Bespiegeling. 13 interviews met maatschappelijke smaakmakers over voeding en duurzaamheid

Transcriptie

1 Bespiegeling 13 interviews met maatschappelijke smaakmakers over voeding en duurzaamheid

2 DUURZAAMHEID IN DE VOEDINGSMIDDELENKETEN Bespiegeling 13 interviews met maatschappelijke smaakmakers over voeding en duurzaamheid Uitgave Stichting DuVo Juli 2006

3 Stichting DuVo De Stichting Duurzame Voedingsmiddelenketen (DuVo) brengt een aantal gerenomeerde bedrijven uit alle schakels van de keten samen bij hun zoektocht naar mogelijkheden om de duurzaamheid van hun handelen te verbeteren. De resultaten van die inspanningen delen zij met belangstellenden, door het organiseren van dialoogbijeenkomsten, door het publiceren van artikelen en door het jaarlijks uitbrengen van een boekje. DuVo bestaat momenteel uit vijftien bedrijven, alle vertegenwoordigd zowel in het Bestuurdersoverleg (vergadering van bestuursvoorzitters) als in de Stuurgroep (overleg waar initiatieven worden voorbereid en waarin op de uitvoering wordt toegezien). Amsterdam, juli 2006 DuVo ziet als voornaamste doel de leden te inspireren en daardoor te helpen bij het voeren van hun eigen duurzaamheidsbeleid. Uitwisseling van ervaringen speelt daarbij een grote rol. COLOFON Deze uitgave werd samengesteld door de Stuurgroep van de Stichting Duurzame Voedingsmiddelenketen (DuVo). Vera Dalm (senior advisor BBO) en Chris Dutilh zorgden voor de interviews, die in de eerste helft van 2006 werden afgenomen. De lay-out is verzorgd door Rick van Westerop, WAT-ontwerpers, De Bilt. Mocht de inhoud van dit boekje op enigerlei wijze aanleiding geven tot commentaar of reactie, dan kunt u contact opnemen met de Stichting DuVo, per adres Ch.E. Dutilh, Prins Hendrikkade 141, 1011 AS Amsterdam, chris@dutilh.com Foto Arie van den Brand is gemaakt door Annelijn Steenbruggen

4 Bespiegeling Inhoudsopgave 4 Leden Bestuurdersoverleg en leden Stuurgroep 5 Voorwoord, Kees van der Waaij 7 Interviews met key opinion formers, Vera Dalm en Chris Dutilh 10 Hoe bereik ik de couch-potato? Boudewijn de Blij Hartstichting 12 Het groene oranjegevoel, Arie van de Brand Biologica 14 Boer voor driesterren, Wouter van Eck Milieudefensie 16 Honger is het ergst, Eelco Fortuijn Fair Food 18 Wat deed jij toen de vis verdween? Henk Hartogh IUCN 20 Eetcultuur is europees, Wibo Koole ex-consumentenbond 22 Transparantie is cruciaal, Melanie Peters ex-consumentenbond 24 Produkten met liefde maken, Coen de Ruiter Max Havelaar 26 De consument kan het niet alleen, Mirjam de Rijk Natuur en Milieu 28 Ondernemers zien de mondiale problemen, Regien van der Sijp Stichting Milieukeur 30 Van zondig naar zonnig, Gerhard van den Top Wereldnatuurfonds 32 Biologisch voedsel is emotioneel gezond, Mira Vendrig Goede Waar & Co 34 Duurzaamheid is inclusief denken, Jan Bouke Wijbrandi Novib/Oxfam NL 36 Beknopte achtergrond van benaderde Maatschappelijke Organisaties 43 Recente duurzaamheidsinitiatieven DuVo-bedrijven 59 Duvo publicaties 60 Selectie uit artikelen en raporten

5 Bestuurdersoverleg DuVo A.D. Boer, Albert Heijn W.A.M. de Bruijn, Campina W. Dekker, Nutreco G. Dezaire, Nutricia Nederland Ch.E. Dutilh, secretaris DuVo G.J. Hoetmer, CSM E.J. Korthals Altes, Heineken Nederland C. Menkhorst, Koninklijke Cosun P.H. Merckens, Sara Lee International R. van Neerbos, H.J. Heinz P.R.J. Smits, The Greenery F. Sijbesma, DSM C.H.L. Sijssens, Cehave Landbouwbelang A.H.A. Veenhof, Koninklijke Wessanen T. Verheij, Albron C.W. van der Waaij, Unilever Nederland Holdings, voorzitter Stuurgroep DuVo Mw S.T. Aalbers, Albert Heijn, Zaandam R.F. Beudeker, DSM Food Specialities, Delft Ch.E. Dutilh, secretaris DuVo E.P.D. Heres, Campina, Zaltbommel Mw M.M. Herweijer, Koninklijke Wessanen, Utrecht F.J. de Jonge, Unilever Nederland, Rotterdam R. Kalwij, Koninklijke Cosun, Breda H.J.M. Kroft, H.J. Heinz, Zeist, voorzitter Mw. S. Miltenburg, Sara Lee International, Utrecht F.A.C. van Ooijen, Nutreco, Amersfoort A.H.J. van der Putten, Exlan/Cehave Lanbouwbelang, Veghel Mw A.J.M. van de Riet, The Greenery, Barendrecht Mw I. Snijders, Albron, de Meern Mw A. Timmermans, Nutricia, Zoetermeer Mw M.M.T.F. Vencken, Heineken Nederland, Zoeterwoude A.J. Waterlander, CSM-suiker, Breda 4

6 Kees van der Waaij Voorwoord Vorig jaar heeft de Stichting Duurzame Voedingsmiddelenketen (DuVo) een boekje uitgebracht met als titel Inspiratie, waarin onze bestuurders vertelden wat hen motiveert om met duurzaamheid bezig te zijn. Opnieuw werd duidelijk hoe belangrijk de persoonlijke betrokkenheid is voor het op gang brengen en houden van duurzame ontwikkelingen. Die ervaring heeft ons nieuwsgierig gemaakt naar motivatie en inzichten van belangrijke opiniemakers. Hoe ontwikkelen zij hun ideëen over duurzame voeding, en wat verwachten ze van het bedrijfsleven. Om daarachter te komen werden dertien mensen ondervraagd, die elk op hun eigen manier betrokken zijn bij de beeldvorming over duurzame voeding. Wij stellen hun openhartigheid zeer op prijs en vertrouwen erop dat de spiegel die ze ons voorhouden voor velen een bron van inspiratie is. Om het beeld aan te vullen wordt in dit boekje een korte beschrijving gegeven van de betrokken maatschappelijke organisaties. Ten slotte geven de verschilllende bij DuVo aangesloten bedrijven een update over hun duurzaamheidsinspanningen, met speciale aandacht voor hun contacten met de diverse stakeholders. In het afgelopen jaar heeft DuVo zich gebogen over de vraag wat haar rol is in het brede veld van organisaties die zich bezig houden met thema s rond voeding en duurzaamheid. Daarbij hebben we geconcludeerd dat DuVo zich vooral zou moeten richten op het vroegtijdig signaleren van maatschappelijke issues en vervolgens suggesties te doen hoe op een verantwoorde wijze daarmee om te gaan. In het lopende jaar willen wij onderzoeken of er meer helderheid geschapen kan worden over de verantwoordelijkheden van producenten en over de rol van andere partijen. Daarbij willen we onderscheid maken tussen produkten enerzijds en eetpatronen anderzijds. Andere elementen die aan de orde kunnen komen betreffen de steeds strikter wordende regelgeving en de opkomst van bewegingen als Slow Food. Ook willen we aandacht besteden aan de groeiende afstand (zowel letterlijk als emotioneel) tussen oogsten en consumeren. Over onze bevindingen zullen we u vooral via onze web-site ( op de hoogte houden. In het afgelopen jaar heeft Avebe, een van de leden van het eerste uur, zich teruggetrokken als lid van DuVo. Namens het bestuur ven de Stichting DuVo Rotterdam, juli 2006 Kees van der Waaij 5

7 Vera Dalm en Chris Dutilh Interviews met key-opinionformers Op verschillende plaatsen in de Nederlandse samenleving zetten maatschappelijke organisaties zich in voor duurzamere voeding. Elk van die organsiaties heeft een eigen agenda, die vaak wordt gekleurd door de persoonlijke achtergrond en motivatie van betrokken personen. Op verzoek van de Stichting DuVo komt een aantal van deze personen in dit boekje aan het woord. Zij vertellen over de oorsprong van hun betrokkenheid, die vaak al vroeg in hun leven is ontstaan. Bij de keuze van gesprekspartners is gekozen voor maatschappelijke organisaties en zijn wetenschap en politiek buiten beschouwing gelaten. Observaties In de verhalen komt een aantal elementen opvallend vaak terug: vertrouwen, transparantie en veiligheid. Waardering voor eten en eetcultuur geeft aanleiding tot gedachten over de rol van de consument. Ketenbeheer wordt gezien als het aangrijpingspunt voor veranderingen en het praten over het thema verdeling van verantwoordelijkheden. Maar ketenbeheer wordt pas echt effectief, als daar een consumentenvraag aan ten grondslag ligt. Vertrouwen Er zijn weinig sectoren waar het begrip vertrouwen zo n grote rol speelt als juist in de voedingssector. Voeding is een product met een directe invloed op de gezondheid van mensen. Het is dan ook opmerkelijk dat sommige geïnterviewden aangeven aan dat het vertrouwen in de voedingsindustrie bij een aantal burgers gering lijkt te zijn. Een aantal gesprekspartners merkt daarbij op dat ze vertrouwen hebben in de mogelijkheden die technologie kan bieden bij het vinden van oplossingen voor duurzaamheidsproblemen in de agro-industrie. Transparantie en voedselveiligheid Met name vanuit de Consumentenbond wordt verwacht dat bedrijven open zijn over wat ze doen, vooral waar het gaat over de herkomst van gebruikte grondstoffen en de achtergrond van produkten. Trust me is niet genoeg, tell me and show me zijn essentieel om vertrouwen ook op langere termijn te garanderen. Transparantie wordt gezien als voorwaarde voor verdergaande verduurzaming. Grotere transparantie geeft de mogelijkheid tot goed ketenbeheer. Dat is bij bedrijven voorwaarde voor kwaliteitscontrole, en het vormt de basis voor voedselveiligheid. Opmerkelijk is dat een aantal gesprekspartners expliciet aangeeft dat in hun ogen de nadruk op voedselveiligheid te ver is doorgeschoten, waardoor het contra-productief lijkt te gaan werken. Voedselveiligheidsissues lijken steeds vaker een mediacrisis te veroorzaken simpelweg omdat mensen onvoldoende kennis hebben over voedsel. Het zichtbaar maken van produktieketens is daarom belangrijk voor de opbouw van vertrouwen. 7

8 Waardering voor eten Alle gesprekspartners zien het ontbreken van waardering en aandacht voor eten bij de consument als belangrijke oorzaak van de problematiek. Geconstateerd wordt dat in Nederland een eetcultuur ontbreekt: als t maar veul en warm is. Vervlakking van de smaak, vervagen van de seizoenen en vervagende kwaliteitsnormen worden als symptomen genoemd. Waarbij steeds onderscheid gemaakt moet worden tussen eten (de produkten op zich) en voedingspatroon (de variatie en samenstelling van het dieet). Tegelijkertijd geven bijna alle gesprekspartners aan zèlf zorgvuldig met hun voedselkeuze om te gaan, en daar veel voldoening aan te ontlenen. Iedereen realiseert zich dat dit bewustzijn zich beperkt tot een specifieke groep, maar verwacht wordt toch dat een groeiend aantal mensen behoefte zal krijgen aan voeding met een emotionele meerwaarde. Men koopt niet iets, maar van iemand. Dat is zichtbaar in het succes van boerenmarkten: boeren trekken zelf weer naar de stad om hun waar aan te bieden. Keurmerken worden meer en meer onderdeel van diezelfde lifestyle; speciale keurmerken kunnen de consument overtuigen dat de betreffende producten met zorg bereid zijn, en van verantwoorde herkomst zijn. Ambachtelijkheid en duurzaamheid gaan daarin samen volgens de geinterviewden. Interessant is te zien dat in deze gevallen prijs een veel minder dominante rol speelt bij de aankoop, waardoor er meer ruimte overblijft om duurzamer te produceren. Verantwoordelijkheden Van bedrijven verwachten de maatschappelijke organisaties dat ze maatschappelijk verantwoord opereren. Liefst zo transparant mogelijk, zodat duidelijk is waaraan gewerkt wordt, en wat daarbij de voortgang is. Binnen een bedrijf wordt overigens vooral gekeken naar de directie(voorzitter). Die moet het voortouw nemen en in de praktijk van alle dag laten zien dat Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen echt belangrijk gevonden wordt. Een aantal gesprekspartners ziet in het proces van verduurzaming nog steeds een grote rol voor de overheid weggelegd. Ten eerste als marktmeester, die ervoor moet zorgen dat een eerlijke prijs wordt betaald. Dan treedt de overheid ook op als hoeder van het algemeen belang, om voedselveiligheid te waarborgen. Ook moet de overheid voorlopers stimuleren hun eigen verantwoordelijkheid te nemen, en bedrijven die achterblijven met wet- en regelgeving dwingen om mee te komen. De overheid kan ook een rol spelen bij het stimuleren van technologie-ontwikkeling, waardoor het innovatieve karakter van de agro-industrie wordt bevorderd en duurzaamheid dichterbij komt. De huidige overheid faciliteert deze processen onvoldoende is de mening van de geïnterviewden.. Enkele gesprekspartners zien een expliciete rol voor consumenten weggelegd, die via hun koopgedrag een veranderproces in de keten in gang kunnen te zetten en houden. Bewustwording van de consument is een taak die sommige maatschappelijke organisaties zichzelf toerekenen, mogelijk via aandacht voor eten en eetcultuur. Wel moet ervoor gewaakt worden dat die aanpak niet een te elitair karakter krijgt. Onderwerpen voor verdere overdenking Uit de gesprekken met maatschappelijke organisaties komt een drietal thema s in beeld waarover nadere gedachtenwisseling nuttig lijkt, te weten de drijfveren, de tijdshorizon en het gemeenschappelijke kader: 8

9 Drijfveren Vanwege het schijnbaar geringe vertrouwen bij de consument zijn bedrijven soms terughoudend met het geven van openheid. Bovendien blijkt de overheid geneigd om ervaringen van voorlopers al snel te gebruiken voor het formuleren van wet- en regelgeving. - Wat is de incentive voor bedrijven om daadwerkelijk als voorloper te functioneren. - Worden de effecten van transparantie binnen een bedrijf als positief ervaren? - Kunnen maatschappelijke organisaties de incentive om voorop te lopen vergroten? - Een vraag aan maatschappelijke organisaties kan zijn: wat mogen bedrijven terugverwachten als bepaalde inspanningen gerealiseerd worden. Tijdshorizon De tijdshorizon van veel bedrijven of van de politiek is zodanig kort, dat men vanwege de financiële druk in de meeste gevallen alleen nog mikt op quick-wins. Quick-wins zijn in veel gevallen het resultaat van een gebundelde inspanning van een groep bedrijven, vaak in nauwe samenwerking met één of meer maatschappelijke organisaties.. De uitkomst van een dergelijk proces is meestal beperkt tot procesmatige aanpassingen, al dan niet gewaarmerkt middels logo of keurmerk. Gemeenschappelijk kader Een structurele aanpak vereist denken op lange termijn, en vereist tevens brede deelname en een breed draagvlak. Verplichtingen en geboden leveren weinig bijdrage tot dialoog, en geven eerder negatieve energie die verlammend werkt. Mensen komen pas in beweging als ze zich ergens bij willen aansluiten, vanuit een positieve motivatie. - Is verandering van de eetcultuur in Nederland voldoende relevant voor bedrijfsleven, overheid en maatschappelijke organisatiess om daar gezamenlijk de schouders onder te zetten, of is hernieuwde aandacht al voldoende om gewenste processen op gang te brengen? - Kan voeding cq. eetcultuur onderdeel worden van de publieke agenda, en is bewustwording op dat punt een relevante langetermijn-investering? - Zo ja, wie zou daarbij het voortouw moeten nemen, en hoe zou die problematiek het beste kunnen worden aangepakt? - Is het mogelijk om een positieve beweging op gang te brengen, en zou de verandering in eetcultuur een wenselijke beweging kunnen zijn? - Blijven daardoor structurele oplossingen, zoals het aanpakken van de eetcultuur, niet stelselmatig buiten beschouwing? - Hoe groot is de impact van deze veranderingen cq quick wins, en hoe groot is de kans dat de aanpassingen een blijvend karakter hebben? - Hoe komen we tot een lerende organisatie, die continu verbetert, en die in dialoog met de omgeving kan treden zonder direct afgerekend te worden? 9

10 interview BOUDEWIJN DE BLIJ Hoe bereik ik de couch-potato? Sinds ik bij de Hartstichting werk heb ik wel wat meer aandacht voor mijn eetpatroon. Maar weet je wat het is: beweeg een boel, rook niet en eet gezond. Dan heb je het wel. En meer vis en minder vlees eten. Ik woon in de buurt van de scheveningse haven en kijk graag naar die enorme trawlers met vis die binnenkomen. Die vangst gaat grotendeels ons land weer uit. Terwijl visolie geweldig is in je menu. We moeten vis eten toegankelijker maken voor jongeren. Maar dan niet via de fishburger in zo n wit broodje, want dat is weer baggervet. het vignet werd niet als zodanig herkend. En na toelichting gaf een grote groep aan het toch niet belangrijk of doorslaggevend te vinden. De nederlandse consument is nog altijd meer prijs- dan kwaliteitsbewust. Fabrikanten wilden het wel, zo n hartvignet. Maar het effect op de consument was onvoldoende. En er zijn ook zoveel vignetten, in Nederland meer dan 40! De enigen die echt bekend zijn, zijn Eko en AH biologisch. Misschien moeten we het weer eens proberen, want het werkt De Blij is trefzeker in het benoemen van de dilemma s. Mensen willen desgevraagd best gezond eten, maar kiezen toch voor chips en frisdrank als ze in de supermarkt staan. Net als zijn eigen zoon als ze samen boodschappen doen. Al smeer ik m weleens de lightvariant aan. De trend in lightprodukten kan echter niet op zijn groot enthousiasme rekenen: Al is het light-chips, het blijft toch een belachelijk ongezond voedingsmiddel. Okee, beter light dan een zoete frisdrank, maar het is toch een halve oplossing. Ik hou er een ongemakkelijk gevoel aan over. De Hartstichting testte enkele jaren geleden een betervoor-je-hart vignet op produkten. In een simulatie werd gekeken hoe consumenten reageerden. Het deed niets, Boudewijn de Blij Boudewijn de Blij (51) is getrouwd en heeft twee volwassen zoons, waarvan er éen nog thuis woont. Na zijn studie bedrijfskunde in Eindhoven werkte hij als ambtelijk secretaris van de PvdA Tweedekamerfractie en was hij directeur van Stivoro, stichting volksgezondheid en roken. Van 1999 tot begin 2006 werkte hij als directeur van de Hartstichting en was hij lid van het Consumentenplatform van LNV. 10

11 bijvoorbeeld wel in Canada. En de Consumentenbond en Albert Heijn werken met stoplichtjes. Ben benieuwd naar de effecten daarvan. De enige twee produkten die we nu herkenbaar steunen als Hartstichting, zijn Becel ProActiv en omega-3 vetzuren. Die hebben een bewezen effect op je cholesterolgehalte. Ja, voor die aanbeveling wordt betaald. En dat mag ook wel, want het geeft een fors concurrentievoordeel. Onze eetcultuur wordt steeds gehaaster volgens De Blij. Die halfklaarprodukten en het gemaksvoedsel: ik gebruik ze zelf ook, best makkelijk en het hoeft niet ongezond te zijn. Maar om nou te zeggen dat je in Nederland een eetcultuur van genieten hebt, nee, t houdt niet over. De voedingsmiddelensector probeert de consument wel naar de gezondere produkten te loodsen, maar ze zullen echt niet ophouden met het maken en verkopen van snoep en chips. Een suikerfabrikant kan zoetjes gaan maken, maar de vraag naar suiker blijft. We moeten dus de consument beinvloeden. Al is De Blij niet erg optimistisch als het gaat om de invloed die je kunt hebben op bijvoorbeeld het toenemend overgewicht van de nederlanders. Er zijn veel initiatieven. Wij doen er ook aan mee, samen met Diabetesfonds en Nierstichting. Maar je bereikt té vaak de mensen die het toch wel weten, de hogeropgeleiden. Zij hebben al een redelijk voedingspatroon, nemen misschien een sushi in plaats van een hamburger als snelle hap op het station. Maar hoe krijg je het in de koppen geramd van diegenen waar het echt om gaat? Van de couch-potato met het biertje op de bank. Die een spelletje doet op de computer en niet naar de site van de Hartstichting gaat voor informatie over voeding. De grootste problemen zitten bij groepen in de laagste sociale klasse. Zij zijn ongevoelig voor wat er in de maatschappij gebeurt en nauwelijks te beinvloeden via voorlichting. We zinnen op maatregelen, van t duurder maken van produkten tot en met stickers á la roken. Maar het moet wel specifiek zijn, algemene maatregelen hebben geen zin. We proberen nu om kleinschalig te informeren, met community-gerelateerde projecten. Zo bereiken we een groep vrouwen, de boodschappers, via de moskee op Kanaleneiland. Dat zet meer zoden aan de dijk dan een advertentie in Utrechts Nieuwsblad. Die moeilijke groepen bereiken, daar worstelt iedereen mee. Dus kom maar op met meer goede ideeen, er mag best eens een experiment mislukken. Onze eetcultuur wordt steeds gehaaster volgens De Blij. Die halfklaarprodukten en het gemaksvoedsel: ik gebruik ze zelf ook, best makkelijk en het hoeft niet ongezond te zijn. Maar om nou te zeggen dat je in Nederland een eetcultuur van genieten hebt, nee, t houdt niet over. De Blij verruilt nu de Hartstichting voor het Fonds Wat hem het meest verbaasde in de voedingsdiscussies is de aandacht voor ketens. Is het nou echt zo belangrijk om bijna van ieder pakje boter te weten welke koe daar de melk voor heeft geleverd? Tot in het absurde is er aandacht voor het traceerbaar maken van produkten, omdat men consumentenvertrouwen het belangrijkst vindt. Problemen op voedingsgebied ontstaan echter het meest bij de bereiding thuis en vooral bij de keuze van voeding. Dan heb je t over gezondheid. Aandacht daarvoor, dat is wat ik belangrijk zou vinden. 11

12 interview ARIE VAN DEN BRAND Het groene oranjegevoel Duurzaamheid en duurzame produkten, dat moet onderdeel van onze nationale trots zijn! Het oranjegevoel van Arie van den Brand, bevlogen pleitbezorger van de biologische landbouw is groen. Hij ziet altijd meer kansen dan problemen. We hebben in Nederland alle positieve omgevingsfactoren om leidend te kunnen zijn in duurzaamheid. We hebben de kenniscentra, de onderzoeksinstellingen, we hebben mvo-minnend ondernemerschap, éen op de vier huishoudens is lid van een groene organisatie. Het zijn de optimale condities om van Food Valley naar Organic Valley te komen. En pak meteen onze oerhollandse produkten in het assortiment biologisch: tulpen en kaas. Laat onze kroonprins op zijn buitenlandse bezoeken nou eens biologische bloembollen cadeau geven. Van den Brand is een realist. De omslag naar biologisch hoeft niet van vandaag op morgen. Maar de lunch, een broodje geitenkaas met komkommer, wordt wel sceptisch bekeken: Da s een hoge energierekening, bijna niets uit Nederland. Terwijl je als salade ook geraspte kool had kunnen nemen, een wintergroente. We moeten beginnen op het bord. Daar zijn mensen op aanspreekbaar. Kijk maar naar de grote verschuivingen in ons eetpatroon. Twintig jaar geleden was de chinees iets bijzonders voor verjaardagen, nu is het doodgewoon. Van den Brand vindt de smaakpapil bij Nederlanders slecht ontwikkeld: Het lijkt bijna genetisch bepaald, maar t zal wel ons sobere protestantisme zijn. Daarom lukt iets als SlowFood ook niet. Te bewerkelijk. Doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg. Hoe eko verder door moet breken? Tja, dat ekomerkje. Om het eens zo te zeggen: het prikkelt de smaakpapil nou niet meteen Dan kijk ik liever naar Duitsland: Kunast heeft daar met het Bio-siegel een eenduidig symbool neergezet. Zij keek echt naar de consument, denkend vanuit de stedelijke samenleving. Wat dat betreft denkt Veerman teveel vanuit het boerenbedrijf. Dat werkt niet. Maar boeren pakken het zelf wel op. Huisverkoop neemt toe en ik zie het succes zie van de boerenmarkten. De boer gaat weer met zijn produkten naar de stad: een bijna middeleeuws gegeven, maar het werkt! Van Moskou tot Minneapolis: overal ontstaan boerenmarkten. Ook de restaurants en supermarkten kunnen de verandering brengen door steeds meer biologische produkten aan te bieden. Zo n Ekoplaza in Alkmaar, een biologische supermarkt die gewoon alles heeft! Maar de nederlandse supermarkten zijn te benauwd. Waarom niet een doorbraak forceren met een shop-in-shop-formule? Dat concept werkt! Of zoals in Frankrijk, daar hebben de grote supermarktketens zichzelf verplicht om 30% van de versprodukten uit eigen streek te halen. Lokale boeren leveren s ochtends de kalkoenen voor die dag af. Dat kan toch in Nederland ook?! 12

13 Van den Brand is positief over de groeikansen van de biologische landbouw. Zie het als een kraamkamer, het is het laboratorium van verduurzaming. Er moet meer gejat worden van de biologische sector! En dan komen we vanzelf in de mainstream. Er worden nu eenmaal met een kleine groep grote stappen gezet, die leiden tot kleine stappen voor die grote groep. Wat dat betreft zitten we goed met onze nederlandse voedingsindustrie. Men is niet short-term op winst gericht, maar wil over 30 jaar nog in de business zitten en investeert dus in vernieuwing. Op een rustige manier. Prachtig voorbeeld vind ik het sustainable barley project van Heineken. Ze zijn nu al een voorloper, zonder zich er groots op te Arie van den Brand Arie van den Brand (54 jaar) is voorzitter van Biologica, de ketenorganisatie voor biologische landbouw en voeding. Hij studeerde in Wageningen en verkreeg bekendheid als TweedeKamerlid voor GroenLinks. Internationaal is hij actief als voorzitter van het IATP en in het Sustainable Food Laboratory: to create innovations that make food systems more economically, environmentally, and socially sustainable. Arie woont in een boerderij in Westerkoggenland, waar hij een boomgaard vol oude appelrassen koestert. Tja, dat ekomerkje. Om het eens zo te zeggen: het prikkelt de smaakpapil nou niet meteen profileren. Ze doen het gewoon, en over 10 jaar zijn ze wereldleider. Kijk, dat geeft nieuwe kansen aan een paar boerenjongens uit de polder! Daar heb je het weer, het groene oranjegevoel. Maar de vernieuwing gaat Van den Brand soms toch ook te langzaam. De verzilting in West-Nederland gaat door. Wie levert nou de eerste zilte portfolio? Geef 10 glastuinbouwers eens wat ruimte en dan heb je Frau Antje in het zout! Gevaar dreigt er voor de aquacultuur: Er ligt daar een strategische kwestie: voorkom een nieuw biggetjesprobleem. Vis wordt met vis gevoerd, dat is het ontkennen van iedere biologische randvoorwaarde. Als we niet uitkijken, wordt dat de nieuwe bio-industrie. Met alle maatschappelijke problemen van dien. En direct schakelt Van den Brand weer over op een kans: Je kunt die vis ook zagers geven. Daar kweek je mooie tong mee. Na de film Darwins Nightmare zag je vooral in Frankrijk een consumentenbeweging die zei: doe nou eens een kwartje op die vis en los daarmee de problemen in Afrika op. Soms heb je echt drama nodig om public awareness te krijgen. En dan moet de voedingsindustrie wel meebewegen. Meer doen dan windowdressing en een beetje voorzichtig om elkaar heen draaien. NGO s mogen het de bedrijven ook nog wel wat lastiger maken. Mooi vind ik het rapport van Unilever en Oxfam. Een eerste poging om indicatoren op te stellen, samen waarden te ontwikkelen. Daar begint het mee: in persoonlijk contact tussen CEO s en mensen zoals ik praten over je waarden. Dat je tegen elkaar zegt: ik snap dat jij je ook zorgen maakt over je kinderen. Ik ben nou eenmaal een verbinder. 13

14 interview WOUTER VAN ECK Boer voor driesterren Van Eck bestelt een salade met gegrilde seizoensgroenten. Mh, courgette, aubergine en paprika, in januari zijn dit geen seizoensgroenten, is zijn eerste reactie: de rucola en veldsla zijn wel okee. Hij weet waar hij over spreekt, als eigenaar van twee volkstuinen. Zijn overschot aan groenten, bijvoorbeeld de courgette, legt hij zelf in. Zo hou je de zomerwarmte beschikbaar voor donkere dagen. De grote voedselconcerns zijn bepalend als het om de landbouw en ons voedsel gaat. Hun eisen vanuit de verwerking bepalen al de input, welke zaden en welk voer nodig zijn. Een boer koopt een pakket: zaad, bijbehorend gif en kunstmest. Dat moet hij of zij verwerken tot het gewenste produkt. En dan ook nog concurreren op de wereldmarkt. Vroeger produceerde een boer voor de eigen regio. Nu is er een vraag naar plantaardige olie. Of die nu van palmolie uit Sumatra, Wouter van Eck is campagneleider Landbouw & Voedsel bij Milieudefensie. Zelf boer worden was ooit zijn droom. Maar toen zijn moeder hem als kind voorhield dat boeren sperziebonen moeten eten, koos hij voor de universiteit en studeerde Ontwikkelingsstudies in Nijmegen. Tijdens veldonderzoek in Kenia zag hij hoe de goedbedoelde ontwikkelingshulp van Nederlandse landbouwkundigen leidde tot meer armoede en honger. Het opppompen van de produktie leidt tot grotere afhankelijkheid. Kleine boeren moesten zaaigoed en kunstmest gaan kopen en in plaats van gemengde teelt gingen ze over op monocultures. Het gevolg: schulden aan de bank en verarming van de grond. Van Eck ging niet zelf de ontwikkelingssamenwerking in: Hier zitten de hoofdkantoren van multinationals en hier zijn de consumenten die andere keuzes moeten maken. Wouter van Eck Wouter van Eck (40) is campagneleider Landbouw & Voedsel van Milieudefensie. Hij studeerde en doceerde aan de Universiteiten van Nijmegen en Wageningen. Van Eck woont samen met zijn partner in Nijmegen en is daar ook actief als lokaal politicus. 14

15 pindaolie uit Senegal of raapolie uit Nederland komt, maakt Unilever niet uit. De boeren zijn echter geen baas meer over hun eigen bedrijven. Nederland is een achterloper als het om eten gaat. De italianen zeggen: wij leven om te eten. Eten is een sociale gebeurtenis, er wordt graag getafeld. Maar nederlanders eten om te leven: hop erin, en de motor kan weer draaien. We geven ontzettend weinig geld uit aan onze voeding, al zie je hier ook verschillen: een Limburger geeft meer uit aan lekker eten dan een Fries. Gelukkig zie ik ook dat de aandacht voor eten groeit, in combinatie met aandacht voor fitness en lifestyle. Praten over recepten is weer hip. Sterrenrestaurants doen veel met seizoensgerechten en koken met biologische ingredienten. Want als je op smaak let, kom je vanzelf bij biologisch. De ontwortelde stadsmens interesseert zich voor de herkomst van zijn eten en gaat kwaliteit meer waarderen. Van Eck ziet de biologische landbouw als toekomstbeeld, maar ondertussen moet de kwaliteit van de huidige bulkproduktie ook omhoog. De traditionele landbouw moet de prijs gaan betalen voor de schade die zij aanricht, bijvoorbeeld door een heffing op de kap van tropisch regenwoud. En Utz Kapeh is prima, maar het moet eigenlijk de normale minimumstandaard zijn voor alle koffie. Het is niet prijzenswaardig dat je arbeiders normaal betaalt, of dat je het regenwoud níet vergiftigd. Aparte keurmerken naast biologisch, Eko of Oke concurreren om de aandacht van de toch al bewuste consumenten. Een voorbeeld: de consument moet nu kiezen voor biologische melk of melk met een koe in de wei stempel. Koe in de wei wordt neergezet als een extraatje. Maar in de biologische landbouw stáat de koe gewoon in de wei. De zuivelindustrie geeft meer geld uit aan reclamecampagnes voor een nieuw toetje dan het zou kosten om alle koeien buiten te houden. Dat noem ik dus onwil. De ontwortelde stadsmens interesseert zich voor de herkomst van zijn eten en gaat kwaliteit meer waarderen. De fietstochten langs biologische boeren die Milieudefensie organiseert, kunnen rekenen op groot enthousiasme. Er is markt voor biologisch. Tegen de verdrukking in stijgt het aandeel biologisch. Met name de natuurvoedingswinkels profiteren daarvan, het aandeel in de supermarkten daalt. Daar is het licht even uit: in de prijzenslag heeft biologisch verloren, er wordt misbruik gemaakt van de idealisten die toch wel betalen. Terwijl je op lange termijn moet denken, en dan zie ik dat biologisch rendement oplevert. In de toekomst zullen ze over ons zeggen: die ontbossing en slavernij voor de sojaproduktie, hoe hebben ze dat ooit kunnen doen?. Campagnevoeren en druk opbouwen helpt volgens Van Eck. Al verschuiven we maar een paar procent, in de huidige verhoudingen tikt dat door. Bedrijven voelen dat en zetten ook wel noodzakelijke stappen, al is het deels greenwashing. Wij zien de kritische consumenten als voorlopers, en het is de taak van organisaties als Milieudefensie om ongeduldig te zijn. Van Eck blijft gewoon genieten. Mocht ik ooit nog boer worden, dan is een driesterrenrestaurant mijn afnemer. 15

16 interview EELCO FORTUIJN Honger is het ergst Mijn motto is: doe een ander wat je wilt dat ook jou geschiedt. Als ik in een noodsituatie zou zitten, dan zou ik het heerlijk vinden als een ander mij in staat zou stellen om mijzelf te redden. Het belangrijkste is voor mij dat ik mensen kansen wil bieden, door een eigen inkomen te genereren. In zijn jonge jaren werd Fortuijn geïnspireerd door zijn vader en grootvader. Mijn vader heeft bij de Evangelische Omroep de afdeling Metterdaad opgezet, dat zich middels radio en TV-programma's bezighoudt met fondsenwerving voor christelijke projecten over de hele wereld. Als voorzitter ging hij eens per jaar bij die projecten kijken, en dan kwam hij thuis met geweldige verhalen, die enorme indruk maakten op mij als zesjarig jongetje. Later, tijdens mijn studie bedrijfskunde in Rotterdam, woonde ik enkele maanden in huis bij mijn grootvader. Die vertelde mij hoe hij, als groentenboer in oorlogstijd, verschrikkelijke ervaringen had opgedaan met hongerende mensen. Tijdens zijn studie heeft Fortuijn stage gelopen in Ethiopië, bij de directeur van een vluchtelingenkamp. Die man had onder het communistische regime gevangen gezeten, met voortdurend de dreiging dat hij terechtgesteld zou worden. Maar ook die man vertelde mij dat honger voor hem het ergste was geweest, veel erger dan de angst om gefusilleerd te worden. Zo is het bestrijden van honger een hoofdthema geworden. Maar ook in mijn dagelijkse leven ben ik heel bewust met eten bezig. In elke maaltijd probeer ik ten minste één product te stoppen dat duurzaam is, of dat zich in ieder geval in bepaalde opzichten positief onderscheidt van de middelmaat. Zo koop ik vlees bij de scharrelslager, gebruik ik Perla koffie en drink ik Lipton Ice Tea, omdat die ILO-proof is. Tot nu toe is FairFood nog niet erg gestructureerd bezig geweest met dit soort vragen. Ons voornaamste doel was om vooral jonge mensen te prikkelen om zelf vragen te gaan stellen over de herkomst van hun voedsel. Zo wordt een paar keer per dag een spotje van ons uitgezonden op MTV, met als thema: Eat fair, beat hunger. Zowel filmmakers als MTV werken daar belangeloos aan mee. Dit jaar hebben we zelfs een wedstrijd uitgeschreven voor nieuwe spotjes, waaraan iedereen mee mag doen. Fortuijn wordt enthousiast over de successen van sommige initiatieven, die hij om zich heen ziet: Het is fantastisch zoals Nico Roozen en David Rosenberg met Utz Kapeh de hele koffiesector op een hoger plan weten te tillen. Zij creëren een nieuw level-playing field, en dat is uiteindelijk de beste kans op succes. Ik hoop dat de koplopers en de early-adopters met dit initiatief zoveel impact zullen hebben, dat bijvoorbeeld ook Aldi mee zal gaan doen. Maar tegelijk stelt Fortuijn vast dat er een zorgwekkende erosie plaatsvindt van het begrip maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO): Het Global Reporting 16

17 Eelco Fortuijn Initiative (GRI) maakt duidelijk onderscheid tussen beleid en prestaties. Veel van de MVO-speak gaat over het beleid: transparantie, intenties, values. Steeds meer wollige verhalen, die vaak weinig te maken hebben met de kernactiviteiten van een bedrijf. Charity is prima wat Fortuijn betreft, maar het is geen core-business. Straks wordt zelfs het personeelsbeleid, of het je houden aan de wet, nog als MVO gepresenteerd. GRI doet goed werk, door het ontwikkelen van een gemeenschappelijke taal, en door economische duurzaamheid in beeld te brengen. Maar hoe je het ook verwoordt, uiteindelijk telt voor mij alleen het concrete antwoord op de vraag: hoe duurzaam is dit product dat ik hier in mijn handen houdt. Volgens Fortuijn zullen in de komende jaren nog een aantal zaken moeten worden aangepakt: In de eerste plaats moeten we een antwoord zien te vinden op de vraag wie er verantwoordelijk is voor het publieke Eelco Fortuijn (35) is algemeen directeur van FairFood, een organisatie die hij zelf in 2000 in het leven heeft geroepen. Voordien werkte hij als free-lance consulent, en als gangmaker bij het project Happietaria. Hij is getrouwd en heeft geen kinderen. domein. Op dit moment wijzen overheid, bedrijfsleven en consument steeds weer naar de ander. In mijn ogen is de overheid als markmeester verantwoordelijk voor het bewaken van de spelregels op mondiale schaal, en als dat niet lukt, ten minste binnen de eigen landsgrenzen. En omdat het prijsmechanisme de beste handle is om duurzaamheid te verwezenlijken, zou de overheid het externaliseren van duurzaamheids kosten moeten reduceren, zodat ze in de prijs van goederen en diensten kunnen worden doorberekend. Op die manier wordt vervuiling betaald door de uiteindelijke veroorzaker, en dat is een heel begrijpelijk concept. Ook zullen, in de ogen van Fortuijn, bedrijven nog veel aktiever hun verantwoordelijkheden moeten opnemen. Het zou goed zijn als ze duurzamer gingen handelen, maar dat blijkt nog vaak lastig. Zowel consumenten als aandeelhouders blijken nog niet veel belangstelling te hebben voor duurzaam handelende bedrijven. Daarom zou het goed zijn wanneer bedrijven aktiever hun MVOprestaties ook in hun marketing zouden betrekken. FairFood en andere NGO s willen bedrijven daar graag in steunen, door duurzame producten aantrekkelijk te maken voor een consument. Het wordt dan leuk om en eerlijk product in je eten terug te vinden. Want de consument moet gaan begrijpen dat armoede en honger in deze wereld niet nodig zijn. Er is geld genoeg, als het maar op de juiste manier besteed zou worden. En als consument, hoe bescheiden ook, heb je een mogelijkheid om bij te dragen aan een oplossing, als je maar bewust je inkopen doet. Duurzaamheid is welliswaar een issue in het publieke domein, waar overheid en burgers de dienst uitmaken, maar ik zie toch ook een belangrijke rol weggelegd voor consumenten en bedrijven, die in het private domein opereren, omdat daar de ethiek geldt: maak geen misbruik van een falende overheid. 17

18 interview HENK HARTOGH Wat deed jij toen de vis verdween? Hartogh is zeer nieuwsgierig naar de ontwikkelingen in de komende decennia en de oplossingen die zullen worden gevonden voor de duurzaamheidsdilemma s van vandaag de dag. Hij koestert grote verwachtingen van technologische vooruitgang: Ik zou graag nog meemaken hoe we over zo n 50 jaar terugkijken op deze tijd. Misschien dat we dan smakelijk kunnen lachen om onze huidige aanpak van allerlei problemen. niet in pacht hebben, maar op onderdelen wel kennis en ervaring hebben die we kunnen overdragen. Toch moeten we niet denken dat wij even de problemen in die landen kunnen oplossen op onze manier, want het zoekproces naar oplossingen moeten ze uiteindelijk zelf doormaken. Bij de IUCN is Hartogh nauw betrokken bij de verduurzamingsproblematiek rond soja, palmolie en garnalenkweek. In alle gevallen gaat het om grootschalige aantasting van ecosysteemdiensten en biodiversiteit. Die aantasting is vaak rampzalig voor de armste delen van de Maar ik hoop op een aantal doorbraken, bijvoorbeeld dat we tegen die tijd om vlees te eten niet langer op grote schaal dieren hoeven te slachten maar dat de productie van (kunst)vlees is overgenomen door grootschalige weefselkweek. Ook op andere terreinen hoop ik dat oplossingen worden gevonden om wereldwijd veel monden verantwoord te voeden. Neem India, vroeger werd er gedacht dat het altijd zou blijven kampen met armoede en grootschalige voedseltekorten. Dankzij de groene revolutie is dat gelukkig niet het geval geweest. Na een studie bedrijfs- en algemene economie heb ik korte tijd bij de VN in Laos gewerkt. Daarna ben ik begonnen bij het Ministerie van Buitenlandse zaken/ontwikkelingssamenwerking, waar ik betrokken ben geweest bij het programma met Zambia en Vietnam. Ik heb mij altijd sterk gerealiseerd dat wij de wijsheid Henk Hartogh Henk Hartogh (53) werkt sedert vier jaar als coördinator van het programma Ecologie en Economie bij IUCN-NL, de Nederlandse tak van de World Conservation Union. Voorheen was hij vele jaren als ambtenaar bij Buitenlandse Zaken, Directoraat Generaal Internationale Samenwerking, betrokken bij verschillende ontwikkelings-programma s. 18

19 bevolking. In veel ontwikkelingslanden zijn het juist de armsten, die sterk afhankelijk zijn van wat de natuur oplevert. Zo heeft bijvoorbeeld de toegenomen vraag naar tropische garnalen verwoestende gevolgen gehad voor mangrovengebieden. En wat er gebeurt als die er niet meer zijn, heeft de Tsunami laten zien. Er zal meer nadruk op duurzaamheidsaspecten moeten worden gelegd, en daar wil ik actief aan bijdragen. Voor als mijn kleinkinderen later vragen: wat deed jíj toen op het land de tropische bossen en in de zee de vissen verdwenen. Hartogh beseft terdege dat er in de afgelopen jaren al veel is veranderd op het gebied van duurzame ontwikkeling, zowel in Nederland als daarbuiten. Na een periode van bewustwording zijn een aantal bedrijven begonnen met verbetertrajecten, bijvoorbeeld door het opzetten van samenwerkingsprojecten, partnerschappen en Rondetafel overleggen. Helaas zie je dat de meeste schade wordt aangericht door achterblijvers die niet in dergelijke programma s geïnteresseerd zijn. Daar ligt in mijn ogen een grote uitdaging voor de overheden, die zouden minimale duurzaamheidscriteria via wet- en regelgeving moeten opleggen zoals nu ook gebeurt op het terrein van de gezondheid. Anders leidt vrijwilligheid tot vrijblijvendheid. Ook zou de overheid een rechtvaardiger prijsstelling moeten stimuleren en ook daar zorgen voor een level playing field. Nu zijn duurzame producten meestal duurder, omdat andere kosten niet of onvoldoende in de prijs zijn verdisconteerd. Belangrijk is dus de bevolking hier zover te krijgen dat ze ook daadwerkelijk meer willen uitgeven voor goede en verantwoord geproduceerde voeding. Naast opvoeding gelooft Hartogh, zoals eerder aangegeven, in de mogelijkheden die de techniek ons te bieden heeft. Vooral wanneer een overheid, met visie en commitment voor het behalen van duurzaamheidsdoelen, gaat samenwerken met het bedrijfsleven. Dan kunnen aanzienlijke verbeteringen worden verwezenlijkt. Een mooi voorbeeld vind ik de TGV in Frankrijk. De overheid daar zag jaren geleden al aankomen dat het vervoer op de wegen zou dichtslibben. Toen hebben ze het TGV-netwerk ontwikkeld. Waarom zou een dergelijk proces niet mogelijk zijn op het gebied van voeding. In Nederland beschikken wij over een enorme know-how op het terrein van de agro-industrie. Dat zou de Nederlandse overheid nog meer kunnen stimuleren, bijvoorbeeld met subsidies, fiscale regelingen, facilitering van de broodnodige R&D etc. Zelf is Hartogh ondermeer betrokken bij een verbetertraject voor de kweek van tropische garnalen. Samen met de grootste importeur van garnalen in Europa, het Nederlandse Heiploeg, hebben IUCN en NOVIB aanvullingen voorgesteld voor de Eurep-GAP criteria met betrekking tot de ecologische en sociale aspecten van de garnalenkweek. Heiploeg heeft die paragrafen integraal in de inkoopvoorwaarden opgenomen. Deze samenwerking is voor mij een sterk voorbeeld van goede samenwerking tussen ngo s en bedrijfsleven. In andere sectoren gaan de ontwikkelingen minder snel, deels omdat ze groter zijn met veel meer spelers. In die gevallen ziet Hartogh een nuttige rol weggelegd voor branches. Branches zouden een meer leidende rol moeten gaan spelen door ervoor te zorgen dat dergelijke duurzaamheidscriteria in aankoopcondities terecht komen voor belangrijke grondstoffen. En de overheid zou ze ook daarop moeten aanspreken. In principe ben ik voor zo min mogelijk beperkingen, maar als zoals nu bepaalde grenzen worden overschreden, dan moeten overheden ingrijpen. Nederland heeft zich bovendien in 1991 gecommitteerd aan de afspraken in het kader van de Conventie voor Biodiversiteit. Verder hebben we de EU en VN doelstellingen voor 2010 resp over natuurbehoud onderschreven. Dat kan de overheid natuurlijk niet allen, dat kan alleen in samenwerking met het bedrijfsleven. 19

20 interview WIBO KOOLE Eetcultuur is europees Al heel jong heb ik begrepen dat het essentieel is om goed met het land en de natuur om te gaan, want in 1945 heeft Walcheren onder water gestaan, en het duurde nog jaren voordat het zout weer uit de bodem verdwenen was. Koole is opgegroeid in een gereformeerd gezin op het Zeeuwse platteland. Zijn vader had daar een agrarisch handelsbedrijf, waar hij zaaizaad en pootgoed verkocht, en de bietencampagnes organiseerde. Van huis uit kent hij dus de voedselketen. Maar ook de spanning tussen economische noodzaak, gekoppeld aan bijvoorbeeld schaalvergroting, en de aandacht voor het milieu en sociale aspecten. kunnen maken tussen producten mèt en zonder biotechnologie. Dat was duidelijk een succes-aanpak, die later ook elders in Europa is nagevolgd." Met de steeds internationalere voedselketens ontstaan meer vragen over de herkomst van ons voedsel en over de manier waarop het gemaakt wordt. Daarbij spelen milieuaspecten een rol, zoals het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Maar het gaat ook om sociale aspecten, zoals gezondheid en beloning van werknemers. Het probleem is dat de macht in de keten erg ongelijk verdeeld is zegt Koole. De invloed van de consument is maar beperkt. Het zijn vooral de supermarkten die met hun grote Na zijn studie politicologie in Amsterdam, en enkele jaren als universitair docent in Nijmegen, begon Koole in 1994 bij de Consumentenbond, waar hij meteen geconfronteerd werd met de discussie over moderne biotechnologie. Voor de Consumentenbond was genetische modificatie niet per definitie slecht, zolang de productveiligheid voor de consument maar gegarandeerd kon worden. Ik zag dat er duidelijk voordelen waren voor de gewasveredeling, maar het voordeel voor de consument was er niet. Als co-voorzitter heb ik toen met het Informeel Overleg Biotechnologie gewerkt aan een afspraak over de manier waarop, via etikettering, informatie verstrekt zou moeten worden aan consumenten, zodat zelf de keuze zouden Wibo Koole Wibo Koole (52) werkte tot eind 2005 als hoofd Maatschappelijke Belangenbehartiging bij de Consumentenbond. Sinds kort is hij zelfstandig organisatie- en communicatieadviseur met zijn eigen bureau Create2Connect. 20