zo efficient en schoon mogelijk Trias Energetica Trias Mineralica Figuur 2: Trias Energetica en Trias Mineralica