Voor de feedbackbijeenkomst In Utrecht (zie uitnodiging)

Transcriptie

1 Concept reader Dicht-er-bij Voor de feedbackbijeenkomst In Utrecht (zie uitnodiging) Auteurs: Heleen van Deur, Kees Penninx, Margot Scholte, Ard Sprinkhuizen Lectoraat maatschappelijk werk Inholland 1

2 Voorwoord Sociaal werk is meer dan enige andere werksoort in het sociale domein in een stroomversnelling geraakt. De Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) bleek niet meer dan een voorbode van de grote verschuivingen die er in de verzorgingsstaat gaande zijn. De zogenaamde transities in de grote institutionele sectoren als de zorg (AWBZ, GGZ), de Jeugdzorg en arbeid en inkomen bewegen allemaal van de tweede lijn (gespecialiseerde zorg op afstand) naar de eerste lijn (generalistische zorg dichtbij) en naar een groot beroep op de eigen kracht van burgers en de spankracht van de civil society. Zowel de beweging van de tweede lijn naar de eerste lijn, als het beroep op de civil society spreken het sociaal werk direct aan op haar kerntaken: het verbinden van kwetsbare burgers met elkaar, met de samenleving, met maatschappelijk organisaties, om hen te ondersteunen op momenten dat het niet goed gaat. In deze beweging is ook het project Dicht-er-bij te plaatsen. Dicht-er-bij gaat over een andere inrichting van de startfase van hulp- en dienstverlening. Toen ik in het begin van de jaren 90 aan de slag ging met het ordenen van de intake-procedure in het Maatschappelijk Werk was de opdracht nog relatief eenvoudig. Er was sprake van een duidelijk afgebakende professional (de maatschappelijk werker) in een af te bakenen context (de spreekkamer). Die vanzelfsprekendheden zijn inmiddels (terecht) vervlogen. Daarover gaat Dicht-er-bij. Dicht-er-bij is niet zozeer op zoek naar nieuwe antwoorden, maar eerder naar nieuwe vragen. Dicht-er-bij is bij uitstek gericht op de scharnierfunctie van de sociaal werker tussen eerste en tweede lijn en op het versterken van de eigen kracht van de burger en zijn sociale netwerken, met nadrukkelijk een rol voor professionele ondersteuning, in welke vorm dan ook. In deze reader zijn teksten van heel verschillend kaliber verzameld die binnen het project bruikbaar kunnen zijn: achtergronden, een werkproces, ondersteunende instrumenten. Dichter-bij is een ontwikkelingstraject dat samen met het werkveld (branche, beroepsverenigingen, werkveldorganisaties) en een groot aantal Hogescholen wordt opgebouwd. De teksten zijn daarmee ook nadrukkelijk bedoeld ter ondersteuning van de experimenten en pilots die in de komende maanden (na de zomer voorjaar 2013) gaan plaatsvinden. Er zal veel worden geoefend, worden nagedacht, worden herschreven. Daarbij zal het hopelijk ook snel duidelijk worden dat er nog hiaten zijn, dat zaken niet werken in de praktijk zoals die bedacht zijn, en dat er zaken in de praktijk worden bedacht die de methodiek voor de startfase van de hulp- en dienstverlening onder de veranderende maatschappelijke opdrachten een slag verder helpen. De praktijk laat in ieder geval duidelijk zien dat er grote behoefte is aan een andere vorm om de huidige intake anders in te richten. Het gaat niet alleen om een andere houding van sociaal werkers (deels meer outreachend, deels meer coachend, maar ook met meer dwang en drang ). Het gaat ook om het afwegen van (morele) dilemma s, om het invullen van reflectieve professionaliteit, om het omgaan met andere, en soms meer complexe problematieken en cliëntsystemen. Deze reader reikt ingrediënten aan om Dicht-er-bij stap voor stap te ontwikkelen tot een nieuw en krachtig ontwerp voor de startfase van hulp- en dienstverlening in het sociaal werk. In de loop van het komend jaar sleutelen we met z n allen verder aan de methodiek voor de startfase. Daarbij zij aangetekend dat de nieuwe methodiek niet het eindpunt zal zijn en een blauwdruk zal bieden, maar juist het begin zal zijn van een noodzakelijke verschuiving in het hulp- en dienstverleningsproces waar sociaal werkers, hun cliënten én de context waarin zij verkeren (gemeenten, maatschappelijke partners, civil society) mee aan de slag moeten. Margot Scholte, juni

3 Inhoudsopgave reader Inleiding A. Het experimenteermodel van Dichterbij - Doelstelling van Dichterbij - Werkzame principes - Balansmodel - Typologie van balansverstoringen - Overzicht van oplossingen - Het cyclisch werkproces - Rapportage en registratie B. Het cyclisch werkproces - Contactleggen met de cliënt - De situatie in beeld brengen - De situatie afwegen - Wensenlijst: zoeken naar oplossingen - Uitvoeren van plannen en acties - Evalueren en besluiten over het vervolg C. Hulpmiddelen voor cliënten en professionals - Basisitemlijsten - Specialistische itemlijsten Inhoudsopgave boek In het boek worden enkele inleidende hoofdstukken opgenomen die niet in de reader staan. Het is de bedoeling om daarin cruciale thema s van Welzijn Nieuwe Stijl te bespreken vanuit praktische, theoretische en ethische invalshoeken. Ook worden methodische basisvaardigheden van Welzijn nieuwe Stijl opgenomen. De inleidende hoofdstukken functioneren als zoeklichten voor professionals en helpen hen om de aandacht op de juiste aspecten van hun werk te richten. Tegelijk pogen de hoofdstukken professionals te helpen om de moeilijke onderdelen van hun werk te herkennen, en hen aan te moedigen om hiervoor advies van collega s te vragen en nieuwe interventies uit te proberen. Daarnaast is het boek de neerslag van de experimenten die professionals in de pilots hebben uitgevoerd om Welzijn Nieuwe Stijl in de startfase van H&D inhoud en vorm te geven. Casusbeschrijvingen, dilemma s en oplossingen zijn zeer illustratief voor een boek als dit. Ook zullen goede voorbeelden uit andere sectoren worden opgenomen ter inspiratie om het werk te blijven verbeteren. 3

4 Inleiding Dicht-er-bij is de naam van een tweejarig project (september 2011-september 2013) waarin het nu in gebruik zijnde intake en volgsysteem van het maatschappelijk werk (Wegen en (blijven) Overwegen, Margot Scholte) wordt vernieuwd. De vernieuwing is nodig omdat de praktijk sterk aan het veranderen is, met als meest pregnante uitingsvorm de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en het daaraan gekoppelde uitvoeringskader Welzijn Nieuwe Stijl. Daarin wordt onder meer richting gegeven aan een nieuwe praktijk voor het sociaal werk door het benoemen van acht bakens: gericht op de vraag achter de vraag, gebaseerd op de eigen kracht van de burger, direct erop af, formeel en informeel in optimale verhouding, meer collectief dan individueel, integraal werken, niet vrijblijvend, maar resultaatgericht en gebaseerd op ruimte voor de professional. De Wmo en het gedachtegoed van Welzijn Nieuwe Stijl met de acht bakens legt veel nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van mensen om hun problemen zoveel mogelijk zelf en met elkaar op te lossen. De sociale professional heeft als kerntaak om cliënten te helpen hun problemen op te lossen, en dan in het bijzonder door hun zelfhelpend vermogen en hun hulporganiserend vermogen te herstellen, te verruimen en te versterken. De doelstelling van het project Dicht-er-bij is, om de startfase van hulp- en dienstverlening aan te passen aan deze veranderingen. In de praktijk van het maatschappelijk werk is deze omslag al gaande, onder meer door het outreachend werken voor mensen die zorg nodig hebben maar er niet om vragen. Ook wordt meer en meer met vrijwilligers gewerkt. Eigen kracht is een sleutelbegrip geworden. Dit levert ook tal van dilemma s op. Door de voortgang die in de praktijk gemaakt wordt, binnen en buiten het maatschappelijk werk, zijn goede voorbeelden beschikbaar, die wij graag gebruiken om Dicht-er-bij te voorzien van levendige inspiratie. Wat wordt bedoeld met de startfase van hulp en dienstverlening? Met de startfase van hulp en dienstverlening worden zowel de eerste stappen bedoeld die mensen zelf (kunnen) zetten om oplossingen voor vragen en problemen te vinden, als de stappen die professionals zetten om contact te leggen en mensen aan te moedigen hulp te aanvaarden en te participeren, en hen daarbij te ondersteunen. Om daarin te voorzien organiseren organisaties voor welzijn en maatschappelijke dienstverlening allerhande activiteiten, diensten en voorzieningen, die mensen wordt aangereikt of die mensen zelfstandig kunnen gebruiken om vragen en problemen op het gebied van hun welzijn op te lossen. Het gaat om een breed arsenaal van mogelijkheden: het verstrekken van informatie, advies, psycho-educatie, online-hulpverlening, huisbezoeken, spreekuren, schuldsanering, voorlichtingsbijeenkomsten, groepen voor mensen met bepaalde problemen, maatjesprojecten, collectieve voorzieningen enzovoort. De onderwerpen hebben betrekking op alle mogelijke levensgebieden, zoals financiën, werk, wonen, relaties, opvoeding, geestelijk welzijn enzovoort. In deze levensgebieden kunnen allerlei soort vragen en problemen ontstaan, van kortere of langere duur, en als gevolg van een aanwijsbaar knelpunt of een verknoping van knelpunten. Daar komt bij dat er verschillen zijn in de manier waarmee mensen op hun vragen en problemen reageren en hoe ze reageren op aangeboden hulp van anderen. Ook de kwaliteit van de leefomgeving is van invloed op het ontstaan van vragen en problemen. Daarom zijn sociale professionals alert op sociaalmaatschappelijke signalen die problemen veroorzaken of in stand houden. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om de kwaliteit van de sociaal - economische omgeving en hoe deze de kans op beter - werk en inkomsten beïnvloed Maar het gaat ook om hoe de kwaliteit van de woonomgeving inwerkt op de sociale cohesie in de buurt, op het gevoel van veiligheid en de contacten met mensen in de buurt. En het gaat om hoe het is gesteld met de kwaliteit van voorzieningen voor mensen die vanwege een lichamelijke of psychische beperking aangewezen zijn op hulp van anderen. Enzovoort. Het gaat om een zeer breed spectrum van onderwerpen waarmee de sociale professional te 4

5 maken krijgt, die in de kern wel steeds hetzelfde blijven maar door veranderingen in de samenleving in steeds andere gedaanten terugkeren. Bagage van de professional De omschrijving van H&D in een notendop geeft aan dat de toerusting van de professional moet bestaan uit een bagage die generalistisch van karakter is. De sociaal werker is in dit opzicht te vergelijken met de huisarts, die van alle markten thuis moet zijn om te kunnen inschatten of iemand mogelijk een probleem heeft, wat de aard en ernst daarvan is en wat er voor nodig is om het probleem op te lossen. Eenvoudige problematiek op uiteenlopende terreinen handelt de professional zelf af. Bij complexe of specialistische problematiek, zal de professional evenals de huisarts, niet uit beeld verdwijnen, maar samenwerken met andere professionals om een samenhangend pakket van diensten aan te kunnen bieden. Daartoe onderhoudt de professional goede contacten in zijn werkomgeving, zodat hulp van anderen, incluis die uit de civil society, snel beschikbaar is. Tot zover biedt deze omschrijving van H&D niets nieuws onder de zon. Veranderende samenleving, veranderend beroep Toch zijn er grote veranderingen gaande in het beroep van de professional in H&D, die ingezet zijn met de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning. Ondertussen volgen in rap tempo nieuwe veranderingen in beleid en uitvoering. Het betreft niet alleen stelselwijzigingen en decentralisaties maar ook forse bezuinigingen en efficiëntiekortingen, Al deze veranderingen brengen voor de sociaal werker een heroriëntatie met zich mee van het beroep, de beroepsrol, de beroepshouding, visie, theoretisch kader en de beroepsvaardigheden. We noemen hiervan enkele. Lichte zorg eerst Veranderingen in de beroepsuitoefening zijn een reactie op veranderingen in de samenleving. De verzorgingsstaat verschuift naar een model dat meer weg heeft van een participatiesamenleving. Daarin wordt van burgers verwacht dat zij zo veel mogelijk meedoen en op eigen benen staan, ook als zij beperkingen hebben. Het gebruik van dure, gespecialiseerde professionele voorzieningen wordt zo lang mogelijk uitgesteld en waar mogelijk beperkt. De zorg is liever collectief dan individueel. Liever informeel dan formeel. Liever includerend, dat wil zeggen geboden dicht bij de natuurlijke hulp- en steunbronnen van de cliënt, dan exclusief aangeboden aan individuele cliënten in de spreekkamer van de professional. Lichte zorg, die het minst ingrijpt vanuit professionele kaders, heeft het primaat. Door dicht-er-bij te werken wordt het mogelijk om met minder dure, minder gespecialiseerde, minder complexe zorg meer resultaat te halen, samen met de cliënt en zijn sociale omgeving. Zo kan maximaal worden ingezet op wat iemand zelf kan, gebruik makend van hulpbronnen in het sociale netwerk, de buurt. Pas als dit niet toereikend is, kan duurdere gespecialiseerde zorg worden aangeboden. Meer met minder, dat is de nieuwe opgave van het sociaal werk. Zorg in en door de samenleving Door middel van transformaties en decentralisaties wil de overheid de oplopende kosten van de langdurige zorg die geboden wordt via de AWBZ terugdringen. Niet alleen gaat de extramurale begeleiding van de AWBZ naar de Wmo, ook wordt de Wet sociale werkvoorziening (de Wsw) flink aangepast, er komt een nieuwe Wet werken naar vermogen en ook de Jeugdzorg wordt een gemeentelijke verantwoordelijkheid. In de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) en het daaraan gekoppelde uitvoeringskader Welzijn Nieuwe Stijl ontvouwt zich de nieuwe opdracht voor het sociaal werk. Het duidelijkst worden deze verwoord in de acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl. 5

6 1. gericht op de vraag achter de vraag; 2. gebaseerd op de eigen kracht van de burger; 3. direct erop af; 4. formeel en informeel in optimale verhouding; 5. meer collectief dan individueel; 6. integraal werken; 7. niet vrijblijvend, maar resultaatgericht; 8. en gebaseerd op ruimte voor de professional; Preventie Naarmate gemeenten meer zorgtaken krijgen, zullen zij ook het belang van preventie sterker gaan voelen. Het zal voor gemeenten immers steeds meer lonen om de zorgconsumptie terug te dringen als zij zelf de bekostiging draagt. Met slimme allianties en behendige stuurmanskunst kunnen sociaal werkers heel goed inspelen op deze ontwikkeling. Zij staan vanouds dicht bij de burger; zij kunnen zich bewegen in de haarvaten van de wijk. En mochten sommige sociaal werkers die nabije professionaliteit in de afgelopen jaren hebben laten liggen en zichzelf op afstand van de kwetsbare burger hebben gezet, dan is het nu tijd om weer erop af te gaan, zoals het derde baken wil. Om de kennis van en het contact met kwetsbare groepen te herstellen. Om op huisbezoek te gaan. Om de oren te luisteren leggen in de wijk. Om onzichtbare krachten in de wijk op te sporen. Om sociale netwerken rond de cliënt te vitaliseren. Om gezonde leefstijlen te bevorderen. Om de samenwerking met burgers, zorgaanbieders en andere partijen weer meer ter hand te nemen. En zo het zelfhelpend vermogen van de burger te laten stromen. Niet leunen maar steunen. Waar mogelijk voorkomen, want dat blijft nog altijd beter dan genezen. Empowerment Eigen aan maatschappelijk werk is het besef dat mensen beter af zijn als ze hun problemen zoveel mogelijk zelf oplossen, eventueel met hulp uit hun eigen omgeving. Eigen oplossingen, op eigen kracht bedacht en in eigen regie uitgevoerd zijn prettiger, effectiever en duurzamer voor de cliënt. Ze komen zijn zelfinzicht, vaardigheden en zelfvertrouwen ten goede en gaan daarom langer mee. We hebben het dan over empowerment. Empowerment betekent het bevorderen van eigen regie, het aanspreken van eigen kwaliteiten, het ontwikkelen van vaardigheden, zelfvertrouwen en zelfbewustzijn. Empowerment betekent ook inzetten op versterking van het sociale netwerk, het stimuleren van lotgenotencontact en het helpen organiseren van hulp door maatjes en andere vrijwilligers. De aanzet kan worden gegeven in de spreekkamer, maar het speelveld is de eigen leefwereld van de cliënt. Daar gebeurt het. Daar zijn de vindplaatsen van eventuele blokkades, maar ook van oplossingen. Daar wordt geleerd zonder dat sprake is van het transferprobleem dat ontstaat als iets niet on the spot is aangeleerd. Tot slot betekent empowerment het helpen bestrijden van vooroordelen over kwetsbare mensen, het verbeteren van toegankelijkheid -fysiek en sociaal van (buurt)voorzieningen en het beïnvloeden van wet- en regelgeving. Dicht-er-bij Kortom, maatschappelijk werkers komen steeds vaker uit de spreekkamer en begeven zich in de leefwereld van (potentiële) cliënten. Ze willen vroegtijdig, licht en gericht interveniëren. Om dat te waar te maken, komen ze letterlijk dicht-er-bij. In plaats van te wachten tot de cliënt zich meldt, zoeken zij hem of haar op in de eigen omgeving. Het gaat om een nieuw evenwicht tussen het werken vanuit een spreekkamer en het werken in de wijk en achter de voordeur. Voorstanders van deze niet daadwerkelijk nieuwe, 6

7 maar herontdekte benadering geven aan dat het werk er misschien niet gemakkelijker op wordt, maar wel leuker. Boeiender, uitdagender, eigentijdser en radicaal anders dan het lange tijd geweest is. Voor sommigen is dit nog wennen, maar velen zien er een kans in om eindelijk toe te komen aan waar het volgens de eigen beroepsopvatting werkelijk om draait. Hoe het ook zij, er dienen zich kansen aan voor drastisch anders werken. Om op deze nieuwe manier te kunnen werken, hebben sociaal werkers niet alleen de juiste houding, maar ook nieuwe kennis en daarop gebaseerde werkwijzen en methoden nodig. Een eigentijdse aanpak vereist vaardigheden om krachtiger gebruik te kunnen maken van de eigen oplossingsmogelijkheden van de cliënt, sociale steun uit diens directe omgeving en essentiële bijdragen die vrijwilligers kunnen leveren. Werk van betekenis Juist aan het regelmatige, nabije en alledaagse karakter van hulp die in het sociale netwerk of in een buurt aanwezig is, wordt veel kracht toegeschreven in de nieuwe aanpak. De hulpkracht die mensen in een buurt voor elkaar kunnen aanwenden is veelzijdig. Ze kan bestaan uit simpele klusjes voor elkaar doen, een luisterend oor bieden aan mensen die een moeilijke tijd meemaken, lotgenotencontacten, gezamenlijke cursussen doen op allerlei gebied, het aanbieden van werk door ondernemers, ruildiensten van roerend goed, gezellige bijeenkomsten organiseren, een gezamenlijke aanpak bij zware problematiek, goed woningbeleid van corporaties, enzovoort. De nieuwe maatschappelijk werker heeft oog voor deze omgevingsaspecten, pakt kansen, legt verbindingen en maakt de betekenis die mensen voor elkaar kunnen hebben ook als zij kwetsbaar zijn zichtbaar en productief. In het versterken van de onderlinge betekenis die mensen voor elkaar hebben ligt de betekenis van het nieuwe sociaal werk. Wat verandert er voor de sociaal werker op het gebied van H&D? Met het inzetten van eigen kracht en omgevingskracht, verandert de rol van de sociaal werker op het gebied van H&D ingrijpend. In grote lijnen komt het er op neer, dat de maatschappelijk werker in mindere mate zelf hulp verleent aan de cliënt en primair het oplossend vermogen van de cliënt en zijn omgeving activeert en vergroot. Daarom mengt hij zich in de sociale infrastructuur in een wijk en helpt deze versterken, zodat het potentieel van veelal nog verborgen omgevingskracht ook werkelijk kan worden ontdekt en benut. Ook het versterken van de vaardigheden, het onderhouden van de motivatie en het betrokken zijn op mantelzorgers, buurtgenoten en vrijwilligers wordt een belangrijke taak van het sociaal werk. Daarnaast blijft de sociaal werker op het gebied van H&D een spin in het web van informele en formele zorgverleners, zodat hij signalen vroegtijdig en adequaat opvangt en professioneel beoordeelt, collectieve interventies aanjaagt, moderne cliëntinterventies uitvoert (oplossingsgerichte hulpverlening, groepshulpverlening, internethulpverlening), aanvullende diensten levert bij informele zorg en samenwerkt met tweedelijns specialisten bij complexe problematiek. Voor Dichter-bij zouden wij willen voorstellen om de rol van de professional meer dan voorheen op te vatten als een coach, die het eigen oplossend vermogen van de cliënt versterkt, aanmoedigt, voorziet van advies en hulpmiddelen, maar niet onnodig stuurt. Discussies en dilemma s Een veranderingsfase roept veel vragen op. Het vraagt van professionals het vermogen zich te heroriënteren op de kerntaken van hun beroep, om méér te doen met minder, en daarbij liefst onverminderd een hoge kwaliteit van presteren te blijven leveren. Zoals het woord crisis in het Chinees kansen én risico s betekent, zo kunnen we de huidige veranderingen ook typeren als kansrijk én risicorijk en zo zien we ook de discussies tussen professionals verlopen. 7

8 Aan de ene kant van het spectrum zien we de optimisten, die handenwrijvend staan te popelen om verse olie door de machines van de hulp en dienstverlening te smeren, die cliënten graag zien als verantwoordelijke, actieve en competente burgers die slechts kleine zetjes nodig hebben om hun vraag of probleem zelf op te lossen, daarbij dankbaar gebruikmakend van internethulpverlening om dit ook op efficiënte wijze te doen. Aan de andere kant zijn er de twijfelaars, die vasthouden aan de professionele kracht die in de hulp en dienstverleningis opgebouwd, dit hebben vernieuwd met outreachende hulpverlening, en die ons wijzen op het gevaar van overschatting van de eigen verantwoordelijkheid van cliënten die soms jarenlang geen toegang hebben kunnen krijgen tot - hun eigen - hulpbronnen. Naar ons idee hebben beide typen professionals het gelijk aan hun kant, temeer omdat ze over heel verschillende type cliënten praten. En die vragen om verschillende oplossingen. Als er iets niet verandert, dan is het wel de vaststelling dat ook voor in de toekomst van H&D maatwerk nodig is. Maatwerk om voor die ene cliënt, of groep van gelijksoortige cliënten, hulp en diensten te leveren waarmee ze zoveel als mogelijk in staat zijn om zelf een antwoord te geven op vragen en problemen op het gebied van welzijn; maatwerk dat waar, wanneer en voor wie dat nodig is extra impulsen biedt omdat het de cliënt zelf niet lukt of omdat hij het vertrouwen in eigen kunnen al lang geleden verloren is. Naar ons idee bieden de huidige ontwikkelingen veel nieuwe kansen voor dit maatwerk, vooral door de nadruk op de inzet van vrijwilligers, collectieve voorzieningen, gebiedsgericht werken en internethulpverlening. Blended care is een term die aangeeft dat maatwerk voor iedereen kan worden opgebouwd uit een passende combinatie van diverse vormen van hulp- en dienstverlening. 8

9 A. Het experimenteermodel van Dichterbij 1. De doelstelling van Dichterbij In de inleidende hoofdstukken van het boek zal de empowermentbenadering een belangrijke plaats innemen. Voor de reader omschrijven we empowerment kortweg en concreet als de kracht van mensen om daadwerkelijk invloed uit te kunnen oefenen op (beperkende) levensomstandigheden zoals wonen, werken, sociale relaties, zingeving en zorg. Daadwerkelijke invloed is aan te wenden door het verruimen van handelingsmogelijkheden en door het vergroten van de leefwereld: de ruimte waarin mensen in samenspraak met anderen, hun leven vormgeven 1. Dit wordt ook eigen kracht genoemd. Mensen die over deze vorm van eigen kracht beschikken, bepalen zelf de koers van hun leven, ook al worden ze zelf bepaald door hun omgeving en de samenleving. Mensen die onvoldoende gebruik kunnen maken van eigen kracht, worden meer door de omgeving en samenleving bepaald dan de invloed die ze er zelf op kunnen uitoefenen. Dit kan hun welzijn verstoren en hun op lange termijn kwetsbaar maken. Ze geloven dan zelf niet meer in hun eigen vermogen om de zaken naar hun hand te zetten. Kwetsbare mensen zijn daardoor afhankelijk van anderen of, als ze dat willen vermijden, trekken zich terug in isolement en in een voortdurende staat van onwelzijn. Toch is het de bedoeling van de overheid, via de Wmo en via sociale professionals, om iedereen, dus ook kwetsbare burgers, aan te spreken op hun eigen verantwoordelijkheid en kracht om het leven zelf te regisseren. Dat is ook de doelstelling van Dichterbij. Maar het is wel belangrijk om de gevolgen van deze doelstelling kritisch te nuanceren. Juist mensen die hulp en dienstverlening nodig hebben, beschikken tijdelijk of structureel niet over de mogelijkheid gebruik te maken van hun eigen kracht. Voor mensen die tot voor kort beschikten over een ruim handelingsrepertoire is dat tekort op te vangen: hiervoor beschikt het amw van oudsher over interventies die na korte tijd goede resultaten opleveren. Maar kwetsbare mensen, die lange tijd tot jarenlang problemen meemaken, hebben dikwijls bijkomende problemen ontwikkeld, zoals aanhoudende stressreacties, afname van eigenwaarde, verminderd geloof in oplossingen en weinig vertrouwen in anderen. Outreachend werken is voor deze groep nodig om hen uit hun isolement en apathie te halen, een vertrouwensband op te bouwen, eerste oplossingen te bereiken. Pas geleidelijk aan zal een cliënt uit deze groep het aandurven om weer - naar buiten te treden en gebruik te maken van voorzieningen waarmee hij zijn leven beter kan aansturen. Dit alles is tijdrovende werk. Daarnaast schuilt in de opdracht om mensen te empoweren het gevaar van individualisering, als iets dat nodig is voor een persoonlijk probleem waar de samenleving niet zoveel aan kan doen. De empowermentbenadering laat juist sterk zien dat de persoonlijke omstandigheden van mensen altijd worden beïnvloed in wisselwerking met hun sociaal-economische status, woonomgeving, positie in de samenleving en sociale netwerk. Je seksuele voorkeur speelt mee, welke culturele achtergrond je hebt, je opleidingsniveau, of je zwart of wit bent, of je (streng) religieus bent of niet en hoe jong je bent. Een beperking op lichamelijk, mentaal of psychisch gebied maakt het maatschappelijk leven er ook niet eenvoudiger op. Voor alle duidelijkheid: lang niet iedereen uit deze groepen wordt een kwetsbare burger! Daarbij spelen nog wel meer factoren een rol. Maar je moet wel harder vechten voor een plaatsje onder de zon. De samenleving biedt van oudsher een vangnet voor kwetsbare burgers, maar dat dreigt wel steeds kleiner te worden. Denk aan afnemende ontmoetingsplekken voor kwetsbare burgers, minder capaciteit om kwetsbare burgers te begeleiden, minder financiële dekking van 1 Uit Jenny Bouwman, Tussen regie en repressie 9

10 noodzakelijke levensbehoeften en voorzieningen, toenemende eisen ten aanzien van scholing en opleiding, enz. Voor de doelstelling van Dichterbij betekent dit alles dat de medaille die empowerment heet, twee kanten heeft: 1. Cliënten in staat stellen om kracht te genereren waarmee zij daadwerkelijk invloed uit kunnen oefenen op tijdelijk of structureel beperkende levensomstandigheden. Als dat lukt, dan beschikken mensen over een zelfhelpend en hulporganiserend vermogen, waarmee ze problemen vóór zijn, of vroegtijdig oplossen of als dat niet mogelijk is, samen met anderen aanpakken. Met zelfhelpend vermogen wordt bedoeld dat mensen op eigen gelegenheid vragen en (levens)problemen oplossen, eventueel door gebruik te maken van beschikbare informatie via boeken, folders en het internet. Met hulporganiserend vermogen wordt bedoeld dat mensen andere mensen inschakelen om diensten te verlenen die bijdragen aan het oplossen van hun vragen of problemen. 2. Maatschappelijke organisaties, overheidsdiensten en gemeenten aanspreken op hun verantwoordelijkheid, taken en invloed om basisvoorwaarden te scheppen die nodig zijn om een voldoende niveau van welzijn te kunnen bereiken of handhaven. Als dit lukt, dan zullen bepaalde problemen in een gebied geen kans krijgen, er worden preventieve en collectieve voorzieningen aangebracht die in dat bepaalde gebied relevant zijn, en er worden gerichte acties ondernomen om kwetsbare mensen op te sporen en zo nodig aanhoudend en structureel - hulp aan te bieden. Zoals hiervoor al werd voorgesteld, is de aard van de begeleiding van de professional eerder coachend dan sturend. De tweeledige doelstelling van Dicht-er-bij wordt in de overige paragrafen concreet uitgewerkt. 10

11 2. Werkzame principes van Dichterbij Om de tweeledige doelstelling van Dichterbij uit te kunnen voeren, zijn werkzame principes beschreven. Werkzame principes zijn op te vatten als kritische succesfactoren, als randvoorwaarden om het samenwerken met de cliënt in en met zijn omgeving goed uit te kunnen voeren. Het gaat om de volgende acht werkzame principes: 1. Dicht-er-bij de leefwereld van de cliënt 2. Eenvoudig waar mogelijk, meervoudig waar nodig 3. Eigen kracht op alle niveaus 4. Sociale steun door informele zorg en collectieve voorzieningen 5. Zoekschema s als hulp bij maatwerkredeneringen 6. Een cyclisch werkproces om dicht-er-bij te blijven 7. Creativiteit, lef en scharrelruimte voor de professional Ad 1. Dicht-er-bij de leefwereld van de cliënt De omgeving van H&D is dichtbij de normale leefomgeving van de cliënt en alles wat daar gebeurt. - Dichtbij (potentiële) betrokkenen van de cliënt, mantelzorgers en vrijwilligers; - Dichtbij (potentiële) participatieplekken voor de cliënt: werk, school, sociale voorzieningen, bedrijfsleven, winkeliers, dienstverlening, opleidingen, ontspanning enz. Ook in dunbevolkte gebieden zijn passende oplossingen voor mensen om de weg naar H&D toegankelijk te maken. - Dichtbij toegankelijke websites en uitnodigende vormen van internethulpverlening. - Dichtbij een overzichtelijk en optimaal georganiseerd netwerk van generalisten en specialisten in zorg, welzijn en wonen. - Dichtbij collectieve voorzieningen zijn waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, zinvolle activiteiten met elkaar uitvoeren en wederzijdse diensten leveren. Dicht-er-bij betekent in alle gevallen dat je als sociale professional je oren en ogen openzet om je werkgebied optimaal te (ver)kennen, sociaal epidemiologisch onderzoek uit te voeren, en contacten te onderhouden. Lagen die contacten voorheen hoofdzakelijk bij collega-instellingen, nu zijn het ook medeburgers, middenstanders, medewerkers van kantoren en bedrijven, docenten, medewerkers van vrije tijdsvoorzieningen enz. die betekenis kunnen krijgen voor het netwerk van een cliënt of meerdere cliënten. Dicht-er-bij betekent ook snel en zonder procedures. Je kunt meteen en zonder omhaal aan het werk als je mensen in de omgeving kent. Bij een babbeltje over de nieuwe lantaarnpalen, kan je langs je neus weg vragen hoe het met mevrouw X is. Of je gaat in een verloren halfuurtje even een praatje maken met meneer Y die veel vrijwilligerswerk doet en soms zijn ei kwijt wil over wat hij tegenkomt. Bovenal betekent Dicht-er-bij dat cliënten en professionals als gevolg van de contacten in de buurt of het werkgebied, over ruimere keuze en handelingsmogelijkheden beschikken om oplossingen te vinden op meerdere levensgebieden. Daarnaast heeft Dicht-er-bij speciale invulling gekregen door nadrukkelijk aan te sluiten bij de methode van outreachend werken (of Er-op-af 2 ). Hierbij worden op grond van signalen uit netwerkoverleggen, op basis van eigen observaties, of aanpakken van gemeentelijk beleid of andere opdrachtgevers voor specifieke doelgroepen (ouderen, alleenstaande moeders), mensen ongevraagd opgezocht met de bedoeling om te onderzoeken of zij hulp nodig hebben. Zo n bezoek vraagt om behoedzaamheid en zorgvuldigheid van de professional. Veel kwetsbare mensen verstoppen zich uit schaamte, teleurstelling of boosheid. Vaak zijn meerdere contacten nodig om langzaamaan contact te maken en het vertrouwen van de cliënt te winnen. Eerste hulp 2 Räkers en Hubers 11

12 bij het opruimen en ordenen van het huishouden, de papieren rompslomp en het uitstellen van dwangbevelen van instanties, doet veel voor dat vertrouwen. Outreachend werken is één van de aanjagers geworden om cyclisch te gaan werken, waarbij het verzamelen van informatie en het uitvoeren van interventies hand in hand gaan (hierover verderop meer). De methode van outreachend werken wordt in veel instellingen voor maatschappelijk werk al toegepast of getraind. Ad 2. Eenvoudig waar mogelijk, meervoudig waar nodig Zoals hierboven is geschetst kan door dicht-er-bij te werken, optimaal gebruik worden gemaakt van de vele en gevarieerde hulpbronnen in de directe omgeving van de cliënt. Formele hulpverlening kan daardoor selectiever worden ingezet, bijvoorbeeld door meer te investeren op ondersteunende diensten voor cliënten en hun informele netwerk, collectieve voorzieningen en groepshulpverlening en minder op langdurige spreekkamercontacten. Een belangrijk gevolg hiervan is dat er met dezelfde of afnemende capaciteit van sociale professionals méér kan worden bereikt, hoewel dit gevaarlijk terrein is. Er is namelijk nog niet bewezen dat dit ook echt gaat lukken. Wel is er een tendens in de samenleving om professionele hulpverlening, indien mogelijk, zoveel mogelijk te beperken. Hoe het ook zij, in het experimenteermodel Dicht-er-bij wordt de opgave om méér te doen met minder als een uitdaging opgepakt. Het cyclisch werkproces biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid om cliënten al vanaf het eerste contact oplossingen te adviseren, zonder dat een uitgebreid beeld van de situatie is gemaakt. Als blijkt dat cliënten daarmee goed uit de voeten kunnen, wordt én tijd bespaard op een uitgebreide verkenning van de situatie, én de cliënt kan zelfstandig verder, én er hoeft maar weinig gerapporteerd te worden. Of er tijdwinst geboekt kan worden met cliënten die complexe en hardnekkige problemen hebben, zal moeten blijken. Ad 3. Eigen kracht op alle niveaus Iedereen die om hulp vraagt of die hulp wordt aangeboden beschikt over probleemoplossende vaardigheden, specifieke talenten en helpende karaktereigenschappen. Het ontdekken, waarderen of helpen herwaarderen van deze positieve individuele eigenschappen van de hulpvrager vormt een rode draad door het handelen van de professional. De regelmatige herbevestiging van iemands eigen kracht draagt bij aan het geloof in eigen kunnen en het zelfvertrouwen van de cliënt, waardoor die mogelijk (weer) kan participeren in de samenleving. Om die waardering waarachtig te uiten, zal de professional ruimte moeten bieden aan de cliënt. Cliënten kiezen niet vanzelfsprekend voor de in de ogen van de professional beste en zelfs niet voor de second best weg, maar voor eigen oplossingen die bij hen passen. Wat geldt voor de cliënt, geldt ook voor de mensen in diens omgeving. Professionals zullen met de methode Dicht-er-bij zwaar leunen op bijdragen van mantelzorgers, familie, buurtgenoten en vrijwilligers. En ook zij hebben hun eigen cultuur en traditie van oplossingen zoeken, die waarschijnlijk vaker verschilt dan overeenkomst met die van een professionele benadering.. Een voorbeeld waar dit inzicht wordt opgepakt zijn de Eigen Kracht Conferenties, waar deze hulpbronnen in het eigen systeem zorgvuldig worden verkend, betrokken en actief gemaakt. Deze hulpbronnen worden, juist omdat zij deel uitmaken van het eigen systeem van de cliënt goed op waarde geschat. Voorkomen moet worden dat formele zorgverleners het proces over dit eigen krachtsysteem rond de cliënt overnemen en daarmee voorbij gaan aan hun zelfhelpend en hulporganiserend vermogen. In plaats daarvan zullen professionals zich in de omgang met het informele circuit niet boven de partijen moeten stellen, maar moeten gedragen als één van de helpende partijen. Vanzelfsprekend zijn zij door hun expertise en ervaring van bijzondere waarde om het systeem te helpen zichzelf te helpen. Als we de lijn dan doortrekken naar de omgang van professionals met collega-instellingen, biedt een waarderende grondhouding ook hier meerwaarde. Hoewel zakelijkheid en professionaliteit in deze relatie meer aan de orde is dan bij het informele circuit, verbetert samenwerking als men onderling een prettige toon aanslaat. Samenwerking is echter wel eens lastig doordat het vaker 12

13 gehinderd dan bevorderd wordt door regelgeving, afbakeningskwesties, onduidelijke taakafbakeningen, weinig ondersteunende middelen om te monitoren en coördineren enz. In een workshop waar hardnekkige en verpersoonlijkte samenwerkingsproblemen benaderd werden door de werkprocessen van de betrokken organisaties over elkaar te leggen, verzuchtte men: Wij hebben onze samenwerkingsproblemen zelf georganiseerd, maar ook: Het is in deze omstandigheden onmogelijk om géén problemen te krijgen 3. Het belang dat wordt gehecht aan de samenhang tussen individu en omgeving, kwam ook al naar voren in Wegen en overwegen. Intake- en volgsysteem in het maatschappelijk werk 4. Daarbij werden het micro-, meso-, en macroniveau onderscheiden als respectievelijk het niveau van individuele factoren, het niveau van factoren in de directe omgeving en het niveau van factoren in de samenleving. Alle informatie over het cliëntsysteem werd in het intake-en volgsysteem op deze drie niveaus ontrafeld in draagkrachtfactoren en draaglastfactoren. Aan de driedeling was een analysekader gekoppeld dat de (verstoorde) balans tussen draaglast en draagkracht in kaart bracht en de weg wees naar manieren om de balans te herstellen. Voor de methode Dicht-er-bij wordt deze driedeling met bijpassend analysekader in grote lijnen gehandhaafd. Het verschaft de professional immers een beproefd denkkader om de complexe verhouding tussen draagkracht en draaglast te begrijpen. Daarbij biedt het een ruim handelingskader omdat op alle niveaus concrete aangrijpingspunten worden gebruikt voor verbetering. Wat wél verandert bij Dicht-er-bij is dat de eigen kracht aanpak nadrukkelijker wordt gekoppeld aan de drie niveaus. Als volgt: op individueel niveau: het bevorderen van eigen regie, het aanspreken van eigen kwaliteiten, het ontwikkelen van vaardigheden, het doen groeien van zelfbewustzijn en zelfvertrouwen, maatschappelijke participatie stimuleren. op collectief niveau: het aanwenden van krachtbronnen in de eigen omgeving (sociale steun van familie, vrienden of buren, religieuze of spirituele bronnen) en het bevorderen van zelforganisatie en zelfhulp in de sfeer van lotgenoten, zelfhulpgroepen van patiënten- en cliënten. op politiek-maatschappelijk niveau: het vergroten van macht om veranderingen door te voeren die breder reiken dan het eigen leven, zoals het veranderen van vooroordelen via lokale campagnes, betere toegankelijkheid - fysiek en sociaal - van (buurt)voorzieningen (design for all) en het beïnvloeden van wet- en regelgeving. Deze drie niveaus staan niet los van elkaar; ze zijn verweven. Men kan immers werken aan het versterken van eigen kracht van kwetsbare mensen, maar als deze mensen zich bevinden in omgevingen (families, netwerken, buurten) die ontoegankelijk zijn, die stigmatiseren en uitsluiten, dan is het effect gering. Dat betekent dat ook in de omgeving iets moet veranderen en dat op diverse niveaus verbindingen worden gelegd. Verbindingen tussen formele en informele zorg, tussen individuele voorzieningen en collectieve arrangementen, tussen fysiek en sociaal, tussen individuele vraagsturing (cliëntondersteuning en pgb) en collectieve patiënten- en consumentenmacht. Aldus wordt de stem van de cliënt versterkt, wordt participatieruimte gecreëerd en wordt bescherming geboden in de directe nabijheid van mensen die kwetsbaar zijn. Een integrale aanpak als denk- en handelingskader impliceert daarnaast dat er wordt gekeken naar problematiek (en kansen) door meerdere leefgebieden in samenhang te bekijken. Zo kan een dakloze wellicht meer aan zelfvertrouwen winnen door mee te doen aan een voetbaltoernooi, dan door een cursus solliciteren van een arbeidsreïntegratiebureau. 3 Workshop Doorbraak van Bureau Van Deur voor Bureau Jeugdzorg, Leger des Heils en Raad voor de Kinderbescherming regio Groningen, Scholte, Margot. Wegen en overwegen. Intake- en volgsysteem in het maatschappelijk werk. 2007, Uitgeverij Coutinho, Bussum. 13

14 Ad 4. Sociale steun door informele zorg en collectieve voorzieningen De directe en wijde omgeving is niet alleen van cruciaal belang om de samenhang met het individuele functioneren van een persoon te begrijpen. Het verkeren met en zich verhouden tot andere mensen wordt gezien als een wezenlijke bijdrage aan iemands welzijn. Het besef deel uit te maken van een sociale omgeving kan preventief en helend werken, vooral voor mensen die daar lang van verstoken zijn. Daarom is het actief organiseren van contactmogelijkheden met lotgenoten, buurtgenoten, vrijwilligers (maatjes) of maatschappelijke instellingen een standaardinterventie van de methode Dicht-er-bij. Ook het voorzien in collectieve voorzieningen kan een goede opstap zijn voor een cliënt om meer onder de mensen te komen en nieuwe zin aan het leven te geven. Om deze manier van werken mogelijk te maken, dient de professional zich met zijn team goed te verankeren in een wijk of in relevante netwerken van en voor cliënten. Het aangaan van contacten met mensen, informele verbanden, organisaties en bedrijven in de buurt of uit de sociale omgeving, het aansluiten bij buurtinitiatieven en bij de heersende de cultuur in de wijk of van de doelgroep zijn sleutelvoorwaarden om cliënten met buurtgenoten en lotgenoten te verbinden. Van belang is om te beseffen dat het organiseren van collectieve voorzieningen en het opbouwen en onderhouden van een vrijwilligersbestand, expertise en tijd kost. Uit ons eigen onderzoek bleek dat instellingen voor maatschappelijk werk nog veel meer gebruik kunnen maken van deze voorzieningsvormen 5. Dat is gunstig, omdat relatief kleine investeringen in dit opzicht tot een groot rendement kunnen leiden. In de goede voorbeelden die voor dit onderzoek werden verzameld wordt hiervan gewag van gemaakt 6. Expertise is dus voorhanden. Vrijwilligers zijn overal in Nederland te vinden. Maatjesprojecten laten zien hoe belangrijk de steun kan zijn die uitgaat van een maatje dat elke week contact heeft met een cliënt. Dit soort informele, alledaagse, tijdrovende en vriendschappelijke steun kunnen professionals zich domweg niet veroorloven. Ze kunnen het wel helpen opzetten en faciliteren. Deels zouden sociaal werkers met expertise in samenlevingsopbouw voorwaardenscheppende activiteiten kunnen verrichten. Zij kennen de mensen in de wijk, weten waar zij mee bezig zijn, kunnen mooie initiatieven ondersteunen. Voorbeelden van samenwerking tussen opbouwwerkers en maatschappelijk werkers zijn onder andere te vinden in de krachtwijken in Eindhoven 7. Ad 5. Zoekschema s als hulpmiddel voor maatwerkredeneringen Professionals gebruiken een mix van theoretische kennis, methodische hulpmiddelen, praktijkervaring en collegiaal overleg als zoekschema s om de situatie van de cliënt in zijn juiste (waarachtige) en unieke context te begrijpen. Voorzichtigheid is geboden om vanzelfsprekende verbanden te veronderstellen tussen een type probleem en een type cliënt (bv. armoede maakt apathisch). Dat gaat evenzeer op voor de soms veronderstelde lineaire relatie tussen een probleem en een oplossing (bv. als deze ouders hun conflict oplossen, gaat het gedragsprobleem van het kind wel over). Dan is er nog de verwarring die in de loop der jaren is ontstaan over begrippen als vraaggericht, de vraag van de cliënt staat centraal en hulpvraag. Dit werd nogal eens uitgelegd alsof de cliënt een vraag heeft. Dat is lang niet altijd het geval. Cliënten hebben klachten, of gevoelens van onvrede, of weggestopt verdriet, schaamte enz. Sommigen verpakken dat in een vraag, maar is die vraag to the point? Wij spreken liever van het zoeken naar een beeld van de cliëntsituatie, waarin zowel hardere als zachtere informatie wordt verzameld en geduid. Samen met de cliënt wordt onderzocht waar de zere plekken zitten, wat prioriteit moet 5 Felten, Hanneke. Onderzoeksrapportage..amw-instellingen 6 Penninx, Kees en Anita Roodenburg, Rapportage goede voorbeelden. 7 Scholte, Margot en Ard Sprinkhuizen (2010), Samen in de Buurt, Haarlem: Inholland 14

15 krijgen, waar kracht te vinden is, wat mogelijk is in de directe omgeving enz. De uitkomst van zo n zoektocht leidt altijd tot een unieke constellatie van elkaar beïnvloedende factoren. Daarom zijn maatwerkredeneringen noodzakelijk om de specifieke uitwerking van de omgeving op een individu en vice versa te begrijpen. De methode Dicht-er-bij levert voor deze maatwerkredenering itemlijsten om te zoeken naar algemene en specifieke onderwerpen en aandachtspunten en analysekaders zoals de eerder genoemde balans van draaglast en draagkracht op meerdere niveaus. Ad 6. Een cyclisch werkproces om dicht-er-bij te blijven Het uiteindelijke doel van de methode Dicht-er-bij is niet per se om cliënten van al hun problemen af te helpen maar om ze beter met problemen te leren omgaan, al dan niet met steun van hun omgeving. Als het zelfhelpend en hulporganiserend vermogen van cliënten en hun omgeving toeneemt, kan ook de kwaliteit van hun leven weer groeien en zijn de gevonden oplossingen meestal duurzamer. In de methode Dicht-er-bij wordt aan deze doelstelling gewerkt door het gebruik van een cyclisch werkproces. Cyclisch werken sluit aan op de dynamiek van acties (oplossingen) en reacties (van cliënten en omgeving), waardoor steeds een ander beeld van de situatie en nieuwe kansen voor oplossingen ontstaan. Het cyclisch werkproces, is een actieve vinger-aan-de-pols aanpak: hoe staat het probleem er nu voor, welke oplossingen dienen zich nu aan, wat is nu de beste stap die we kunnen zetten en hoe reageert de cliënt nu op deze aanpak. In een reeks van cycli worden kleine en concrete plannen uitgevoerd die zo snel als mogelijk en zo lang als nodig leiden naar het uiteindelijke doel: het activeren en ontwikkelen van het zelfhelpend en hulporganiserend vermogen van de cliënt en zijn omgeving en het oplossen van zijn problemen. In de cycli die plaatsvinden in de eerste contacten, wordt gestreefd naar het bereiken van kleine succesjes (plukken van laaghangend fruit), mede om cliënten te motiveren om de hulp te aanvaarden. Verder wordt geen groots hulpverleningsplan met smartgeformuleerde hulpdoelen gemaakt bij Dicht-er-bij. Uiteraard wordt wel de doelrichting in grote lijnen bepaald, maar deze wordt concreet gemaakt door cyclisch te werken waarbij per cyclus uit tal van oplossingen voor één of enkele kleine plannetjes wordt gekozen, waar de cliënt of de professional op dat moment het meeste effect van verwacht. Cliënten wordt geleerd hoe zij zelf aan hun eigen plannetjes kunnen werken en elk plannetje wordt aan het begin van de volgende cyclus geëvalueerd. Cruciaal in deze benadering is het zoeken naar overnamemomenten, waarbij de helpende taken van de maatschappelijk werker als het ware aan de cliënt en zijn omgeving worden overgedragen. Het is voorstelbaar dat deze overnamemomenten verschillen per leefgebied of deelaspect van het probleem. Ook kan dit proces gefaseerd verlopen: een cliënt wordt zelden op één moment zelfredzaam. Verder hangen overnamemomenten af van de mate van kwetsbaarheid en chroniciteit van een probleem. Sommige typen cliënten zullen altijd op een of andere manier afhankelijk blijven van formele zorg. Dat neemt niet weg dat de empowermentbenadering ons wijst op het belang van groeimogelijkheden voor iedereen. Door te blijven inzetten op kracht van de persoon en - zijn relatie met - de omgeving kunnen mensen op een steeds hoger niveau uitkomen van samenredzaamheid. Ad 7. Creativiteit, lef en scharrelruimte voor professionals en managers De methode Dicht-er-bij doet een beroep op de creativiteit, het organisatietalent en de ondernemingszin van de professional én de managers en directeur van een instelling. Een belangrijke taak van sociale professionals ligt in het activeren van het zelfhelpend vermogen van de cliënt en de hulporganiserende kracht van de omgeving, waarbij de professional een enorm arsenaal van oplossingen ter beschikking staat die tot een passende mix te combineren zijn. Het maatwerk komt hier weer nadrukkelijk om de hoek kijken. Soms is het beter om een verlegen en teruggetrokken jongvolwassene eerst een veilige leerplek bij een winkelier aan te bieden, en pas na een poosje af te rekenen met de hinderende nagalm 15

16 van zijn agressieve vader. Wie weet, durft hij na een half jaar zijn trompet weer te voorschijn te halen en zich aan te sluiten bij de plaatselijke harmonie. De mogelijkheden zijn legio, de kracht kan zich bevinden in de hoeken van de menselijke geest, maar vooral in onzichtbare en voor ondenkbaar gehouden contacten in de omgeving. In alle gevallen heeft de professional ruimte nodig, lef, goede contacten in de buurt, een goed gevulde koffer met oplossingsmogelijkheden en een optimistisch gemoed. De professional dient hiervoor scharrelruimte te krijgen () en die moet hij krijgen van zijn managers (directeur) en indirect van zijn financier. Bij deze scharrelruimte past niet langer een strakke verantwoordingsdiscipline over wat, wanneer, wel en niet mag worden gedaan (lees bekostigd). Er moet vrijheid zijn om te experimenteren, innoveren, fouten te maken en er van te leren, bijvoorbeeld door intervisie en reflectie. Daarnaast moeten de soms hoge verwachtingen van financiers en beleidsmakers worden teruggeschroefd: sociale professionals weten al meer dan 100 jaar dat mensen met structurele problemen arbeidsintensief zijn. 16

17 3. De balans van draagkracht en draaglast Het omvangrijke begrip empowerment biedt op theoretisch niveau dan wel kennis en inspiratie om cliënten te begrijpen, het is echter geen concreet begrip. Bovendien heeft het begrip wel waarde voor een groot deel van de cliënten van H&D, maar niet op allemaal. Er zijn ook mensen die als empowered beschreven kunnen worden, en toch vragen en problemen hebben op het gebied van hun welzijn. Om nu de hele brede groep van cliënten te kunnen beschouwen, gebruiken we de balans van draaglast en draagkracht. We zullen eerst een summiere uitleg geven over een algemenere balans, namelijk die tussen levensopgaven en competenties. Als deze hoofdbalans is verstoord, spreken we pas van draagkracht en draaglast. Het gevolg van deze gedachte is, dat zolang mensen geen problemen ervaren, ook geen sprake is van de begrippen draagkracht en draaglast. Pas bij het ontwikkelen van problemen ontstaan stressoren die leiden tot draaglast, en die op hun beurt weer beschermende factoren oproepen. Doorgaans zijn die al aanwezig als karaktereigenschappen of invloeden vanuit de omgeving, maar soms komen ze ook voor de persoon zelf onverwacht, bijvoorbeeld als iemand een gewelddadige aanval van een inbreker weet te pareren met een koelbloedig optreden. De balans waar alles mee begint en eindigt, vanaf de geboorte tot aan de dood, is de balans van levensopgaven en competenties. Met levensopgaven wordt bedoeld dat mensen in alle fasen van hun leven bezig zijn met het uitvoeren van handelingen waarmee ze competenties ontwikkelen die in die ontwikkelingsfase relevant zijn. Om van een gezonde situatie te kunnen spreken, moeten de levensopgaven en competenties in balans zijn. levensopgaven aanpassen aan veranderende omstandigheden oriëntatie op zinvolle maatschappelijke rol competenties gebruiken beschikbare hulpbronnen zinvolle deelname aan samenleving opbouwen sociaal netwerk organiseren sociale steun oppakken ontwikkelingstaken ontwikkelen vaardigheden Onder levensopgaven wordt geschaard: het oppakken van ontwikkelingstaken zoals die zich in alle fasen van het leven voordoen, zoals het opbouwen van een sociaal netwerk, een zinvolle deelname aan de samenleving en het zich kunnen aanpassen aan veranderende omstandigheden (adaptief vermogen). Het laatste kan van alles en nog wat betekenen en raakt zowel aan 17