Vaste netten, dynamische markten

Transcriptie

1 Vaste netten, dynamische markten

2

3 Amsterdam, juli 2006 Essay in opdracht van KPN Vaste netten, dynamische markten Joost Poort m.m.v. Barbara Baarsma Simon Bremer Michiel Tijssen

4 De wetenschap dat het goed is SEO Economisch Onderzoek doet onafhankelijk toegepast economisch onderzoek in opdracht van overheid en bedrijfsleven. Ons onderzoek helpt onze opdrachtgevers bij het nemen van beslissingen. SEO Economisch Onderzoek is gelieerd aan de Universiteit van Amsterdam. Dat geeft ons zicht op de nieuwste wetenschappelijke methoden. We hebben geen winstoogmerk en investeren continu in het intellectueel kapitaal van de medewerkers via promotietrajecten, het uitbrengen van wetenschappelijke publicaties, kennisnetwerken en congresbezoek. SEO-rapport nr. 920 ISBN ISBN Copyright 2006 SEO Economisch Onderzoek, Amsterdam. Alle rechten voorbehouden. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld.

5 Woord vooraf Op 21 april 2006 organiseerde SEO Economisch Onderzoek een symposium met de titel Triple play: eindspel voor de overheid. Die bijeenkomst bood een groep van genodigden de gelegenheid om te debatteren over de vraag welke vormen van overheidsingrijpen wenselijk zijn, nu bijna ieder huishouden in Nederland beschikt over twee vaste aansluitnetten, die nu of binnen afzienbare termijn breedbandinternet, telefonie en televisie aanbieden. Prof. dr. Coen Teulings verzorgde een inleiding over oligopolistische concurrentie, waarna Joost Poort van SEO Economisch Onderzoek de voorlopige resultaten van het voorliggende essay presenteerde. Vervolgens zette Guus Broesterhuizen namens het DG Energie en Telecom van het Ministerie van Economische Zaken de positie van het relevante beleidsdepartement uiteen. Remco Bos verzorgde ten slotte namens Opta een presentatie getiteld Breedband als sleutel voor concurrentie op de telecommunicatiemarkten. Ter afsluiting vond er onder leiding van dagvoorzitter Barbara Baarsma van SEO Economisch Onderzoek een paneldiscussie plaats tussen Remco Bos, Guus Broesterhuizen, Marcel Smits (CFO van KPN) en Paul de Bijl (Universiteit van Tilburg). Aanwezig waren verder vertegenwoordigers van diverse spelers op de telecommarkt, beleidsmakers van verschillende ministeries, wetenschappers, juristen en geschreven pers. Dit essay geeft een verdere uitwerking en verdieping van de presentatie van SEO Economisch Onderzoek op het symposium. Tevens maakt het daarbij gebruik van de inzichten en standpunten die naar voren kwamen tijdens het symposium.

6

7 Inhoudsopgave Managementsamenvatting... i 1 Inleiding De telecomsector in vogelvlucht Breedbandinternet Telefonie Televisie Discussie Marktimperfecties en ingrijpen Marktfalen en overheidsfalen Marktmacht Externe effecten en publieke goederen Verdelingsproblematiek...21 Literatuur

8

9 VASTE NETTEN, DYNAMISCHE MARKTEN i Managementsamenvatting De markt Nederland beschikt over twee vaste netten die in de nabije toekomst breedband, telefonie en televisie kunnen leveren. De oude monopolieposities van KPN in de telefoniemarkt en van de kabelbedrijven in de televisiemarkt zijn al enige tijd aan verval onderhevig en zullen naar verwachting verder afkalven. Rondom deze twee vaste infrastructuren die voor triple play zullen gaan, staan diverse draadloze infrastructuren die slechts op delen van de telecommarkt serieuze mogelijkheden hebben. Mogelijk behoudt de kabel echter nog enige tijd een centrale rol ten behoeve van het tweede en derde toestel in huis. De telecommunicatiemarkt op de middellange en lange termijn zal op grond van dit alles te kenschetsen zijn als een duopolie van twee vaste infrastructuren, waaromheen diverse draadloze infrastructuren zoals satelliet, UMTS en digitale ether in meerdere of mindere mate de concurrentie verder versterken. De theorie De economische theorie en praktijk wijzen uit, dat een duopolie tot sterk uiteenlopende uitkomsten kan leiden. Als de marktpartijen hun productiecapaciteit en hun marktaandeel slechts langzaam of tegen hoge kosten kunnen vergroten, zullen de resulterende marktprijzen nauwelijks lager uitpakken dan wanneer er slechts één monopolist actief was. In het geval van dergelijke Cournot-concurrentie ontstaat dus ook zonder samenspanning een marktevenwicht waarin de prijzen aanzienlijk boven het maatschappelijke optimum liggen. Wanneer er in deze situatie bovendien weinig perspectief bestaat op toetreding en nieuwe technologische ontwikkelingen die het evenwicht kunnen doorbreken, is overheidsinterventie om de collectieve marktmacht van aanbieders te breken welvaartsverhogend. Dit ingrijpen zou kunnen bestaan uit een vorm van prijsregulering, teneinde de prijzen dichter bij het competitieve niveau te brengen. Onder de aanname dat de productiecapaciteit van aanbieders beperkt is en de kosten van uitbreiding ervan groot, zal dergelijke prijsregulering voor beide partijen moeten gelden, omdat anders slechts een deel van de afnemers profiteert van lagere prijzen. Wanneer er in een duopoliemarkt weinig beperkingen zijn aan het marktaandeel dat aanbieders op korte termijn zouden kunnen veroveren, zal eerder intensieve prijsconcurrentie het gevolg zijn. In de theoretische karikatuur mondt deze zogeheten Bertrand-concurrentie uit in een situatie die voor de afnemer niet verschilt van een markt met talloze aanbieders, waarin de prijzen tenderen naar de marginale kosten. Specifiek overheidsingrijpen door prijs- of toegangsregulering is in dat geval niet nodig, ondanks het feit dat er slechts twee spelers actief zijn. In een dergelijke situatie van extreme prijsconcurrentie zouden aanbieders zelfs niet in staat zijn hun investeringen en vaste kosten terug te verdienen en failliet gaan. Zij zullen daarom trachten te ontsnappen aan de destructieve prijsconcurrentie. Daartoe staan verschillende strategieën open, zoals productdifferentiatie, prijsleiderschap, het opwerpen van overstapdrempels en samenspanning (collusie). Dat laatste dient bestreden te worden vanuit het algemene mededingingstoezicht en ook ten aanzien van het laag houden van overstapdrempels lijkt een blijvende rol voor de overheid weggelegd. Daarbij moet echter worden opgemerkt dat, gelet op de hoge vaste kosten van telecomnetwerken, de tarieven aanzienlijk boven de marginale kosten moeten komen te liggen, er sprake zal zijn van excessieve winsten. Een aantal structuurkenmerken van de telecommarkt suggereert dat er nu en in de toekomst sprake zal zijn van felle prijsconcurrentie en dat de telecommarkt meer weg heeft van het

10 ii ideaaltype van Bertrand dan van dat van Cournot. De hoge verzonken kosten van de netwerken en de lage kosten van het bedienen van extra afnemers helpen deze concurrentie aan te wakkeren. De felle concurrentie wordt wel getemperd door de kosten waarmee het werven en aansluiten van een nieuwe klant gepaard gaan. Symmetrische concurrentie In de breedbandmarkt, de eerste markt waar kabel en koper als volwaardig alternatief de strijd met elkaar aanbonden, heeft de consument kunnen profiteren van sterk dalende prijzen en allerhande introductieaanbiedingen die passen bij felle prijsconcurrentie. Ook bij de overstap naar Internettelefonie wordt inmiddels fel om de consument gestreden. Hoewel de concurrentie tussen kabelinternet en ADSL internationaal niet één-op-één blijkt te corresponderen met lage prijzen en hoge breedbandpenetratie, is aangetoond dat infrastructuurconcurrentie toch een significant positief effect heeft op het aantal breedbandabonnees in een land. Concurrentie op het ADSL-netwerk levert daarboven geen aantoonbare bijdrage (Distaso, Lupi, Mantenti, 2005). Asymmetrische toegangsregulering tot een van beide netwerken wordt daarmee niet alleen complex maar ook overbodig (Sidak, Crandall, Singer, 2002). In augustus 2005 ging de Amerikaanse toezichthouder op de telecommarkt FCC ons voor in het afschaffen van asymmetrische prijs- en toegangregulering van DSL-aanbieders. Het op stel en sprong opheffen van toegangsregulering zou echter een vorm van overheidsfalen zijn, omdat bepaalde partijen hun strategie en investeringen hebben gebaseerd op de huidige regelgeving. Daarom dient er een helder tijdpad uitgezet te worden voor het uitfaseren van toegangsregulering, zonodig geclausuleerd aan marktontwikkelingen. Een wat langere overgangstermijn dan het door de FCC gehanteerde jaar is daarbij redelijk. Naarmate de concurrentieverhoudingen tussen koper en coax ook op het gebied van internettelefonie en televisie evenwichtiger worden, zal ook op deze markten specifiek ingrijpen het veld moeten ruimen. Consolidatie Evenwichtige concurrentie is er echter ook bij gebaat, dat tegenover een ongereguleerde DSL-aanbieder een sterk kabelbedrijf staat. Het toestaan van consolidatie in de kabelsector door fusies van regionale kabelbedrijven ligt dan ook in de rede. De marktmacht van kabelbedrijven over afnemers wordt niet groter van dergelijke fusies een monopolie plus een monopolie blijft een monopolie terwijl aanzienlijke winsten te behalen zijn op het gebied van marketing en de standaardisatie van netwerken en randapparatuur. Ook zou de business case voor (onderhandelde) toegang tot de kabel een stuk realistischer worden als gevolg van lagere transactiekosten en in de toekomst minder technische fragmentatie. Met die consolidatie neemt de kans op samenspanning tussen kabel en koper een van de strategieën om aan harde prijsconcurrentie te ontsnappen toe, omdat er minder partijen overblijven die hun gedrag moeten coördineren. Vanuit het algemene mededingingsrecht zal daarop scherp toezicht moeten blijven bestaan. Voorts zal de overheid erop moeten toezien dat overstapdrempels tussen de twee infrastructuren en mogelijke alternatieven niet onnodig hoog zijn, teneinde maximale prijsconcurrentie te faciliëren.

11 MANAGEMENT SAMENVATTING iii Beperkingen aan verticale integratie Een mogelijk gevaar van concentratie in de kabelsector is niet gelegen in de macht over eindgebruikers, maar in die over en via aanbieders van tv-programma s en andere content. Dit gevaar schuilt met name in het grote marktaandeel dat de kabel nog altijd heeft op de televisiemarkt, ondanks de alternatieven die er nu al zijn. Wanneer de kabelsector (of een gefuseerd kabelbedrijf) in de huidige situatie exclusieve contracten of verticale integratie aangaat met een grote speler in de televisiemarkt, wordt daarmee het alternatief voor de kabel voor consumenten een stuk minder aantrekkelijk. De huidige regelgeving over doorgifte van programma s lijkt ontoereikend om dergelijk anticompetitief gedrag tegen te gaan, omdat deze gericht is op gelijke toegang van programma s tot de kabel en geen rekening houdt met het omgekeerde: gelijke toegang van distributienetwerken tot programma s. Enerzijds is een zekere mate van verticale integratie begrijpelijk vanuit de noodzaak van de netwerken om via productdifferentiatie te ontsnappen aan destructieve prijsconcurrentie. Dit kan ook voor consumenten aantrekkelijk zijn wanneer het leidt tot meer variatie in het aanbod. In dit licht schuilt er weinig kwaad in pogingen van breedbandaanbieders om via exclusieve gimmicks op hun site klanten te binden. Wanneer alternatieve televisieaanbieders echter verstoken zijn van de mogelijkheid een aanzienlijk deel van het huidige programma-aanbod aan te bieden, zal dit een belemmering opwerpen voor het tot wasdom komen van de alternatieven voor de kabel. Vanuit het Algemene Europese Mededingingsrecht lijkt er ook onvoldoende ruimte te bestaan om dergelijke verticale overeenkomsten of exclusieve contracten tegen te gaan: pas een marktaandeel boven 30 % biedt gronden voor interventie. Een andere route om anticompetitieve integratie tussen programma s en kabelbedrijven tegen te gaan, kan bestaan uit het opleggen van eisen daarover als voorwaarde bij fusies van kabelbedrijven. Dit zou bijvoorbeeld de vorm kunnen krijgen van een omgekeerde contracteerplicht zoals die in het verleden voor ziekenfondsen bestond. Volgens een dergelijk recept kunnen kleinere partijen zich beroepen op de verticale afspraken die de marktleider gemaakt heeft. Wanneer de marktverhouding evenwichtiger wordt, kan ook de verplichting om op voorspraak van programmaraden specifieke zenders door te geven grotendeels verdwijnen. In hun strijd om de consument zullen aanbieders zelf aan moeten voelen waar die behoefte aan heeft. Maatschappelijk kan het evenwel gewenst zijn de doorgifte van de Nederlandse publieke omroep verplicht te stellen, al is het nauwelijks denkbaar dat een netwerkbedrijf zelf zou overwegen dit niet te doen. Gekoppeld daaraan lijkt het wenselijk een beknopte lijst van evenementen te behouden voor die publieke omroep, om zo te waarborgen dat nationale gebeurtenissen zoals een koninklijk huwelijk het gehele tv-publiek kunnen bereiken. Netwerkneutraliteit Effectieve concurrentie tussen netwerken biedt tevens een waarborg tegen het in gevaar komen van netwerkneutraliteit. Een netwerkeigenaar met marktmacht kan differentiatie van transmissiekwaliteit gebruiken om zijn winst verder op te schroeven en zo de door velen gepropageerde netwerkneutraliteit om zeep helpen: van zowel aanbieders als ontvangers van bepaalde content kan een hogere prijs worden gevraagd om een groter deel van het consumentensurplus af te romen. In een situatie van netwerkconcurrentie is dit echter een legitieme en efficiënte manier om investeringskosten terug te verdienen. Beperkingen in de vrijheid van een netwerkeigenaar om kosten te alloceren zal vooral inefficiëntie tot gevolg hebben. Ook in een concurrerende markt kunnen er evenwel mogelijkheden voor netwerkeigenaren bestaan voor

12 iv anticompetitief gedrag, zoals het opzettelijk dwarsbomen van producten en diensten die concurreren met eigen producten en diensten. Non-discriminatie en transparantie zodat gebruikers en aanbieders van content bewuste en betrouwbare keuzes kunnen maken over de gewenste netwerkkwaliteit lijken hiervoor echter afdoende remedies. Overheidsinvesteringen Het voorgaande draaide geheel om het allesoverheersende marktfalen in de telecomsector: marktmacht. Behalve marktmacht kunnen er ook andere redenen zijn voor overheidsinterventie. Hoewel een derde aansluitnet vanuit marktmachtoverwegingen wenselijk is, kan die wens geen zelfstandige legitimatie zijn voor overheidsinvesteringen in een dergelijk net. Publieke goederen en externe effecten vormen de klassieke economische rechtvaardiging voor de inzet van overheidsgeld, maar van beide is in het geval van een derde (desgewenst hoogwaardiger) breedbandnet geen sprake. Een derde infrastructuur (glas) zal de concurrentie verhevigen, maar de vraag is of en wanneer de marktvraag daar voldoende koopkrachtig voor is. Wanneer de overheid inzet op het zoveel mogelijk uitfaseren van sectorspecifieke regulering, worden de afwegingen voor private partijen om wel of niet te investeren in glas zuiverder.

13 VASTE NETTEN, DYNAMISCHE MARKTEN 1 1 Inleiding Al sinds de jaren negentig staan we aan de vooravond van grootse ontwikkelingen die de telecomsector voorgoed zullen veranderen. Sommige van die ontwikkelingen, zoals mobiele telefonie, (breedband)internet en internettelefonie zijn inmiddels doorgebroken en hebben de telecommunicatie voorgoed veranderd. Voor andere ontwikkelingen, zoals digitale televisie, IP-TV, HD-TV, draadloos breedband en glasvezel tot aan de voordeur, bleek de toekomst telkens wat langer op zich te laten wachten. Toch lijkt een aantal van die ontwikkelingen zich nu in een stroomversnelling te bevinden. Triple play, begint nadat er jarenlang vooral over gesproken is nu realiteit te worden. Kabelbedrijven bieden al enige tijd dit totaalpakket van televisie, breedbandinternet en internettelefonie over hun coaxiale netwerken. Versatel verzorgt over een beperkt deel van het net van KPN sinds augustus 2005 triple play en sinds april 2006 is ook KPN van start gegaan om over zijn kopernet behalve telefonie en internet ook televisie te verzorgen. Al langer is het mogelijk bij KPN het totaalpakket af te nemen, waarbij het televisiesignaal via de digitale ether (Digitenne) binnenkomt. De positie van de kabel als enige serieuze leverancier van televisie komt daarmee steeds meer onder druk te staan. Al langer ondervindt de kabel toenemende concurrentie van de schotel en de digitale ether. Binnenkort zal ook IP-televisie over het kopernet de positie van de kabel in de televisiemarkt gaan aanvallen. In andere Europese landen is al aangetoond dat de techniek rijp is voor de grootschalige introductie van IP-televisie. In een rapportage van april 2006 constateert de OECD dat 66 % van de (29) onderzochte kabelbedrijven in de lidstaten een triple play aanbod heeft; hetzelfde geldt voor 44 % van de (50) beschouwde telefoonbedrijven. 1 Maar de kabelbedrijven zijn niet de enige oud-monopolisten die hun marktpositie bedreigd zien. De sterke positie van KPN in de vaste telefonie wordt vanuit twee hoeken aangevallen. Mobiele telefonie blijkt voor steeds meer vooral jonge consumenten een vaste aansluiting overbodig te maken. Daarnaast groeit het aantal gebruikers van allerlei vormen van internettelefonie explosief. In het licht van deze aardverschuivingen in het telecomlandschap, is het nuttig stil te staan bij de vraag hoe deze recente en verwachte toekomstige ontwikkelingen de rol van de overheid beïnvloeden. Dit essay beoogt de contouren te analyseren van het overheidsingrijpen dat nodig zal blijven, en van welke interventies op termijn overbodig worden. Daarbij wordt een welvaarteconomisch criterium gehanteerd, waarbij overheidsingrijpen gelegitimeerd kan worden door marktimperfecties (marktfalen). Overheidsingrijpen brengt echter eveneens imperfecties en verstoringen met zich mee het zogeheten overheidsfalen. Dit heeft tot gevolg dat het constateren van marktfalen nog niet voldoende is om overheidsingrijpen te rechtvaardigen: tevens zal aannemelijk moeten zijn dat het middel niet erger is dan de kwaal. Paragraaf 2 van dit essay bespreekt in vogelvlucht de huidige stand van zaken in de telecommunicatiesector, waarbij de nadruk ligt op de vaste netten. Vervolgens bespreekt Paragraaf 3 de vormen van marktfalen en overheidsfalen die de economische theorie 1 OECD, april 2006: Multiple play: pricing and policy trends, DSTI/ICCP/TISP(2005)12/FINAL. Deze cijfers geven gelijk aan dat de term telefoonbedrijf niet meer accuraat is. In het vervolg zal naar de bedrijven worden gerefereerd aan de hand van de gebruikte netwerktechnologie: coax- of kabelnetten voor de voormalige (bijna) monopolisten van televisieaansluitingen ; (twisted pair) kopernetten voor de voormalige monopolisten van vaste telefonieaansluitingen.

14 2 HOOFDSTUK 1 onderscheidt, de marktimperfecties die op het vaste net aan de orde zijn en de mate en wijze van overheidsingrijpen dat daarbij aansluit.

15 VASTE NETTEN, DYNAMISCHE MARKTEN 3 2 De telecomsector in vogelvlucht Was er ooit een tijd dat vaste telefonie uitsluitend werd aangeboden door PTT en televisie ontvangen kon worden met een antenne op het dak of via de kabel inmiddels is dit overzichtelijke beeld verleden tijd. Verschillende partijen bieden via verschillende infrastructuren uiteenlopende diensten en producten aan. Uitgaande van de hoofdindeling telefonie, televisie en internet geeft Tabel 2.1 een schematisch overzicht van het Nederlandse telecomlandschap. Tabel 2.1 Geschiktheid van infrastructuren voor diensten Telefonie Televisie Internet PSTN VOB/VoIP analoog digitaal smalband breedband vast: Koper X X Binnenkort X X Kabel (X) X X X X X mobiel: GSM X X UMTS X (X) X draadloos: Satelliet X (X) Digitale ether X Analoge ether (X) Bron: SEO Economisch Onderzoek De kabelbedrijven en het kopernet van KPN bieden nu of in de nabije toekomst het scala aan basisdiensten: triple play. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat er functionele verschillen zijn tussen klassieke telefonie en internettelefonie en tussen analoge televisie en digitale TV, die hun weerslag kunnen hebben op de acceptatie, het gebruiksgemak en de kwaliteit van de dienst. Verderop in deze paragraaf komt dat nader aan de orde. Behalve coax en koper, is ook glasvezel bij uitstek geschikt om breedbandinternet, digitale televisie en telefonie te combineren. Dit type infrastructuur is echter op enkele kleinschalige projecten na in Nederland nog niet uitgerold en is om die reden niet in Tabel 2.1 opgenomen. Wel spelen diverse grote gemeenten en woningcorporaties met de gedachte een dergelijk net naar iedere voordeur aan te leggen: ook daarover later meer. Daarnaast ondervinden de vaste netten op onderdelen van het dienstenpakket concurrentie van draadloze infrastructuren, zoals mobiele telefonie, UMTS, de satelliet en de digitale ether. De analoge ether als medium voor televisiesignalen speelt nauwelijks nog een rol. UMTS kan in potentie meespelen in het triple play, al blijft de bandbreedte momenteel nog ver achter bij die van de beide vaste netten. Daarbij is het van belang op te merken dat de penetratie van het Nederlandse kabelnet met zo n 95 % uitzonderlijk hoog is. Alleen België bevindt zich in een vergelijkbare positie met twee vaste netten naar vrijwel iedere voordeur. Een verdere opmerking bij Tabel 2.1 is dat deze indeling in hoog tempo veroudert. In de eerste plaats vervaagt het onderscheid tussen de diensten langs de horizontale as. Zo kunnen televisie en films in toenemende mate worden bekeken via internet. Het traditionele televisieconcept broadcasting van programma s op een vast tijdstip verliest terrein ten gunste van de consumptie van meer interactieve content die, al dan niet met een door de netwerkoperator geleverde harddiskrecorder, op een door de consument gekozen tijdstip wordt genoten. Telefonie over het internet kan worden gecombineerd met bewegend beeld, geschreven tekst (instant messaging en mail) en de uitwisseling van informatiebestanden.

16 4 HOOFDSTUK 2 Ook de infrastructuren die langs de verticale as onderscheiden worden, vormen een versimpeling van de diversiteit aan dienstverleners en bedrijven die op die infrastructuren hun diensten aanbieden. In de eerste plaats maken verschillende bedrijven, onder invloed van regulering, gebruik van het netwerk van KPN om telefonie en internet aan te bieden. Daarnaast ontstaan er steeds meer dienstverleners op het internet die telefonie, videotelefonie en videodiensten aanbieden. Hoewel deze bedrijven in de afgelopen tijd belangrijke spelers in de markt zijn geworden, worden deze bedrijven binnen het Europese reguleringskader niet als telecomaanbieder beschouwd, omdat ze hun diensten uitsluitend met gebruikmaking van software aanbieden. Ondanks deze kritische kanttekeningen blijft de indeling uit Tabel 2.1 nuttig om een beeld te krijgen van de marktverhoudingen. In het vervolg van deze paragraaf worden deze kort cijfermatig besproken, te beginnen bij enige markt zonder monopolistische voorgeschiedenis, die van breedbandinternet. 2.1 Breedbandinternet Het kopernet van KPN en de coaxnetten van de kabelbedrijven zijn vrijwel gelijktijdig geschikt gemaakt voor breedband, wat heeft geresulteerd in een felle concurrentiestrijd. Al jaren wordt de potentiële klant getrakteerd op introductiekortingen, gratis modems, geen aansluitkosten en soms zelfs een gratis monteur. Het resultaat van die strijd is een tamelijk evenwichtig verdeelde markt, zoals blijft uit Figuur 2.1, waar de prijzen in internationaal perspectief laag liggen: eind 2005 lag de gemiddelde prijs voor een 1 Mb-verbinding in Europa bijvoorbeeld op ruim 33, terwijl dit in Nederland rond de 18 was (Telecompaper, 2006). Aanvankelijk was het marktaandeel van kabelinternet iets groter dan dat van ADSL, maar rond het einde van 2003 sloeg de balans om in het voordeel van ADSL. Eind 2005 was de verhouding ongeveer 60-40, in het voordeel ADSL. 2 Deze marktverdeling vertelt echter maar een deel van het verhaal. In werkelijkheid zijn er totaal een stuk of zeven grotere onafhankelijke aanbieders van breedband. KPN wordt door de telecomtoezichthouder Opta verplicht zijn netwerk open te stellen voor andere breedbandaanbieders. Via het netwerk van KPN dingen Wanadoo, Tiscali, Versatel (Tele2), de verschillende dochters van KPN en een paar kleinere partijen om de gunst van de ADSLklant. Op het coax van de kabelbedrijven is er geen concurrentie, maar deze markt is regionaal verdeeld in de netwerken van UPC, Casema, Essent en een aantal kleinere netten. Figuur 2.2 illustreert de marktverdeling, waarbij dus moet worden opgemerkt dat in de figuur verschillende geografische markten door elkaar lopen: UPC (Chello), Casema (Wanadoo kabel) en Essent (@Home) concurreren nergens met elkaar. De breedbandpenetratie die in Figuur 2.1 is uitgedrukt in het aantal breedbandaansluitingen per 100 inwoners kan eenvoudig verkeerd geïnterpreteerd worden, namelijk alsof 25 % van de Nederlandse bevolking thuis over breedband beschikt. In werkelijkheid is die penetratie zeker een factor twee groter, omdat per huishouden één breedbandverbinding volstaat. Nederland blijkt dan ook een van de hoogste breedbandpenetraties ter wereld te hebben, zoals blijkt uit Figuur Een afnemend maar nog altijd substantieel deel van de huishoudens gebruikt het internet via een inbelverbinding.

17 DE TELECOMSECTOR IN VOGELVLUCHT 5 Figuur 2.1 Breedbandpenetratie in Nederland: kabel versus koper 30 Breedbandabonnees per 100 inwoners ADSL Kabel 0 jun-03 dec-03 jun-04 dec-04 jun-05 dec-05 Bron: SEO Economisch Onderzoek o.b.v. OECD Figuur 2.2 Verdeling breedbandabonnees over internetproviders per einde 2005 Versatel 4% Tiscali 13% Chello 12% KPN (Planet Internet, Het Net, XS4ALL, KPN Direct) 33% Multikabel 3% Wanadoo (Kabel en ADSL) 13% Overig (Kabel en ADSL) 16% Bron: SEO Economisch Onderzoek op basis van TNO (2006)

18 6 HOOFDSTUK 2 Figuur 2.3 Breedbandpenetratie in de OESO (aansluitingen per 100 inwoners, dec 2005) DSL Cable Other Iceland Korea Bron: SEO Economisch Onderzoek o.b.v. OECD OECD Netherlands Denmark Switzerland Finland Norway Canada Sweden Belgium Japan United States United Kingdom France Luxembourg Austria Australia Germany Italy Spain Portugal New Zealand Ireland Czech Republic Hungary Slovak Republic Poland Mexico Turkey Greece Uit Figuur 2.3 blijkt tevens dat Nederland na Korea en sinds een half jaar IJsland de hoogste breedbandpenetratie van de OECD heeft. Korea bevond zich in 2002 op eenzame hoogte met ruim 20 aansluitingen per 100 inwoners. Daarbij springt Korea er bovendien uit door een relatief hoog aandeel ultrasnel glasvezel. De markt lijkt er echter al enkele jaren verzadigd of gestagneerd. De Nederlandse markt, daarentegen, toont nog geen tekenen van verzadiging: de lijnen in Figuur 2.1 vlakken niet of nauwelijks af en in 2005 groeide het aantal aansluitingen per 100 inwoners alleen in Finland, IJsland en Noorwegen harder dan hier. Het is verleidelijk te veronderstellen dat die hoge penetratie en sterke groei voortvloeien uit de felle concurrentie, die tevens geleid heeft tot een evenwichtige marktverdeling. Figuur 2.4 illustreert echter dat deze redenering wat te simplistisch is. Aan de hand van de gegevens van Figuur 2.3 is in die figuur een zogeheten Herfindahl-Hirschman-index (HHI) berekend voor de verdeling over de infrastructuren DSL, kabel en overig. De HHI is een maat voor de marktconcentratie en is in dit geval minimaal in een gelijkelijk verdeelde markt en maximaal in een volstrekt geconcentreerde markt. De figuur illustreert dat er geen eenvoudig verband bestaat tussen de breedbandpenetratie en de marktverdeling over de technologieën in de OECD: Nederland, Korea en Denemarken koppelen een relatief evenwichtige verdeling over infrastructuren aan een hoge penetratie, terwijl IJsland zijn toppositie vrijwel uitsluitend aan DSL dankt. De meest evenwichtige verdeling wordt gevonden in Tsjechië, terwijl de penetratie er niet hoog te noemen is.

19 DE TELECOMSECTOR IN VOGELVLUCHT 7 Figuur 2.4 Infrastructuurconcurrentie is geen panacee voor penetratie 30 Iceland Breedbandaansluitingen per 100 inwoners Czech Republic Korea Denmark Canada Sweden Japan United States Austria OECD Netherlands Switzerland Belgium Portugal Hungary United Kingdom Ireland Australia Norway Spain EU 15 Finland Luxembourg New Zealand France Italy Germany Poland Mexico Slovak Republic Turkey Greece 0 3,000 4,000 5,000 6,000 7,000 8,000 9,000 10,000 Herfindahl-Hirschman Index (HHI) Bron: SEO Economisch Onderzoek o.b.v. OECD Distaso, Lupi en Mantenti (2006) hebben de relatie tussen de breedbandpenetratie in Europese landen en de concurrentie op en tussen infrastructuren nader onderzocht. 3 Zij constateren dat concurrentie tussen kabel en koper het grootste effect heeft op de totale breedbandpenetratie, maar dat concurrentie tussen DSL-aanbieders op het kopernet daar niet significant aan bijdraagt. De veronderstelde verklaring is dat meer concurrentie op het kopernet wat op zich leidt tot lagere prijzen en hogere penetratie juist tot gevolg kan hebben dat het concurrentie-evenwicht tussen kabel en koper sterk doorslaat in het voordeel van het kopernet, wat weer een drukkend effect heeft op de penetratie. De Nederlandse breedbandmarkt wordt dus gedomineerd door de kabelnetten en het kopernet van KPN, die elkaar qua marktaandeel vrij goed in evenwicht houden. De tarieven op beide infrastructuren liggen eveneens in elkaars buurt, net als de maximale snelheden die geboden worden. 4 Op kleinschalig niveau is op een paar plaatsen ook een glasvezelnet aangelegd waarover breedbandinternet wordt aangeboden. Ook heeft een aantal grote en kleine gemeenten en een aantal woningcorporaties vergevorderde plannen voor de aanleg van een glasvezelnet naar ieder woonhuis. Tot besluit is er natuurlijk ook nog UMTS, het mobiele breedband. De snelheid daarvan blijft vooralsnog achter bij die van de vaste netten, terwijl de prijs hoger ligt en landelijke dekking nog niet bereikt is. Dat neemt niet weg dat de uitrol van deze netwerken gestaag vordert, terwijl de prijzen dalen en de snelheid toeneemt. De HSPDA-variant belooft bijvoorbeeld vijfmaal sneller te zijn dan gewoon UMTS, waarmee de gangbare snelheid van een ADSL-verbinding gehaald wordt. 5 3 Distaso, W., Lupi, P., Manenti, F.M. (2006). Platform competition and broadband uptake: Theory and empirical evidence from the European Union. Information Economics and Policy, 18 (1) Ìn de maximaal beschikbare snelheid treden wel verschillen op tussen regio s. Binnen regio s speelt op DSL ook de afstand tot de wijkcentrale een belangrijke rol. 5 Zie bijvoorbeeld Het Financieele Dagblad,

20 8 HOOFDSTUK Telefonie Telefonie was ooit het exclusieve domein van KPN: om te bellen had je een vaste telefoonaansluiting bij KPN nodig en betaalde je je tikken aan KPN. Dat is lang verleden tijd. Al geruime tijd moet KPN aanbieders van zogeheten CarrierPreselect-diensten (CPS) dulden. Deze mogen tegen gereguleerde tarieven capaciteit op het netwerk inkopen, wat heeft geleid tot concurrentie op het netwerk van KPN. Eind 2005 was ongeveer 36 % van de traditionele spraakmarkt in handen van CPS-aanbieders. 6 Maar de concurrentie beperkt zich niet tot dat netwerk, zoals al bleek uit Tabel 2.1. Het grootste kabelbedrijf, UPC, biedt al enkele jaren een telefoniedienst aan via de kabel. Deze dienst stelt gebruikers dus in staat vast te telefoneren zonder dat zij een aansluiting van KPN hebben. Een serieuzere vorm van infrastructuurconcurrentie komt echter pas sinds kort van de grond, met de grootschalige introductie en acceptatie van internettelefonie. Deze vorm van telefonie is ook bekend als digitale telefonie en bestaat in verschillende smaken, met name VoB en VoIP. VoB, Voice over Broadband is de term die veelal gebruikt wordt voor internettelefonie die wordt aangeboden door de beheerder van of dienstverlener op een breedbandnetwerk. Dat is dus de partij van wie de gebruiker zijn breedbandverbinding afneemt: het regionale kabelbedrijf, KPN of een partij als Wanadoo, Versatel of Tiscali. 7 Volgens onderzoeksbureau Telecompaper waren er eind 2005 ongeveer 664 duizend huishoudens overgestapt naar een dergelijke vorm van internettelefonie. Dat komt neer op zo n 15 % van de breedbandgebruikers en 5-6 % van het totaal aantal vaste lijnen (consumenten en zakelijke markt samen). Eind maart 2006 waren dit er al 853 duizend. Telecompaper verwacht dat het aantal abonnees van internettelefonie eind van dit jaar is opgelopen tot 1,6 miljoen. 8 Behalve deze overstappers naar VoB via kabel of DSL, vormt ook internettelefonie via software als Skype en MSN een factor van belang. In november 2005 waren in Nederland ongeveer 5,3 miljoen MSN gebruikers al zullen de meesten dat product uitsluitend gebruiken om te mailen en te chatten en niet om te telefoneren. Naar schatting waren er zo n 2 miljoen Skype-gebruikers. 9 Naar verwachting gaat het hier minder vaak dan in het VoBsegment om gebruikers die hun klassieke telefoonaansluiting bij KPN opzeggen (of omzetten in een belbudget-abonnement). Wel heeft de populariteit van deze software een verschuiving in het gebruik teweeggebracht. Naast concurrentie van diverse vormen van internettelefonie, ondervindt de klassieke vaste telefonie concurrentie van de mobiele telefoon. Aangezien een vaste telefoonaansluiting net als een vaste breedbandverbinding doorgaans gedeeld wordt door alle leden van een huishouden, terwijl een mobiele telefoonaansluiting persoongebonden is, is het aantal mobiele aansluitingen al sinds 2000 groter dan het aantal vaste aansluitingen en sinds een paar jaar zelfs groter dan de bevolking. Het aantal analoge vaste telefoonaansluitingen daarentegen loopt al sinds 1997 terug. Aanvankelijk werd die daling opgevangen door een groei van het aantal ISDN-aansluitingen, maar inmiddels is ook ISDN op zijn retour. Het aantal particuliere aansluitingen (ISDN en PSTN) dat KPN verzorgde daalde in 2005 van 5,4 naar 5,0 miljoen. In maart 2006 was het aantal huishoudens met een vaste aansluiting van KPN verder teruggelopen tot 72,7 % (Telecompaper, 2006). Voor steeds meer met name jonge gebruikers lijkt het mobieltje een afdoende substituut te zijn geworden voor de vaste telefoonaansluiting thuis. Casenote Fixed to mobile substitution van februari 2006 zet een aantal studies op een rij, naar de mate van substitutie van vast naar 6 KPN, 2006: Jaarverslag Een uitvoeriger analyse van de ontwikkeling en regulering van internettelefonie is gegeven in Poort, 2006: Over regulering internettelefonie, SEO Economisch Onderzoek, Amsterdam. 8 Zie Computable, : VoIP-aansluitingen Nederland groeien naar 1,6 miljoen en De Volkskrant, : Ruim miljoen Nederlandse huishoudens belt via het web. 9 Poort, 2006, p. 6.