Concretisering maatregelen bos, natuur en landschap t.b.v. het energieakkoord

Transcriptie

1 Biomass consultants, researchers and engineers BTG Biomass Technology Group BV is a private firm of consultants, researchers and engineers, operating worldwide in fields of sustainable energy production from biomass and waste P.O. Box 835 > 7500 AV Enschede > The Netherlands > Tel > Fax > office@btgworld.com > Site Projectnummer 1832 Titel Concretisering maatregelen bos, natuur en landschap t.b.v. het energieakkoord Eindrapport Datum 27 oktober 2014 Voor Partners van het Houtconvenant

2 Contactpersoon Martijn Vis Colofon BTG biomass technology group B.V. Postbus AV Enschede Tel Fax

3 INHOUD 1 INLEIDING Aanleiding en aanpak Overzicht knelpunten en maatregelen 1 2 MOGELIJKE BIJDRAGE BOS, NATUUR EN LANDSCHAP AAN DUURZAME ENERGIEDOELSTELLINGEN Beschikbaarheid van biomassa Conversietechnieken Scenario voor MAATREGELEN T.B.V. PRODUCTIE VAN DUURZAME ENERGIE Investeringssubsidie voor kleinere biomassa installaties Landelijk beschikbaar maken financiering voor biomassaketels Opzetten portfolio s van warmteprojecten voor levering duurzame warmte 9 4 MAATREGELEN T.B.V. PRODUCTIE VAN BIOMASSA Meer oogsten van landschappelijk groen Uitbreiding landschappelijk groen en energieplantages Duurzame aanbesteding knip- en snoeihout 15 5 MAATREGELEN T.B.V. WAARBORGING DUURZAAMHEID Duurzaamheidscertificatie kleine producenten van biomassa Adviessysteem biomassaoogst Praktijkonderzoek naar CO 2 -opslag en -besparing 18 6 ONDERSTEUNENDE MAATREGELEN Stimuleren van technische en organisatorische innovatie Communicatie en voorlichting Wet- en regelgeving 21 7 MAATREGELEN VOOR NATUURGRAS EN BERMGRAS Investeringssubsidie aanpassing vergisters voor grasverwerking 22 ANNEX: QUICK SCAN MAATREGELEN BERMGRAS EN NATUURGRAS 24

4 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding en aanpak In het SER-Energieakkoord is een duurzame energiedoelstelling van 14% duurzame energie in 2020 en 16% in Een aanzienlijk deel van deze doelstelling, namelijk 186 PJ valt onder overig en dient nader te worden ingevuld. De ondertekenaars van het Houtconvenant hebben een Actieprogramma Duurzame Biomassa 2020 opgesteld waarin de bijdrage van de natuur, bos, en landschap aan de duurzame energiedoelstellingen van het SER-Energieakkoord wordt beschreven. Deze bijdrage is significant en ligt in de ordegrootte van 20 tot 40 PJ primaire biomassa. Op verzoek van de partners van het Houtconvenant heeft BTG dit actieprogramma verder aangevuld, onderbouwd, gekwantificeerd en geschikt gemaakt voor doorrekening door het PBL en ECN. De resultaten van hiervan staan beschreven in dit rapport. Het Bosschap en de ondertekenaars van het Houtconvenant zullen het uitgewerkte Actieprogramma via de Regiegroep RODEO voorleggen aan de Borgingscommissie van het Energieakkoord. Op basis van de potentieel studie Biomassapotentieel NBLH-sector in 2020 en 2050 (Probos 2014) is bepaald welke bijdrage binnenlands geproduceerde biomassa uit natuur, bos en landschap kan leveren en hoeveel extra investeringen in houtketels en andere conversieapparatuur hiervoor nodig zijn. Dit scenario, dat verder is beschreven in hoofdstuk 2, vormt de basis voor de verdere uitwerking van de actiepunten die nodig zijn om de biomassa die beschreven is in het PLUS scenario daadwerkelijk te realiseren. De bijdrage aan de SER-taakstelling willen de partners realiseren door: 1. Een structureel verhoogd niveau van economische rendabele aanwending van de houtige biomassa in Nederland in installaties met een hoog rendement (hoofdstuk 3); 2. Een structureel verhoogd niveau van aanplant, duurzame oogst en bewerking van hout(vezel) en houtige biomassa uit bos, natuur, stedelijk groen en landschappelijke beplantingen (hoofdstuk 4); 3. Maatregelen om de duurzaamheid van de gebruikte biomassa te waarborgen (hoofdstuk 5); 4. Ondersteunende maatregelen gericht op onderzoek, communicatie en voorlichting (hoofdstuk 6); 5. Maatregelen om vergisting van natuur- en bermgras te stimuleren (hoofdstuk 7) 1.2 Overzicht knelpunten en maatregelen Op 17 oktober is een initiële lijst met actiepunten verstuurd aan Regiegroep RODEO. In Tabel 1 zijn de actiepunten nogmaals samengevat 1. In de laatste kolom van onderstaande tabel vindt u het paragraafnummer waar het betreffende actiepunt verder is uitgewerkt. 1 Actiepunt 5 en 15 op de initiële lijst zijn vervallen. Actiepunten 16 en 17 zijn toegevoegd; Actiepunten 6 en 13 zijn samengevoegd. 1

5 Tabel 1 Overzicht met knelpunten en actiepunten biomassa uit bos, natuur en landschap # Huidige situatie met knel/ Aandachtspunten Concrete actie Extra bijdrage aan doel PJ Actoren Maatregelen t.b.v. productie van duurzame energie 1 Nog steeds veel laag efficiënte openhaarden in gebruik 2 Geen mogelijkheid SDE voor ketels <0,5 MW 3 Initiële investeringsdrempel voor implementatie houtketels 4 Ontzorgen afnemers door aanbieden leveringscontract warmte i.p.v. eigen beheer houtketel. 7 Oogst biomassa uit landschapsonderhoud blijft achter 8 Beperkte beschikbaarheid houtachtige biomassa op middellange termijn 9 Gemeentelijk knip- en snoeihout onvoldoende voor binnenlandse bioenergieproductie toegepast Investeringssubsidie voor kachels 1.2 Min EZ, RVO, sectororganisaties Investeringssubsidie voor houtketels 2.5 Min EZ, RVO, sectororganisaties Landelijke beschikbaarheid p.m. Min EZ, duurzaamheidsleningen houtketels groenfondsen, sectororganisaties Regeling ter ondersteuning van lokale energiebedrijven bij opbouw portfolio van houtketels. Maatregelen t.b.v. de productie van biomassa Financiële stimulering houtoogst via toeslag groene dienst Aanplant nieuwe landschapselementen Duurzame aanbesteding knip- en snoeihout, met gunningscriteria voor afzet bij energietoepassing dichtbij plaats van oogst. 0.6 Min EZ, RVO, sectororganisaties 0,6 Partners houtconvenant 0,4 Partners houtconvenant p.m. VNG, I&M, RVO, Pianoo Maatregelen ter borging van de duurzaamheid van de geproduceerde biomassa Kosten ( mln. ) 2, , , , , , , Zorgen rondom duurzaamheid van biomassa, terwijl duurzaamheidscertificatie duur is voor kleine producenten van bioenergie 12 behoefte aan inzicht in impact onttrekking nutriënten bij oogst biomassa uit bos en natuurgebieden. 16 Onduidelijkheid rondom carbon dept in de Nederlandse context. Ondersteunen duurzaamheidscertificering voor kleine producenten van biomassa voor energie Opzetten adviessysteem over biomassa oogst Praktijkonderzoek naar CO2 opslag en besparing + mogelijkheden extra aanplant. Ondersteunende maatregelen p.m. p.m. p.m. Kleine eigenaren, NGO's, partners houtconvant, RVO Onderzoeksinstituten (WUR) Onderzoeksinstituut, partners Houtconvenant 3, , , Suboptimale oogst en logistiek van biomassa uit bos en landschap voor energie. 6, 13 Gebrek aan bekendheid met mogelijkheden oogst en inzet biomassa voor bioenergie 17 Belemmeringen wet en regelgeving Voorlichting op decentraal niveau + expertteam 14 Vergisters vaak niet geschikt voor bermgras en natuurgras Innovatieregeling voor stimuleren van technische en organisatorische innovatie. p.m. Min EZ, RVO 4,0 6.1 Voorlichtingsactiviteiten p.m. VBNE, andere 2,0 6.2 sectororganisaties Maatregelen t.b.v. grasvergisting p.m. Sectororganisaties Investeringssubsidie 0.5 LTO, EZ, natuurbeheerder, bermbeheerders Totaal 4,2 44,7 Totaal (incl. bestaande bijdrage) (zie 2.2) 10,2 Totaal (gehele NBLH-keten) (zie 2.2) 22 0, ,

6 2 MOGELIJKE BIJDRAGE BOS, NATUUR EN LANDSCHAP AAN DUURZAME ENERGIEDOELSTELLINGEN 2.1 Beschikbaarheid van biomassa De mogelijke bijdrage van bos, natuur, landschap en houtverwerkende industrie aan de duurzame energiedoelstellingen van Nederland in 2020 en 2050 zijn recentelijk door Probos in kaart gebracht (Probos 2014). Tabel 2 geeft een overzicht van de scenario s weer. Tabel 2 Energetische toepassing in Nederland van biomassa uit de Nederlandse NBLH-keten in 2014, 2020 en 2050 (Bron: Probos 2014) Het rapport maakt een verschil tussen korte termijn business as usual scenario (BAU) die de verwachte autonome ontwikkeling weergeeft en een korte termijn plus scenario waarin extra maatregelen worden genomen om meer biomassa te mobiliseren voor energiedoeleinden. Het blijkt dat in het plus scenario in ,9 PJ aan biomassa kan worden ingezet voor duurzame energiedoeleinden. Deze biomassa zal voornamelijk worden ingezet voor warmteopwekking en een deel mogelijk in bio-wkk installaties. Bij een gemiddeld energetisch rendement van 85%, leidt dit tot een bijdrage van 22 PJ aan de energiedoelstellingen van het energieakkoord. Dit is een aanzienlijke bijdrage, bijna net zoveel als de geschatte bijdrage van 25 PJ die door bijstook in energiecentrales zal worden opgewekt. Op langere termijn kan zelfs 40 PJ aan biomassa worden vrijgemaakt, goed voor 34 PJ finale energie. Bij de schatting van de potentiëlen is nadrukkelijk rekening gehouden met de duurzaamheid van de oogst. 3

7 In dit rapport wordt uitgegaan van het ambitieuze korte termijn PLUS scenario voor Dit scenario wordt volgens Probos (2014) alleen bereikt indien extra maatregelen worden genomen zoals: Het financieel aantrekkelijk maken van binnenlandse energetische toepassing van hout (o.a. het stimuleren van biomassakachels), waarmee de oogst en inzet rendabeler wordt en minder energiehout wordt geëxporteerd. Inzet van efficiëntere oogstmachines en technieken en het verbeteren van de oogstlogistiek en planning (i.h.b. bij houtige biomassa uit landschap en bebouwde omgeving). Inzet van groene diensten waarbij terreineigenaren worden betaald voor het onderhoud van landschapselementen. Stimuleringsmaatregelen t.b.v. de aanleg van energieplantages. Stimuleren van toepassing bomen in het gemeentelijk groen en tegengaan van vergrassing. Opschalen van succesvolle pilots, het invullen van kennislacunes en het creëren van nieuwe ketens en technieken voor de verwerking van natuurgras en bermgras tot energie. Structurele aanpassing van de wijze van aanbesteding van maaibeheer in o.a. bermen. De biomassastromen in Tabel 2 dienen te worden omgezet in een concreet implementatieplan voor De focus ligt hierbij op biomassa uit bos, landschap, teelt en bebouwde omgeving alsook de belangrijkste niet-houtachtige biomassasoorten zijnde namelijk natuurgras en bermgras. Er wordt niet verder ingegaan op de verwerking van houtachtige biomassa in de houtindustrie en afvalsector. Tabel 3 en Tabel 4 geven het huidig gebruik van biomassa weer alsook de extra biomassa die volgens het PLUS scenario beschikbaar kunnen zijn in 2020 en 2050, uitgedrukt in respectievelijk kton droge stof en PJ. De beschikbaarheid is hier vertaald naar de drie belangrijkste verschijningsvormen, namelijk haardhout, houtchips (energiehout), en gras (bermgras en natuurgras). Er is aangenomen dat de hoeveelheid haardhout beperkt toeneemt naar in totaal 96 kton droog en dat al dit haardhout afkomstig is uit bos (BAU scenario uit Probos (2014)). De overige extra houtoogst uit bos landschap, teelt en bebouwde wordt omgezet in houtchips (energiehout). CBS (2013) 2 laat zien dat de inzet van biomassa in huishoudelijke houtkachels min of meer stabiel is. Een positieve ontwikkeling is dat het aantal open haarden afneemt en vrijstaande haarden met een veel hogere efficiency toeneemt, waardoor er met dezelfde hoeveelheid biomassa veel meer nuttige energie wordt opgewekt. BTG schat de hoeveelheid energie uit natuur en bermgras lager in dan Probos (2014) omdat vergisting tot 2020 de dominante conversietechnologie is. Ook als verbranding wordt toegepast hetgeen voor 2020 niet wordt verwacht - ligt de calorische waarde lager dan 18 GJ/ton droge stof, vanwege het hogere asgehalte van grasachtige biomassa. 2 CBS (2013) Hernieuwbare energie in Nederland

8 Tabel 3 Extra biomassa beschikbaar in 2020 en 2050 (PLUS scenario) in kton droge stof Binnenlands beschikbare biomassa Huidig gebruik voor energie in Extra biomassa 2020 (t.o.v. 2014) Extra biomassa 2050 (t.o.v. 2014) Nederland Haardhout Houtchips Bermgras Natuurgras Totaal Tabel 4 Extra biomassa beschikbaar in 2020 en 2050 (PLUS scenario) in PJ Binnenlands beschikbare biomassa Huidig gebruik voor energie in Nederland Extra biomassa 2020 (t.o.v. 2014) Extra biomassa 2050 (t.o.v. 2014) Haardhout Houtchips Bermgras a) Natuurgras b) Totaal a) In tegenstelling tot Probos (2014) zijn we hier uitgegaan van de energetische waarde bij vergisting. Voor berekeningen zie de Annex met de quick scan over vergisting. 2.2 Conversietechnieken Er zijn diverse conversietechnieken mogelijk voor omzetting van houtchips uit bos- en landschapsonderhoud. Toepassing in lokale houtketels heeft als voordeel dat de transportkosten en de daarbij horende milieubelasting relatief laag blijven terwijl in de ketels een hoog energetisch rendement wordt bereikt. Voor verschillende vermogensklassen zijn de gegevens van ketels weergegeven in Tabel 5. De vermogensklassen en de typische capaciteiten stemmen overeen met die zoals gebruikt in CBS (2013). Tevens is een bioenergie-installatie van 4,5 MW bijgevoegd die symbool staat voor de wat grootschaliger installaties zoals stadsverwarmingseenheden. Tabel 5 Specificaties van verschillende conversietechnologieën Specificatie per installatie Capaciteit Vollasturen Rendement Biomassaverbruik Biomassaverbruik Energieopbrengst Investeringskosten Eenheid kw uur/jaar % GJ/jaar ton ds/ GJ/jaar Euro output jaar Huishoudelijke vrijstaande 5 b) 844 a) 73% a) 20,9 1,2 15, b) houtkachel Houtketel (<100 kw) 17,5 a) b) 85% b) Houtketel ( kw) 250 a) c) 85% d) Houtketel ( kw) 750 a) c) 90% d) Houtketel (1-5 MW) a) d) 90% d) Bioenergieinstallatie 4,5 MW b) d) 90% d) a) Op basis van data CBS (2012) Hernieuwbare energie in Nederland 2012 b) Schatting BTG c) Schatting BTG conform Koppejan (2010) d) Conform berekeningen SDE 2014 voor ketels 0,5 5 MW th 5

9 2.3 Scenario voor 2020 Op basis van de extra biomassa beschikbaar in het PLUS scenario t.o.v. de huidige toepassing en de beschikbare conversietechnologieën is een schatting gemaakt van hoe de extra beschikbare biomassa kan worden omgezet in Om het ambitieniveau te verduidelijken, is ter vergelijking ook het huidige aantal opgestelde houtketels toegevoegd, zoals beschreven in CBS (2013). Het aantal extra huishoudelijke houtkachels correspondeert met de hoeveelheid additioneel haardhout dat beschikbaar komt. Het is mogelijk om meer hoog efficiënte houtkachels te plaatsen ter vervanging van de open haard. Dit gaat echter niet gepaard met additionele vraag naar biomassa en wordt dus niet zichtbaar in de tabel. Tabel 6 Benodigde extra installaties om het 2020 PLUS scenario te realiseren Huidig aantal Aantal extra Extra opgesteld Biomassaverbruik Energieopwekking Type conversietechnologie installaties (2012) installaties t.o.v. huidig vermogen Investeringskosten Unit # # MW GJ GJ Mln. Euro Huishoudelijke houtkachel ,9 Houtketels industrie (<100 kw) ,0 Houtketels industrie ( kw) ,0 Houtketels industrie ( kw) ,2 Houtketels industrie (>1 MW) ,4 82 Bioenergie-installatie (4,5 MW) ,1 Totaal ,6 De extra installaties genereren extra werkgelegenheid in de oogst, voorbewerking en transport van biomassa (circa 100 banen), bouw van houtkachels en ketels (circa 75 banen en het bedrijven van de bioenergie installatie (circa 50 banen). In totaal wordt de extra werkgelegenheid ingeschat in de orde van 225 fte. Een aantal financiële en niet-financiële knelpunten zorgt ervoor dat dit scenario alleen bereikt wordt indien de nodige additionele maatregelen worden getroffen. Deze zijn in de volgende hoofdstukken beschreven. 6

10 3 MAATREGELEN T.B.V. PRODUCTIE VAN DUURZAME ENERGIE In dit hoofdstuk worden maatregelen doorgenomen die direct bijdragen aan een structureel verhoogd niveau van economische rendabele aanwending van de houtige biomassa in Nederland in installaties met een hoog rendement. 3.1 Investeringssubsidie voor kleinere biomassa installaties Inleiding Een belangrijk maatregel om het 2020 PLUS scenario te bereiken is het financieel aantrekkelijk maken van binnenlandse energetische toepassing van hout (o.a. het stimuleren van biomassakachels), waarmee de oogst en inzet rendabeler wordt en minder energiehout wordt geëxporteerd. Installaties met een vermogen van meer dan 500 kw worden financieel ondersteund door middel van SDE+. Deze ondersteuning ontbreekt voor kleinere installaties vanwege de relatief hoge uitvoeringslast, terwijl juist kleinschalige biomassaketels bij uitstek geschikt zijn om de lokale energiemarkt vorm te geven. Per 1 januari 2015 gaan striktere emissielimieten gelden voor biomassaketels met een vermogen van minder dan 1 MW th. Hierdoor zullen de investeringskosten in deze installaties aanzienlijk stijgen. Gemiddeld komt dit voor kleine installaties op circa 25% van de investering 3. Houtketels vallen sinds jaar en dag onder EIA en het blijkt dat investeerders goed gebruik maken van deze regeling (Koppejan 2010). De EIA is echter alleen relevant voor winstgevende ondernemingen, en niet voor instellingen die een belangrijke nieuwe doelgroep vormen. Bovendien is de stimulans van EIA beperkt tot ongeveer 10% van de investeringskosten. Daarom wordt een investeringssubsidie van 40% voor kleinere biomassaketels voorgesteld. Deze ketels kunnen op relatief korte termijn worden geplaatst en kunnen zo daadwerkelijk bijdragen aan de duurzame energiedoelstellingen. Deze investeringssubsidie zou ook voor particuliere ketels beschikbaar kunnen worden gesteld om de vervanging van open haarden en gasketels door efficiënte houtkachels te stimuleren. Investeringssubsidie Aangezien SDE+ subsidie een relatief hoge uitvoeringslast met zich meebrengt, zowel voor de overheid als voor de aanvrager, is een investeringssubsidie wellicht een beter instrument om de plaatsing van deze ketels te stimuleren. In Tabel 7 is de impact van een investeringssubsidie verder uitgewerkt. 3 Bron: E. Bolhuis op basis van gesprekken met leveranciers van installaties 7

11 Tabel 7 Investeringssubsidie voor kleine installaties Specificatie per installatie Capaciteit Investerings kosten Investeringssubsidie (40% van de meerkosten) d kw output Euro Euro Euro/ Jaar a a) Euro/GJ a) Aantal installaties Totale investeringssubsidie # Mln. Euro Huishoudelijke houtkachel a) , ,5 Houtketels (<100 kw) 17, b) , ,4 Houtketels ( kw) c) , ,0 Totaal ,9 a) Uitgaande van een economische levensduur van 12 jaar. b) Schatting BTG op basis van diverse offertes. c) Uitgaande van 425 Euro/kW, conform SDE berekeningen 2014 voor houtketels tussen 0,5 en 5 MWt h. d) Aangenomen is dat de meerkosten 90% van de investeringskosten bedragen. De investeringssubsidie van 40% van de meerkosten bedraagt omgerekend over een termijn van 12 jaar tussen de 1,1 en 3,9 Euro/GJ, terwijl SDE+ subsidiering van houtketels tussen 0,5 en 5 MW th 4,4 Euro per GJ bedraagt 4. Investeringssubsidie van houtkachels en kleinschalige ketels kan dus als een kosteneffectieve maatregel worden beschouwd. Haalbaarheid van de maatregel De maatregel levert minder administratieve lasten op als de SDE+ en is qua procedure vergelijkbaar met EIA. Volgens de Algemene Groepsverordening mag de steunintensiteit van hernieuwbare energieprojecten 40% van de meerkosten bedragen met een maximum van 7,5 mln euro per project. De voorgestelde maatregel valt binnen deze grenzen. Uitvoering aan de regeling kan worden gegeven door de RVO en/of de provincies. In de provincies Gelderland, Overijssel en Noord-Brabant wordt een actief beleid op het gebied van bioenergie gevoerd, waar een regeling als voorgesteld goed in zou passen. Kosten De totale kosten van de investeringssubsidie bedragen 16,9 mln. Euro. De stimulering van huishoudelijke houtkachels zou op een nog wat grotere schaal kunnen plaatsvinden om de genoemde trend van vervanging van laag efficiënte openhaarden naar vrijstaande kachels verder te stimuleren. Planning De regeling kan in 2015 worden voorbereid zodat deze per 1 januari 2016 beschikbaar is. De regeling kan open blijven t/m SDE+ 2014: Basisbedrag: 14,2 Euro/GJ minus voorlopig correctiebedrag: 9,8 Euro/GJ. 8

12 3.2 Landelijk beschikbaar maken financiering voor biomassaketels Inleiding Met de investeringssubsidie zoals beschreven in paragraaf 3.1 is het over het algemeen financieel rendabel om gasketels te vervangen door houtkachels. Echter, feit blijft dat de initiële investeringskosten hoog zijn ten opzichte van een gasketel. Een 200 kw houtketel kost al gauw Euro, terwijl een gasketel met een vergelijkbare capaciteit zo n Euro kost. Zelfs na een investeringssubsidie van 40% van de meerkosten, kost de ketel nog Euro, een meerprijs van Euro t.o.v. een gasketel. Dit is voor veel potentieel geïnteresseerden een aanzienlijk bedrag voor een utiliteitsvoorziening. Doelstelling duurzame energielening houtkachels Er bestaan in enkele provincies zoals bijvoorbeeld Overijssel duurzame energiefondsen voor grotere bioenergie-projecten (bijvoorbeeld het Energiefonds Overijssel), projecten bij MKB s en ondersteuning van particuliere initiatieven (duurzaamheidslening particulier). Deze mogelijkheden verschillen per provincie en zijn niet altijd jaarrond beschikbaar. Banken hebben vaak moeite met financiering van dergelijke initiatieven. Doelstelling is financiering beschikbaar te krijgen voor alle grootteklassen van houtketels in heel Nederland. Actieplan Eerst zullen alle huidige mogelijkheden voor financiering goed in kaart worden gebracht, en worden gecommuniceerd naar de doelgroep. Bij aangetoonde lacunes wordt actie ondernomen zodat financiering beschikbaar komt voor deze doelgroepen. Landelijke en provinciale overheden alsook groenfondsen zouden financiering voor deze leningen beschikbaar kunnen stellen. Resultaten Duurzaamheidslening beschikbaar voor alle categorieën houtketels. Planning 2015 Kosten Euro voor uitvoering actieplan. De opzet van fondsen is niet meegenomen. 3.3 Opzetten portfolio s van warmteprojecten voor levering duurzame warmte Inleiding Voor veel potentieel geïnteresseerden in een houtketel vormen de relatief hoge investeringskosten t.o.v. een gasketel een drempel in de aanschaf van een houtketel. Bovendien hebben doelgroepen buiten de houtverwerkende industrie zoals gemeenten en zwembaden vaak geen kennis of ambitie om zich veel met het onderhoud van de houtketels bezig te houden. De beschikbaarheid van all-in leveringscontracten voor duurzame warmte door een duurzaam energiebedrijf vormen een belangrijke oplossing 9

13 waarbij de afnemer volledig wordt ontzorgd. Afnemers kunnen tegen een afgesproken tarief, bijvoorbeeld 90% van de kosten van aardgas, duurzame warmte afnemen. In de praktijk wordt een houtketel geplaatst en zorgt een lokaal energiebedrijf voor aanschaf en het onderhoud van de ketels. De uitdaging is de opzet van een rendabel energiebedrijf. Vooral in de opstartfase brengt dit behoorlijke kosten met zich mee. Er moet een initieel portfolio van projecten worden opgezet, er dient financiering voor het portfolio te worden geregeld en een bedrijfsstructuur voor onderhoud en administratie worden opgezet. Om dergelijke initiatieven op gang te brengen is ondersteuning in de eerste fase zeer gewenst. Er is enige ervaring op dit gebied in Nederland (BeGreen) maar veel andere initiatieven komen nog niet goed van de grond. Doelstelling Het bevorderen van de opzet van duurzame energiebedrijven die hun klanten voorzien van duurzame energie uit houtketels, waarbij de afnemers volledig worden ontzorgd. Activiteiten Er wordt een subsidieregeling ontworpen voor de ondersteuning van de ontwikkeling van portfolio s van houtprojecten en de opzet van leasebedrijven. Hierbij worden maximaal 50% van de projectkosten afgedekt. De totale projectkosten voor de ontwikkeling van een portfolio, contracten met warmteafnemers, regelen van financiering voor het portfolio, opzet van administratie etc. worden geschat op Euro. Bij 50% financiering worden hiervan Euro afgedekt. Resultaten Deze activiteit neemt door introductie van leasemogelijkheden een belangrijke financiële barrière weg voor toepassing van houtketels in Nederland. Een portfolio van houtketels heeft typisch een omvang van 10 tot 15 houtketels waarmee 8-10 MW aan projecten wordt gerealiseerd en kan vervolgens verder groeien. Indien met behulp van de subsidieregeling vijf succesvolle portfolio kunnen worden ontwikkeld, wordt daarmee MW aan houtketels gerealiseerd, dat is 25% van het gewenste extra opgestelde vermogen in het PLUS scenario. Planning De regeling kan in 2015 worden ontworpen, zodat deze in 2016 en 2017 opengesteld kan worden, waarmee voor 2020 portfolio van houtketelprojecten kunnen worden opgesteld. Kosten De subsidieregeling met een omvang van 1,5 mln. Euro biedt ondersteuning aan de opzet van 10 portfolio s welke elk ondersteuning ontvangen. Bij 50% succes resulteert de regeling in 5 succesvolle leaseondernemingen voor houtketels. De kosten van de opzet en uitvoering van de subsidieregeling worden geschat op Euro, waarmee de totale kosten 1,7 mln. bedragen. Deze kosten initiëren de realisatie van houtketels die een investering van 16 mln. Euro vergen. De kosten van de regeling bedragen dus ongeveer 11% van de totale investeringskosten. 10

14 4 MAATREGELEN T.B.V. PRODUCTIE VAN BIOMASSA In dit hoofdstuk worden maatregelen doorgenomen die direct bijdragen aan een structureel verhoogd niveau van aanplant, duurzame oogst en bewerking van hout(vezel) en houtige biomassa uit bos, natuur, stedelijk groen en landschappelijke beplantingen. Over het algemeen kan worden gesteld dat stimulering van duurzame energieproductie het best aan het eind van de keten kan plaatsvinden, namelijk bij de producent van energie. Dit principe wordt ook in de SDE+ regeling toegepast. Echter, een deel van het binnenlandse biomassapotentieel blijft onbenut indien er geen aanvullende maatregelen worden genomen die zich richten op de teelt en oogst van biomassa uit bos, natuur, landschap en stedelijk groen. 4.1 Meer oogsten van landschappelijk groen Inleiding Landschappelijke elementen hebben in de laatste decennia hun economische functie grotendeels verloren waardoor het areaal aan houtwallen en andere houtige beplantingen gestaag is afgenomen. Wel hebben deze elementen vaak een cultuurhistorische waarde en maken het landschap aantrekkelijk voor haar bewoners en toeristen. Enkele provincies zoals Overijssel en Limburg kennen daarom zogenaamde groene diensten of groenblauwe diensten waarmee aanleg, onderhoud en oogst van o.a. hakhout en houtwallen mogelijk maken. Deze diensten worden gefinancierd door de provincies en gemeentes en geven de eigenaren van de landschapselementen een markconforme vergoeding voor de activiteiten. Op langere termijn zal de toenemende vraag naar biomassa - o.a. de toenemende vraag naar hout voor lokale houtketels - ervoor kunnen zorgen dat landschapselementen hun economische functie weer kunnen gaan vervullen. Men moet echter wel in ogenschouw nemen dat de kosten van aanplant, onderhoud en oogst van landschapselementen hoog zullen blijven. De ervaring van enkele agrarische natuurverenigingen in het oosten van het land is dat de opbrengsten van de vrijkomende houtchips op dit moment - afhankelijk van het type landschapselement en lokale situatie - maar 30-50% van de kosten van de oogst en transport dekken, met name door de intensieve inzet van arbeid. Een bijdrage van groene diensten aan landschapsonderhoud is noodzakelijk en gerechtvaardigd vanwege de landschappelijke en cultuurhistorische waarde van de landschapselementen; de diensten kunnen echter wel zoveel mogelijk worden ingericht op de economische ontsluiting van de vrijkomende biomassa, bijvoorbeeld door de aanleg zo in te richten dat mechanische oogst mogelijk is en de plannen voor aanleg te beoordelen op economische rentabiliteit van de houtoogst. Doelstelling Het doel is de oogst van houtige biomassa uit het landschap een stevige impuls te geven door brede introductie van groene diensten voor aanleg, onderhoud en oogst van landschapselementen in Nederland en ervoor zorgdragen dat het beheer beter wordt 11

15 ingericht op oogst voor energietoepassingen, zodat een groter deel van het potentieel wordt benut voor energieopwekking. Activiteiten Groene diensten worden in Nederland op gemeentelijk en provinciaal niveau op verschillende manieren ingevuld. Allereerst zal nagegaan worden wat er in iedere provincie speelt. Vervolgens kan de introductie van groene diensten worden gestimuleerd door provincies en andere decentrale overheden met een minder actief beleid op dit gebied actief te betrekken en voor te lichten. Ook zal samenwerking worden gezocht met provincies met een actief groene diensten beleid (bijv. Overijssel, Limburg), om met hen maatregelen om meer energie uit landschapselementen te betrekken verder uit te werken. Denk aan bijvoorbeeld: Toepassing van geschikte boomsoorten/landschapselementen voor energieproductie; Aanleg zodanig dat mechanische oogst mogelijk wordt; Verplichte aanbieding van takhout aan duurzame energieproducent; Uitwerking vergoedingen zodanig dat oogst voor energiehout mogelijk wordt. Om deze activiteiten te coördineren wordt voorgesteld een projectbureau op te richten of een projectteam voor een periode van drie jaar samen te stellen. De financiële impuls voor houtoogst vindt plaats door het aanbieden van financiering voor de groene diensten waarbij o.a. houtwallen en bosjes worden geoogst. Omdat landschapsonderhoud zowel landschappelijke en cultuurhistorische waarde heeft, alsook biomassa voor energie oplevert, is het moeilijk een onderscheid te maken tussen beide. Wel is duidelijk dat bij ontwikkeling van de bioenergie-sector in Nederland en dus stijgende marktprijzen de houtmobilisatie steeds meer economisch renderend worden en de noodzaak van de subsidie voor groene diensten op termijn zal afnemen. Resultaten De groene dienst stimuleert intensivering van de mobilisatie van biomassa uit landschapsonderhoud. Het resultaat zou moeten zijn dat de oogst van nu zijnde ton (1,8 PJ) groeit naar ton (2,4 PJ), oftewel een toename van circa ton (0,6 PJ) meer snippers. Dit is een toename van ongeveer ton verse snippers. De actie zal niet alleen een impuls geven aan landschappelijk herstel maar ook de lokale economie en warmteketens versterken. Tevens zal het als vliegwiel de ontwikkeling van lokale biomassaproductie en benutting aanzwengelen. Hiermee zal de innovatie en kennis verspreiding een impuls krijgen. Op termijn krijgt lokaal hout in het landschap een economische functie waardoor de instandhouding in de toekomst op natuurlijke economische wijze geborgd wordt. Kosten De kosten van de activiteit zijn geschat op 0,3 mln. Euro. De groene diensten zelf dienen ook te worden bekostigd, met name door lokale en regionale overheden. Deze kosten verschillen per type landschapselement. Om een idee te geven: gebaseerd op gesprekken met (ervaring) deskundigen zoals agrarische natuurverenigingen bedragen de kosten 20,- euro per ton (verse) houtsnippers supplementair aan de kosten die de verschillende 12

16 overheden reeds voor landschapsbeheer maken. Bij ton verse houtsnippers gaat het dus om 1,28 miljoen. Hierbij dient wederom te worden opgemerkt dat hiermee ook landschappelijke, cultuurhistorische en toeristische doelstellingen worden bereikt en dat door energieproductie expliciet mee te nemen er perspectief wordt geboden op lagere kosten voor landschapsonderhoud op langere termijn. Planning : activiteiten projectbureau/projectteam : landelijke introductie groene diensten voor landschapsonderhoud & energieproductie. 4.2 Uitbreiding landschappelijk groen en energieplantages Inleiding Naast betere oogst van bestaande percelen bos, landschappelijk en stedelijk groen is het met name op langere termijn van belang de hoeveelheden landschappelijk en stedelijk groen en energieplantages uit te breiden. Met deze uitbreiding wordt de koolstofopslag direct gestimuleerd en kan op relatief korte (energieplantages) en langere termijn (bossen en landschappelijke beplantingen) de oogst van houtige biomassa verhoogd worden. Een belangrijke randvoorwaarde voor deze actie is dat rijk, provincies, waterschappen en gemeenten snel extra beleid hiervoor ontwikkelen. De actie zoals hier voorgesteld richt zich vanwege de te verwachten bijdrage aan het Energieakkoord in eerste instantie op de aanplant van energieplantages (Miscanthus, wilg en populier) en landschapselementen. Wat betreft de landschappelijke elementen is het van groot belang dat de nieuwe vergroeningsregelingen onder het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) voldoende ruimte gaan bieden voor biomassaproductie in de vorm van aanleg en onderhoud van landschapselementen zoals houtwallen en (energie)struwelen. Doelstelling Het wordt haalbaar geacht om tot en met hectare aan energieplantages met wilg en populier en 1000 hectare aan energieplantages met Miscanthus te realiseren. Stichting Probos geeft in de potentieelstudie aan dat er in Nederland duizenden hectares aan nietlandbouwgronden beschikbaar zijn voor de aanleg van energieplantages. Hierbij kan gedacht worden aan wegbermen, braakliggende bedrijventerreinen, voormalige stortplaatsen, recreatieterreinen en hydrologische- of ecologische bufferzones. Maximaal drie jaren na aanplant zal de eerste oogst plaats vinden. De aanplant van nieuwe landschapselementen levert op korte termijn (2020) weliswaar nog geen bijdrage aan de doelen van het Energieakkoord, omdat er pas later oogst is te verwachten, wel is het van betekenis voor de doelstelling Voor het verhogen van het biomassapotentieel heeft het alleen zin om landschapselementen aan te leggen waarin per hectare substantiële hoeveelheden biomassa groeien, zoals houtwallen, singels en kleine bosjes. Er is uitgegaan van een aanplant van ha extra houtwal/houtsingel en 13

17 2.500 ha nieuwe kleine bosjes, waaruit 70% van de bijgroei kan worden geoogst (3,5 ton ds/ha/jr voor houtwal en 5,2 ton ds/ha/jr voor kleine bosjes). Resultaten 0,38 PJ beschikbaar in 2020 en 1,08 PJ in Planning Korte termijn tot Lange termijn tot Kosten Om de energieplantages en landschapselementen op korte termijn te realiseren is een financiële stimulans en een voorlichtingscampagne nodig. De totale kosten voor aanleg van de energie-plantages bedragen gemiddeld 4.000,-/ha. Hierin zijn de verwervingskosten niet meegerekend aangezien de actie op (huidige) eigenaren is gericht. Een subsidie van 25% van de aanlegkosten lijkt voldoende om de beoogde ontwikkeling in gang te zetten. Voor na 2020 wordt de realisatie van een zelfde oppervlakte, qua ruimtebeslag, eveneens als realistisch gezien. De kosten voor aanleg van de landschapselementen wordt op gemiddeld 7.500,-/ha geschat. Afhankelijk van de situatie bedragen die 5.000,- tot ,-/ha. Aangezien het hier overhoeken en andere minder intensief gebruikte landbouwgrond betreft lijkt een subsidie voor 25% van de aanlegkosten nodig om het gestelde doel te bereiken. De grondeigenaren zullen daarbij een compensatie voor de functieverandering verwachten. Een dergelijke vergoeding zou deze maatregel echter te kostbaar maken. Het lijkt dus veel kosteneffectiever hiervoor binnen de vergroening van de GLB (pijler 1) ruimte te vinden. Dit lijkt realiseerbaar gegeven het EU-kader, maar ook het ministerie van EZ dient daartoe bereid te zijn. Probos geeft aan dat de aanplant uiterlijk voor 2025 gerealiseerd dient te zijn om het gestelde doel (0,3 PJ) in 2050 te realiseren. Voor de kostenberekening is er van uitgegaan dat de extra aanplant voor 2020 is gerealiseerd. De decentrale overheden zullen een grote rol dienen te spelen en er is een uitgebreide campagne nodig. De totale subsidiekosten (in periode ) zijn globaal geschat op 9,9 miljoen euro. De totale projectkosten voor die periode komen op circa 40 miljoen euro uit. De campagne- en apparaatskosten voor voorlichting en uitvoering maken hier nog geen onderdeel van uit. 14

18 4.3 Duurzame aanbesteding knip- en snoeihout Inleiding Houtige biomassa uit de bebouwde omgeving valt grotendeels onder de verantwoordelijkheid van gemeentes. De stromen bestaan uit knip- en snoeihout dat direct geschikt is voor verder verwerking tot energiechips en uit integraal groenafval, d.w.z. grof tuinafval en gemeentelijk groenafval dat ongeveer 20% hout bevat. Er zijn enkele voorbeelden van gemeentes die langjarige contracten hebben afgesloten met verwerkers die nabijgelegen bioenergie-installaties van houtchips te voorzien. Deze praktijk zou verder moeten worden uitgebreid en de gangbare praktijk moeten worden. Door middel van duurzame publieke aanbesteding van knip- en snoeiwerkzaamheden kan ervoor worden gezorgd dat de chips lokaal worden afgezet. In het bestek kunnen duurzame gunningscriteria worden opgenomen t.a.v. de inzet van de houtchips voor duurzame energiedoeleinden en t.a.v. de broeikasgasemissies van transport (ofwel de transportafstand). Verder is het belangrijk dat een lange contractduur wordt opgenomen in de orde van zeker 10 jaar. Initiatiefnemers hebben deze zekerheid nodig om een haalbare business case te krijgen en financiering te kunnen krijgen bij de bank. Er kan een mechanisme worden opgenomen om de prijs gedurende de contractperiode marktconform aan te passen. Op deze wijze worden lokale initiatieven actief ondersteund door gemeentes. Activiteiten Voorgesteld wordt om duurzame publieke aanbesteding van knip- en snoeihout verder uit te werken. Er zullen voorbeeld bestekken worden ontwikkeld, enkele pilots opgezet. Juridische checks zullen worden uitgevoerd of de teksten in overeenstemming zijn met nationale en internationale wetgeving. Verder kan worden onderzocht of bovengenoemde eigen en gunningscriteria kunnen worden opgenomen in de Criteria voor duurzaam inkopen van Groenvoorzieningen 5 van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Vervolgens kunnen op initiatief van convenantpartner VNG, in samenwerking met Expertise Centrum aanbesteden (Pianoo) en evt. RVO voorlichtingsactiviteiten worden ontwikkeld, en nagegaan hoe duurzame aanbesteding van knip- en snoeiwerkzaamheden kan worden ingebed in het duurzame inkoopbeleid dat op landelijk niveau is ontwikkeld en waar gemeentes ook ambities hebben. Resultaat Na afloop van het project dienen alle Nederlandse gemeentes kennis te hebben genomen van de mogelijkheid van duurzame inkoop. Indien 10-25% van deze gemeentes in 2020 duurzame verwerking van knip- en snoeihout daadwerkelijk in hun bestek hebben opgenomen, kan het project succesvol worden beschouwd. De geboden leveringszekerheid van lokaal beschikbaarheid betekent een grote stimulans voor lokale duurzame energie-initiatieven. Tevens wordt vermeden dat lokale biomassa wordt geëxporteerd naar het buitenland

19 Kosten Euro (schatting). Planning MAATREGELEN T.B.V. WAARBORGING DUURZAAMHEID De oogst en inzet van biomassa als hernieuwbare energie heeft alleen zin als er voldoende waarborgen zijn dat deze op duurzame wijze plaatsvindt. De voorgestelde maatregelen kunnen worden meegenomen in een breder pakket ter borging van duurzaamheid van de gebruikte biomassa in het Energieakkoord. 5.1 Duurzaamheidscertificatie kleine producenten van biomassa Inleiding Het oogsten en inzetten van biomassa als hernieuwbare energie heeft alleen zin als klip en klaar kan worden aangetoond dat deze duurzaam van karakter is. Het doel van de partners in het Houtconvenant is om in het kader van dit uitvoeringsprogramma de duurzaamheid op een praktische wijze te waarborgen. In afwachting van de werkgroep van de SER die zich hier over buigt, is hier een actie geformuleerd. Doelstelling Certificeren volgens de bestaande certificeringssystemen als FSC, PEFC of NTA8080 is voor kleine bosbeheerders vaak kostbaar en ingewikkeld. Om toch te zorgen dat zoveel mogelijk beheerders zich certificeren (nu is 47% 6 van het bos FSC of PEFC gecertificeerd), kan een fonds worden ingesteld om deze kleine beheerders te helpen. Uit dit fonds worden de aanvangskosten voor certificering betaald. Resultaten Er zijn 1500 bosbeheerders gecertificeerd. Kosten Om deelname te bevorderen wordt voor kleine leveranciers van biomassa de aanvangskosten van certificering gesubsidieerd met 2.500,- per geval. Voor circa 1500 kleinere leveranciers betekent dit 3,75 miljoen aan kosten. Dit is 50% van de kosten die gemaakt worden in het eerste jaar ( 2.500,- voor de certificering, 2500,-- voor de uren van de beheerder). Planning Uit: Kerngegevens Bos en Hout in Nederland, Probos

20 5.2 Adviessysteem biomassaoogst Inleiding Het onttrekken van (meer) biomassa uit natuurlijke productiesystemen doet bij bos- en natuurbeheerders de vraag groeien wat de gevolgen op termijn kunnen zijn voor de nutriëntenhuishouding en het productief vermogen. In het buitenland zijn daarvoor inmiddels systemen ontwikkeld. De Jong (2011) heeft de beschikbare kennis over nutriëntenhuishouding uit buitenlandse en, meestal wat gedateerde, Nederlandse bronnen op een rij gezet. Ook heeft hij de relatie tussen de oogst van biomassa en biodiversiteit nader bekeken. Mede op basis daarvan en gebruik makend van het omvangrijke internationale netwerk van de COST-actie action FP0902 (Development and harmonisation of new operational research and assessment procedures for sustainable forest biomass supply, ) is een plan van aanpak ontwikkeld om tot een adviessysteem voor Nederland te komen. Dit adviessysteem stelt de beheerders in staat te sturen op duurzame instandhouding. Hieraan bestaat in de praktijk behoefte en om hierin te voorzien worden in deze actie de krachten uit het beheer en de theorie gecombineerd. Doelstelling Beheerders wensen een goede inschatting te kunnen maken voor de belangrijkste nutriënten zijnde stikstof (N), zwavel(s), fosfor (P), calcium (Ca), magnesium (Mg) en kalium (K) alsmede de effecten op de organische-stofvoorraad. Daarnaast wensen beheerders een tool die ze bij hun beslissingen omtrent oogst van rondhout en andere biomassa uit het bos kan helpen sturen. Resultaten Het resultaat van deze actie is een voor de beheerders van bos, natuur en stedelijk groen bruikbaar en praktisch adviessysteem. Het gaat daarbij om richtlijnen voor schaal van de oogst, timing en oogstmethode. De factoren die in het adviessysteem worden meegenomen zijn: boomsoort en leeftijd die met name de afvoer bepalen bodem en grondwaterstand die met name de verwerking bepalen regio omdat deposities van verschillende nutriënten afhankelijk zijn van de regio waarin een standplaats ligt. Afhankelijk van de uitkomst bepaalt het systeem zo nodig mitigerende maatregelen in termen van het terugbrengen van voedingsstoffen na de oogst. Kosten De gevraagde subsidie voor dit onderzoek is 0,3 miljoen. Het totale budget is begroot op circa 0,6 miljoen. Planning