KNNV afdeling Apeldoorn DE VIER JAARGETIJDEN. Jaargang 2015, nummer 1

Transcriptie

1 KNNV afdeling Apeldoorn DE VIER JAARGETIJDEN 2 Jaargang 2015, nummer 1

2 INHOUD Voorwoord 3 Programma 1e kwartaal KNNV Natuurboeken Informatie 6 De KNNV- lezing voorjaar 2015: Invasieve exoten 6 Avond Leden voor leden 7 De baard van koning Winter 8 De ontdekking van Jena 9 Verwijderen van de Grote waternavel uit de Papegaaibeek 10 Stadsvogels per postcode 11 Wantsen 12 Oud dood hout, onmisbare schakel in de natuur 16 Natuurdagen Apeldoorn, 27 en 28 september Geslaagde mini-vogelcursus 19 Samenvattend verslag van de lezing van hydroloog en ecoloog prof. dr. ir. Flip Witte Algemene informatie KNNV afdeling Apeldoorn 23 Agenda Algemene Ledenvergadering KNNV afdeling Apeldoorn Verslag Algemene Ledenvergadering KNNV afdeling Apeldoorn Ledenmutaties 27 Bijlage bij de KNNV boeken informatie 28 Bijlage bij de OUDE BOEKEN SERVICE 29 Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per (wordt definitief als dit per e- mail bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober). Ontwerp en foto s voorpagina: Nina de Vries UITERSTE INLEVERDATUM KOPIJ 2015 nr. 2: 1 maart De Vier Jaargetijden

3 Voorwoord Noteer alvast in uw agenda: Martijn Deinum Gewestelijke excursie op 9 mei 2015 Georganiseerd door KKNV Afdeling Apeldoorn Als ik dit schrijf is de herfst volop aan de gang, soms koud Locatie: Radio Kootwijk en Hoog Buurlo en nat, vandaag weer zonnig. De Bilt laat door het jaar heen regelmatig weten dat het extreem warm is, dan valt er weer veel regen met overlast. Dat heeft onze vereniging er niet van weerhouden om de nodige excursies te organiseren waaraan over het algemeen goed werd deelgenomen. Naast het reguliere programma van de verschillende werkgroepen kunnen we ook terugkijken op een geslaagde Natuurdag in september. Opvallend mooi weer heeft er zeker aan bijgedragen dat de bezoekers en de deelnemende leden het zeer geslaagd vonden. Deze periode is ook geschikt om eens stil te staan bij de organisatie van onze vereniging. De leiding ligt in handen van het bestuur. Van hieruit worden de werkgroepen aangestuurd via de coördinatoren die hun eigen programma s samenstellen. Dit gebeurt merendeels stilzwijgend en geeft ons, de leden, het gevoel dat het wel goed gaat. Toch is juist de laatste maanden is gebleken dat het niet vanzelfsprekend is de continuïteit van het leiden van de vereniging te handhaven, domweg omdat het gedaan wordt door betrokken (vrijwillige) leden. En daar zien we dat het moeilijk is opvolging voor de verschillende functies te vinden. Om te beginnen is een voorzitter onmisbaar, maar toch is deze functie nog steeds vacant. Daarom een dringend verzoek om goed bij uzelf na te denken over een invulling van deze taak. Een ander punt wat elk jaar terug komt zijn de contributies. Onze vereniging heeft een financieel gezonde basis. Dat kan alleen als inkomsten en uitgaven met elkaar in balans zijn. Het is dan ook goed te weten dat de contributie weer bijtijds betaald wordt. De meeste leden doen dat keurig op tijd, voor 1 februari van het boekjaar. Hopelijk gaan nu alle leden dit doen zodat er niet meer gevraagd hoeft te worden om te betalen. Na dit alles wens ik u een mooi en levendig 2015 toe! Aan alle KNNV ers en IVN ers Houd je van kamperen? Houd je van de natuur? Vind je het leuk om met andere mensen op excursie te gaan? Overweeg dan eens mee te gaan met een kampeervakantie, georganiseerd door een aantal enthousiaste leden van de KNNV. Je kiest dan voor een vakantie in een mooi natuurgebied ergens in Europa en kampeert in een tent, caravan, camper of eventueel een huisje of appartement in de buurt. Met elke dag de mogelijkheid met andere natuurliefhebbers te gaan wandelen of fietsen in de omgeving van de camping. Het programma wordt grotendeels door de deelnemers zelf bepaald. Ieder jaar worden er ongeveer 15 bestemmingen aangeboden. Variërend van een paar dagen tot twee weken. In Nederland, Frankrijk of elders in Europa. Maar altijd in een schitterend gebied. Je reist er zelf heen en zorgt voor je eigen eten en drinken. En iedere dag is er de mogelijkheid mee te gaan met een (deel van de) groep en te kiezen uit één van de excursies, die een excursieregelaar voor je uitzoekt. Je kunt je wensen voor het programma s avonds bij de koffie of chocolademelk, die we meestal gezamenlijk drinken, kenbaar maken. Kamperen is sowieso een goedkope manier van vakantievieren, heel dicht bij de natuur. Omdat de kampeervakanties voor en door leden van de KNNV en IVN worden georganiseerd kunnen de inschrijfkosten worden beperkt tot een paar tientjes. Daarvoor krijg je de gezelligheid en kennis van de andere deelnemers. Kijk eens op Daar zijn ook de adressen en telefoonnummers te vinden waar je met vragen terecht kunt. 3 De Vier Jaargetijden

4 Programma 1 e kwartaal 2015 De excursies van de Insectenwerkgroep worden bekendgemaakt op de website. Voor alle excursies geldt: raadpleeg de website of informeer bij de werkgroepcoördinator, in het bijzonder leden die deel willen nemen aan een activiteit van een werkgroep waar ze geen lid van zijn. datum activiteit toelichting zo 4 jan di 6 jan za 10 jan Nieuwjaarswandeling onder leiding van Jan en Jannie Kerseboom. (lengte ongeveer 10 kilometer; eten en drinken meenemen, voor oliebollen wordt gezorgd) Werkgroepavond: Eigen werk Vwg-leden. Bijzondere gasten in ons land: leren determineren van (vreemde) vogels (film van DBA) Vwg Excursie Westelijk Friesland (ganzen) Verzamelen om uur bij de Kwantumhallen aan de Europaweg. Opgave is verplicht. Aanmelden bij Jannie en Jan Kerseboom, tel of j.kerseboom6@chello.nl uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280. Let op: in zaal 5 Vertrektijd nog te bepalen. Zie website of informeer bij coördinator di 13 jan Plwg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 ma 19 jan Wg S&B, fietsexcursie langs verschillende sprengen o.l.v Henk Weltje Vertrek bij de parkeerplaats van de voormalige ULO hoek Westenenkerweg Let op: niet geschikt voor race- en elektrische fietsen di 20 jan Iwg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 wo 21 jan ma 26 jan Lezingenavond/nieuwjaarsbijeenkomst Leden voor Leden Pawg. Excursie Dassenberg Hoog Soeren uur De Groene Hoven, Koninginnelaan 280. Zie aankondiging bladzijde 6. Verzamelen uur Parkeerplaats aan de Amersfoortseweg (N344), ter hoogte van afslag naar Uddel (vanuit Apeldoorn aan de linkerkant van de weg) di 27 jan Pawg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 za 31 jan Vwg. Wandeling Hoog Buurlo Vertrek 8.30 uur carpoolplaats Europaweg/Hoog Buurloseweg di 3 feb Vwg. Werkgroepavond uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280. za 7 feb Vwg. Excursie Rondje IJssel Vertrektijd nog te bepalen. Zie website of informeer bij coördinator za 7 feb Plwg. Excursie mossen verzamelen Vertrektijd en bestemming nog te bepalen. Zie website of informeer bij coördinator di 10 feb Plwg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 do 12 feb Wg S& B. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 ma 16 feb Wg S & B. Gecombineerde wandel/fietstocht langs de Winkewijert o.l.v. Theo Kuipers Verzamelen: uur in de Karhulstraat 20 te Ugchelen di 17 feb Iwg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 do 19 feb ma 23 feb IVN-lezing Communicatie in de Natuur, door Atze Oskamp Pawg Excursie Beekbergen, Stoppelbergweg De lezing is van uur. Zaal open van uur af. Aula van basisschool, De Vijfster, Texandrilaan 30, 7312 HR Apeldoorn Toegang 2,- p.p. Voor IVN- en KNNV-leden en donateurs gratis. Aanmelden op lezingen@ivn-apeldoorn.nl of tel Verzamelen uur Restaurant Het Ei van Columbus, Stoppelbergweg, Beekbergen. di 24 feb Pawg. Werkgroepavond uur Torricellistraat De Vier Jaargetijden

5 za 28 feb Wandeling De Poll Vertrek 8.30 uur Meubelboulevard. di 3 mrt. Vwg. Werkgroepavond uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280. za 7 (evt. 14) mrt. Vwg. Excursie: Diepholzermoor (kraanvogels) + Dümmer See Vertrektijd nog te bepalen. Zie website of informeer bij coördinator di 10 mrt. Plwg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 ma 16 mrt Wg S & B, Excursie Koppelspreng (beekprik-excursie) Verzamelen: uur bij de Hamermolen, Hoenderloseweg 155 Ugchelen di 17 mrt Iwg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 ma 23 mrt Pawg. Excursie Zuster Meyboomlaan Verzamelen uur, voor vertrekpunt zie website of informeer bij coördinator di 24 mrt Pawg. Werkgroepavond uur Torricellistraat 2-26 wo 25 mrt Lezing door Wilfred Reinhold over Exoten uur Zalencentrum De Duiker (Bronkerk) Hoenderloseweg 10, Ugchelen, zie bladzijde 6. Toegang 2,- p.p. Voor IVN- en KNNV-leden en donateurs gratis. Aanmelden verplicht bij: ledenadministratie@apeldoorn.knnv.nl of za 28 mrt Vwg. Wandeling Hoog Buurlo Vertrek 7.30 uur carpoolplaats Europaweg/Hoog Buurloseweg. di 31 mrt Algemene ledenvergadering uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280. Zie oproep en agenda op bladzijde 24. Heb je iets bijzonders waargenomen? Een weinig bekend natuurgebied in onze omgeving bezocht? Of wil je je mening geven over iets wat met de natuur of onze afdeling te maken heeft? Schrijf dan eens een stukje daarover in De Vier Jaargetijden. Je kopij is van harte welkom! 5 De Vier Jaargetijden

6 KNNV natuurboeken informatie Joke Tammen Met deze rubriek houden wij u op de hoogte van de meest recente publicaties van de KNNV Uitgeverij. Voor een totaal overzicht van alle KNNV uigaven is het beslist de moeite waard om eens op de website rond te neuzen. Hieronder een overzicht van de boeken die we in Apeldoorn op dit moment in voorraad hebben. UIT VOORRAAD LEVERBAAR: Zakgids Vogels van Nederland. Ledenprijs 11,65 Herkenningskaart Vogels van Nederland. Ledenprijs: 4,45 Herkenningskaart (wilde) Dieren in de tuin. Ledenprijs: 4,45 Herkenningskaart Wildplukken. Ledenprijs: 4,45 UIT VOORRAAD LEVERBAAR UIT DE SERIE IN BEELD : Bijna de gehele serie in voorraad. Ledenprijs actieprijs 3,00 per boekje zolang de voorraad strekt! Deze leuke boekjes komen niet meer in de herdruk! NIEUWE UITGAVEN EN AKTIES VAN DE KNNV UITGEVERIJ: Minigids Dieren en planten van Scandinavië. Auteur: Ger Meesters Ledenprijs: 5,35 Wild Scandinavië Auteur: Ger Meesters. Ledenprijs: 22,45 Iceland. Natuurreisgids in IJsland. Auteur: Dirk Hilbers. Ledenprijs: 23,35 Stickerboek minuscule Zoek en vind het kleine beestje. Doeboek vanaf 4 jaar. Ledenprijs: 13,45 ACTIES T/M 31 DECEMBER 2014: Kroonjuwelen van de Kaap. Nu voor 19,95 Dier en Spoor. Nu voor 22,95 Uitgaven te bestellen via tel: of mail: joke.tammen@12move.nl Levering boeken voor de ledenprijs. U betaalt geen verzend- of administratiekosten. Uw bestelling wordt in Apeldoorn gratis thuis afgeleverd. Zodra de boeken binnen zijn krijgt u bericht over de bezorging (of ophalen van de boeken). Betaling contant, pas bij aflevering. (op verzoek per bank) De KNNV afdeling Apeldoorn wordt er ook nog financieel sterker van. Het kan gebeuren dat bestelde boeken enige levertijd hebben, dit is afhankelijk van hoeveel boeken er op de bestellijst staan om weer een bestelling te kunnen plaatsen. Advies: bestel ruim op tijd. OUDE BOEKEN SERVICE let op: vernieuwd! Wat doet u met die mooie maar wellicht oude natuurboeken die u niet meer leest? Zonde om ze weg te gooien. De OUDE BOEKEN SERVICE helpt je om een KNNV-lid te vinden die jouw mooie boeken wil overnemen. Wil je boeken aanbieden? Neem contact op met Jan Kerseboom, tel of mail j.kerseboom6@chello.nl. Overleg met hem wanneer de boeken bij hem gebracht kunnen worden. Hij maakt een lijst van alle titels en bepaalt de prijs. Tijdens lezingen en op natuurmarkten, waar wij als afdeling aan meedoen, worden de boeken aangeboden. De opbrengst is voor onze eigen afdeling. Wil je boeken overnemen? In de bijlage achterin dit nummer staat een lijst van beschikbare boeken. Maak je keuze en neem contact op met Jan. Maak met hem een afspraak om het boek te bekijken en op te halen. Wat gebeurt er met de onverkoopbare boeken? Wanneer de boeken binnen 1 jaar niet verkocht zijn dan worden ze afgestaan aan de landelijke KNNV. Zij verkopen dan onze overgebleven boeken en de opbrengst is voor de landelijke KNNV. De KNNV- lezing voorjaar 2015: Invasieve exoten Grote kans dat in uw tuin planten staan uit andere delen van de wereld. Veel van die soorten blijven netjes binnen de perken. Maar sommige exoten kunnen door afwezigheid van natuurlijke vijanden gaan woekeren. Ze worden dan invasief genoemd. Hetzelfde geldt voor exotische dieren en micro-organismen. Invasieve exoten zijn exotische organismen die door menselijk toedoen vanuit andere delen van de wereld in een nieuw gebied terecht komen en daar schade (kunnen) aanrichten. Dat probleem doet zich ook in Nederland voor. Het is van belang dat de problematiek van de invasieve exoten in Nederland meer 6 De Vier Jaargetijden

7 bekendheid krijgt en snel en effectief wordt aangepakt. Dit om te voorkomen dat steeds meer onomkeerbare schade optreedt aan natuur, milieu, waterbeheer, volksgezondheid, welzijn, economie en andere belangen. Redelijk bekende invasieve exoten zijn bijvoorbeeld de tijgermug, de halsbandparkiet, de nijlgans, de Japanse eekhoorn, de reuzenberenklauw en de grote waternavel. Soms zijn er verschillende opvattingen over de vraag of een of een exoot schadelijk is of niet. Zo worden in Nederland de quaggamossel en de zebramossel door velen als een aanwinst gezien, omdat deze exotische zoetwatermossels massaal het water filteren en er zo voor zorgen dat het helder wordt. Om deze reden worden ze hier zelfs in de natuur uitgezet. In het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Canada worden deze exoten echter te vuur en te zwaard bestreden omdat men daar beseft dat helder en voedselarm water op gespannen voet kan staan met een rijke inheemse biodiversiteit. Wilfred Reinhold is als voorzitter van het platform Stop invasieve exoten actief om het publiek over het onderwerp te informeren via bijvoorbeeld websites, Twitter, Facebook en filmpjes. Ook onderneemt hij actie om het beleid van de overheid waar nodig bij te sturen. Hij zal ons deze avond van alles vertellen over deze exoten, wanneer iets een invasieve exoot is of niet, hoe ze aan te pakken, regelgeving, wat wij kunnen doen en wat de overheid doet. En nog veel meer. Dat wordt vast een interessante avond! Woensdag 25 maart, uur Zalencentrum De Duiker (Bronkerk) Hoenderloseweg 10, Ugchelen Aanmelden verplicht bij: of Avond Leden voor Leden Ook dit jaar organiseren we weer een gecombineerde avond Leden voor Leden /Nieuwjaarsbijeenkomst. We hopen dat iedere werkgroep één of meer van zijn leden kan vinden die aan de hele vereniging inzicht willen geven waar zij het jaar 2014 mee bezig zijn geweest. Ik heb het vorig jaar bijzonder inspirerend gevonden om te zien wat onze afdeling allemaal doet. Omdat het niet alleen maar werken is wat we als vereniging doen maar er ook tijd voor ontspanning is willen wij na afloop van deze avond iedereen een drankje en een hapje aanbieden. In de pauze zal als vanouds op onze lezingen-avonden gezorgd worden voor eigen baksel. Je kunt zien hoe je eigen werkgroep en de andere werkgroepen zich presenteren op 21 januari 2015 om uur in De Groene Hoven, Koninginnelaan 280, Apeldoorn. Als je nog niet van een werkgroep lid bent is dit een goede mogelijkheid om het werk van de anderen te zien. Namens de Activiteitencommissie Marchien van Looij 7 De Vier Jaargetijden

8 De baard van koning Winter Joke Tammen Haarijs (ook wel ijshaar genoemd) is een verzameling heel dunne, zijdeachtig glanzende, lange ijsdraadjes die in zo n grote hoeveelheid uit stukken hout en takken komen dat het op een afstand lijkt of het wol is. Wat opvalt is dat je ijshaar vooral kunt vinden bij een hoge luchtvochtigheid als het net een paar graden vriest en er geen sneeuw ligt. Haarijs groeit op afgevallen takken in beuken- en eikenbossen, vooral op takken waarvan de schors net loslaat. In het hout komen schimmels voor en bij de stofwisseling van deze schimmel wordt koolzuurgas en water gevormd en een klein beetje warmte. Deze mix van gas en water verlaat het hout door de mergstralen die een doorsnede van zo n 0,012 mm hebben. Het naar buiten geperste water bevriest tot een haarachtige structuur. Haarijs is teer en smelt na aanraking direct weg. Daarom is haarijs alleen s morgens vroeg of op schaduwrijke plaatsen te vinden. (foto s: Joke Tammen) 8 De Vier Jaargetijden

9 De ontdekking van Jena Monique van de Waarsenburg Afgelopen voorjaar hadden Niko en ik tijd en gelegenheid om in de mooiste plantenmaand een week of twee op pad te gaan. In mei dus. En dan is de vraag: Waar gaan we naar toe? Naar Zuid- Europa? Kreta? Cyprus? Of dichterbij misschien, Zuid-Limburg, Duitsland? Het werd Thüringen, in het voormalige Oost- Duitsland. We kwamen tot die keuze door de enthousiaste verhalen en een enorme hoeveelheid informatiemateriaal van Ruud Knol! Thüringen is een kleine deelstaat, waarover niettemin een dik boek is verschenen, dat met deutsche Gründlichkeit de Thüringer Naturschutzgebiete beschrijft. 945 dichtbeschreven pagina s over 472 (!) natuurgebieden, met streng-geordende feiten, opsommingen, gebiedskaartjes, verwijzingen en aanwijzingen, en om het geheel wat op te vrolijken een of twee foto s per gebied. Dit boek gaf Ruud ons te leen. Letterlijk (2,2 kg) én figuurlijk zware kost, want we zijn het niet gewend om zulke specifieke info in het Duits te lezen, en Vliegenorchis in de teksten zelf worden alleen Duitse planten-, dieren- en paddenstoelennamen gebruikt. Maar in al zijn droogheid en compactheid was het zo n schat aan informatie dat we al snel besloten om dat boek zelf te bestellen. Dan kon het mee op reis zonder het risico te lopen het boek van Ruud te beschadigen. Omdat we liever reizen om ergens te komen en er te blijven, dan om te reizen an sich, hebben we ons caravannetje op een heel plezierig, ietwat hippie-achtig kampeerterrein aan de rand van Jena neergezet, vlak bij de berg Jenzig. Omdat Jena lang en smal is zaten we toch op wandelafstand van het heel aardige centrum en de prachtige botanische tuin van de universiteit. We hebben in de elf dagen dat we er waren maar krap 100 km gereden om bij de verschillende natuurgebieden te komen. En hoe dicht ze ook bij elkaar liggen, zó gevarieerd zijn die natuurgebieden! Een wandeling op en rond de Jenzig verschilt enorm van een tocht over de Saale Horizontale bij Wogau, en die weer van het De receptie-tram wereldberoemde Leutratal pal aan de snelweg in het zuiden, en dat weer van het Kleinertal en van de kalkgroeve van de Mönchberg. Een in planten geïnteresseerde wandelaar vertelde ons dat de botanische rijkdom rond Jena te danken is aan de aanwezigheid van een grote geologische variatie en veel verschillende microklimaten. Zo komen in het gebied rond Jena uitlopers van noordelijke vegetaties voor, maar ook uitlopers van Atlantische, zuidelijke en landklimaatvegetaties. Ook de variatie in kleinschalig landgebruik van mensen door de eeuwen heen draagt bij aan de verscheidenheid. Welk gebied we ook bezochten, we hadden steeds het gevoel dat we in een grote snoepwinkel waren beland! Zoals we in Nederland bijna kruipend door de vegetatie gaan, ging het daar niet sneller. Na een uur of 5 rondzwerven raakten we gewoonlijk een beetje overvoerd en vertrokken dan met een verzamelingetje 9 De Vier Jaargetijden

10 planten en/of foto s naar huis, om met een drankje, een loep en de nieuw aangeschafte Duitse flora te proberen het plantenlijstje van de dag rond te krijgen. En hoe leuk nieuwe exotische planten ook zijn, de mooiste primeurs vond ik die planten die bij ons gewoon nog in de Heukels en de Oecologische Flora staan, maar die je hier niet of nauwelijks meer aantreft. Om een idee te geven een kleine opsomming: Vliegenorchis, Bokkenorchis, Paardenhoefklaver, Wilde weit, Leverbloempje (uitgebloeid helaas), Esparcette, Heelkruid, Ruw parelzaad, Witte rapunzel, Sikkelkruid... Behalve als een terugblik op een geslaagde plantenvakantie kunnen plantenliefhebbers dit verhaal ook beschouwen als een suggestie voor een eventuele volgende vakantie: op eigen gelegenheid of met een KNNV-reis komend voorjaar, waarvan Ruud een van de organisatoren is! Leverbloempje (Foto s: Monique van de Waarsenburg) Verwijderen van de Grote waternavel uit de Papegaaibeek André Hartgers In overleg met het Waterschap Vallei & Veluwe is op 11 september en 9 oktober 2014 de Papegaaibeek onderzocht op het voorkomen van de gevaarlijke Grote Waternavel (Hydrocotyle ranunculoides). Het betrof in eerste instantie het gedeelte van de beek tussen de Oude Zwolseweg en de Zwolseweg in Apeldoorn. Er werden daar een aantal meer en minder grote velden met de Grote waternavel aangetroffen. De planten werden allen handmatig uit de beek verwijderd waarbij er op werd gelet dat dit met wortel en al gebeurde zodat er geen delen van deze plant zich stroomafwaarts konden verspreiden. In totaal zijn op de eerste dag zo n 150 tot 200 planten uit de Papegaaibeek verwijderd. Het hierboven genoemde deel van de Papegaaibeek werd op 9 oktober nogmaals bezocht. Tevens werd de bovenloop van de beek, tussen de Zwolseweg en zijn bron ontdaan van meer dan 100 stuks van deze zeer schadelijke planten. De bevindingen zijn door de werkgroep gemeld aan de Gebiedsbeheerder Oost van het Waterschap Vallei en Veluwe. Tevens heeft de werkgroep S&B het waterschap aangeboden deze actie in het voorjaar van 2015 nogmaals uit te voeren. Waar komt de Grote waternavel vandaan? De grote waternavel komt van oorsprong voor in voedselarm water in het Zuid-Amerikaanse oerwoud en vormt sinds 1999 een probleem in Nederland. De plant Grote waternavel in de Papegaaibeek werd als vijverplant ingevoerd via tuincentra en heeft kans gezien zich in korte tijd over grote gebieden te verspreiden. Hier in Nederland is het meeste water namelijk zeer voedselrijk en dat doet de plant bijzonder snel groeien. Met name in ondiep water. In een mum van tijd kan de grote waternavel ergens het hele wateroppervlak bedekken. 10 De Vier Jaargetijden

11 Het te schonen tracé van de Papegaaibeek wordt doorlopen. Nauwgezet worden de planten uit de beek verwijderd en verzameld door de vrijwilligers van de KNNV De grote waternavel (bron: Hoogheemraadschap van Rijnland) De grote waternavel is een gevaarlijke' waterplant. Hij groeit zo snel dat sloten binnen de kortste keren dicht zitten en de afvoer van overtollig water wordt belemmerd. Bovendien ontstaat er door zijn aanwezigheid zuurstofgebrek in het water en worden andere planten verdrongen. Dat willen we dus zo veel mogelijk voorkomen en daarbij kunnen we uw hulp goed gebruiken. Ziet u de grote waternavel ergens, meld het dan direct bij uw Waterschap!! Het verwijderen moet namelijk door vakmensen gebeuren om verergering van de situatie te voorkomen. Blijven er plantenresten achter, dan gedragen deze zich als 'stekjes', drijven af en nestelen zich op andere plaatsen waar de plant verder kan woekeren. De handel in en het bezit van de grote waternavel is inmiddels verboden.. (Foto s: KNNV-Werkgroep Sprengen en Beken) Stadsvogels per postcode Yvonne Zwikker Carel ter Horst, Frank Heilmann, Martijn Deinum, Paul Vermeulen, Rein van Putten en Ruud Lorwa zijn actief als MUStellers. Carel en Frank begonnen bij de start van het MUSproject volgens de SOVON-richtlijnen in De anderen stapten later in. Samen bestrijken ze zes postcodes in het stedelijk gebied van de gemeente Apeldoorn. MUS staat voor Meetnet Urbane Soorten. Het richt zich op alle soorten broedvogels in steden, dorpen, bedrijventerreinen, parken, volkstuinen en sportterreinen. Nederland verstedelijkt in 11 De Vier Jaargetijden

12 hoog tempo ( 16% van het oppervlak). Het is belangrijk daar gegevens over vast te leggen om zo ontwikkelingen te kunnen volgen. Rein loopt een thuiswedstrijd in zijn eigen postcode gebied. Hij rekent voor dat hij per ronde twee uur onderweg is. Het uitwerken van de waarnemingen is eenvoudig. Hij schat in, dat het hem op jaarbasis een dag kost. Bijna altijd gaat een telmaatje, een van de andere leden van de vogelwerkgroep, mee op pad. Hoe langer je het doet hoe boeiender het is de waarnemingen te vergelijken. In zijn telgebied komt Rein op 38 verschillende soorten. Opmerkelijk is dat hij op ieder telpunt altijd een huismus en een merel kon noteren. SOVON kijkt de waarnemingen na want toen hij een keer dertig boerenzwaluwen doorgaf kreeg hij de vraag of dat echt wel zo was. Op een telpunt tegenover de begraafplaats Heidehof had hij bij een boerderij dat aantal inderdaad gezien en kon het dus zo verklaren. De een vindt het prettig in zijn eigen postcode gebied te lopen, de ander wil juist graag ergens anders de vogelstand verkennen. In dat postcodegebied zet SOVON twaalf telpunten uit, waarvan je er minimaal acht moet overnemen. Het kan zijn dat een telpunt binnen een terrein valt dat niet altijd toegankelijk is. In een seizoen ga je er drie keer op uit om op ieder punt vijf minuten je waarnemingen te noteren. Twee keer s ochtends en een keer op een zomeravond, dit in verband met bijvoorbeeld gierzwaluwen. Dat is uiteraard allemaal nauwkeurig omschreven. Met een inlogcode kan je de gegevens van heel Nederland inzien. Zo word je je er bijvoorbeeld van bewust dat tellers in Zeeland nooit boomklevers zien. Uiteraard hebben zij weer andere soorten die wij nooit zien. Carel en Frank noteerden los van elkaar bij het Spelderholt een rietzanger, een hele vreemde waarneming in dat bosgebied. Martijn loopt onder andere bij paleis Het Loo. Hij is meerdere malen door de marechaussee gecontroleerd omdat ze hem op de webcam voorbij zagen komen. Je weet maar nooit met vogelaars: verdachte personen incognito. Paul ontdekte zowel in 2013 als in 2014 een kleine karekiet langs het kanaal tegenover het restaurant De Brugwachter. In het centrum, waar hij telt, noteerde hij op elf van de twaalf telpunten huismussen. Gierzwaluwen trof hij op zeven van de twaalf telpunten aan, in totaal in 2014 vijfentwintig vogels. Doorgewinterde vogelaars houden zo hun kennis scherp. Beginners ervaren dit project als leerzaam en leuk om zo in je eigen omgeving bezig te zijn. Wil je meer weten, kijk op Instappen kan altijd als er postcode gebieden vrij zijn. Zijn er onduidelijkheden dan is meetnetcoördinator Jan Schoppers te bereiken op of mail naar jan.schoppers@sovon.nl Wantsen Tonnie de Kogel Graag wil ik wat meer over wantsen vertellen, een beetje een over het hoofd geziene groep in de insektenwereld. Veel mensen denken aan een kever als ze er één zien, maar niets is minder waar. Een wants is geen kever, ze kennen geen popstadium (onvolledige gedaanteverwisseling), een jonge wants kruipt uit een eitje en lijkt meteen al op zijn ouders. Voor het dier volwassen is moet het een keer of 5 vervellen, na iedere vervelling gaat het meer op z'n ouders lijken. Na de laatste vervelling is het dier volwassen en groeit niet meer. De jonge wants wordt een nimf genoemd. De kever kent een larvestadium, in niets lijkt het op zijn ouders; voordat dat dier volwassen is moet het eerst verpoppen, pas dan komt het volwassen dier te voorschijn en groeit niet meer verder. Net uit het ei gekomen nimfen; rechts de lege eitjes 12 De Vier Jaargetijden

13 Groene stinkwants Taxonomie en bouw Wantsen maken net als de cicaden en de bladluizen deel uit van de orde Hemiptera, ze worden ook wel snaveldragers genoemd. Er zijn 2 groepen : 1 de echte wantsen (Heteroptera); zij hebben ongelijk gevormde vleugels 2 bladluizen en cicaden, (Homoptera), zij hebben gelijk gevormde vleugels Ik ga het hier alleen over wantsen hebben. Ze komen wereldwijd voor zowel op het land als in het water (zoet en brak water). In de poolgebieden en in de zee komen ze niet voor. In Nederland leven ongeveer 600 soorten. Sommige soorten kunnen pijnlijk steken als ze worden opgepakt, zoals b.v. de bootsmannetjes. De voorvleugel van wantsen is deels een dekschild, deels een vliezige vleugel, daaronder (achtervleugel) een geheel vliezige vleugel. De voorvleugel dient als bescherming, de vaak doorzichtige en dunne vliesvleugels zijn de vleugels waarmee wordt gevlogen. De vleugels worden over elkaar heen gevouwen, nooit een middellijn zoals bij de kevers. De kop van een wants heeft een paar facetogen en meestal 2 ocelli (enkelvoudige ogen) en vier- of vijfledige antennes. Het schildje (scutellum) is altijd goed ontwikkeld en bedekt soms het hele achterlijf. Er is geen insnoering tussen het borststuk en het achterlijf. Meestal hebben ze krachtige looppoten, bij sommige roofwantsen zijn de voorpoten aangepast tot vangpoten, bij andere soorten zijn de achterpoten tot springpoten uitgegroeid. De uiteinden van de pootjes zijn een paar krachtige twee- of drieledige klauwtjes. 13 De Vier Jaargetijden

14 Wantsen blijven vaak klein (de meesten zijn kleiner dan 1 cm), maar de grootte kan erg varieren, ook is er veel verschil in het uiterlijk. In beginsel hebben ze 4 vleugels, bij sommige soorten zijn deze gereduceerd, niet alle wantsen zijn gevleugeld. Wantsen hebben vaak camouflagekleuren, maar er komen ook felgekleurde dieren voor. Sommige soorten zijn plaaginsecten, die ook binnenshuis voorkomen, b.v. de bedwants. Een aantal soorten kan schade veroorzaken aan gewassen in de landbouw Veel wantsen kunnen geluiden produceren, met diverse aanpassingen op het lichaam, ook weer per groep verschillend. Het produceren van geluid gebeurt altijd door het tegen elkaar strijken van lichaamsdelen. Soms kunnen ook de vrouwtjes en de larven geluiden maken, die lijken op een zoemgeluid. Wantsen kunnen ook geluiden waarnemen, met name door gehoorsharen die trillingen waarnemen. Achterop het halsschild bevindt zich bij de meeste wantsen een duidelijk zichtbare driehoek, die met de punt naar het achterlijf wijst (schildje of scutellum). Ze hebben een steeksnuit (snavel) waarmee ze hun prooidieren doorboren en leegzuigen, of ze zuigen voedingsstoffen uit planten, hun zaden en vruchten. De meeste soorten leven van plantensappen, een aantal jaagt actief op prooien, anderen zuigen bloed bij zoogdieren en/of vogels, hieronder valt de beruchte bedwants. De steeksnuit (rostrum) ontspringt aan de voorkant van de kop en wordt meestal onder de kop gehouden, bij sommige soorten kan de steeksnuit naar voren worden bewogen. Wanneer de steeksnuit niet wordt gebruikt wordt die onder het lichaam naar achter gericht. De kop is van boven duidelijk zichtbaar. Wantsen hebben al in het nymfstadium geurklieren, de afscheiding stinkt en smaakt verschrikkelijk, heeft een verlammende werking op andere insekten. Sommige soorten kunnen die afscheiding wegschieten. Voortplanting Bij de meeste soorten wantsen wordt tijdens de paring het sperma rechtstreeks ingebracht via de genitale opening bij het vrouwtje, het vrouwtje legt vervolgens de eitjes in of op de planten of schors. Soms laat ze de eitjes gewoon op de grond vallen. Bij b.v. de bedwantsen gaat het net even anders, het mannetje perforeert tijdens de paring het achterlijf van het vrouwtje, het sperma zwemt vrij rond tot het de eitjes bereikt waarna de bevruchting plaatsvindt. Dit gedrag heet traumatische inseminatie. Onder de wantsen zijn enkele soorten die een vorm van broedzorg kennen waarbij de ouders de eitjes of nimfen beschermen, soms ook elkaars nimfen, dit is uitzonderlijk bij insecten. Berkenwants Parende koolwantsen Overzicht van enkele belangrijke groepen SCHILDWANTSEN typische vorm, de antenne bestaat uit 5 leden. O.a de boomwantsen, bloemenwantsen en doornwantsen vallen hieronder, zowel planteneters als diereneters vallen onder deze groep. Schildwants (bessenwants) 14 De Vier Jaargetijden

15 BLINDWANTSEN één van de grootste wantsenfamilies; vaak kleurrijk, lange antennes, geen ocelli (puntoogjes of enkelvoudige oogjes). Blindwantsen zijn volwassen in de zomer en overwinteren als eitje. Blindwants (Deraeocoris ruber) SCHAATSENRIJDERS - in Nederland 19 soorten, de bekendste is de schaatsenrijder, maar ook de vijverlopers en de beeklopers vallen hieronder. Kenmerk: kleine waterafstotende haren op hun lichaam, tenminste aan de onderzijde. Nimfen leven aan het wateroppervlak waar ze gericht naar prooien zoeken Volwassen exemplaren zijn minder aan water gebonden en overwinteren vaak op het land. Schaatsenrijder ZWEMWANTSEN - Deze wantsen hebben zich aangepast aan een leven onder water. Belangrijkste kenmerk: verborgen antennes, die zitten in een kuiltje of groeven onder de kop. Waterschorpioenen steken hun ademhalingsbuis boven het water om adem te halen. Zwemwantsen houden lucht vast in hun harige buitenkant. Rugzwemmers hangen aan de onderzijde van de waterspiegel, ze zwemmen op hun rug met een grote luchtbel aan de buikzijde. Ze komen vooral voor in stilstaand water, zijn het hele jaar actief, vliegen makkelijk weg en zijn agressieve roofdiertjes. Duikerwantsen houden ook lucht vast, maar die hebben ze verkregen van de op de bodem levende waterplanten. ROOFWANTSEN hebben een duidelijke nek, meestal lange antennes met een duidelijke knik aan het uiteinde, jagen op andere insecten, vaak ook op andere wantsen. Hun nimfen lijken sterk op mieren, ze lijken dus minder op het volwassen dier dan b.v. de schildwants. Tot deze groep horen een aantal sterk op elkaar lijkende families. Je kunt ze beter niet vastpakken want ze kunnen pijnlijk steken. GRONDWANTSEN vaak donker, klein en onopvallend. Ze lijken op de blindwantsen, maar hebben geen ocelli. Antennes dik en kort, de segmenten zijn ongeveer even lang, veel soorten leven van planten en vruchten, maar er zitten ook alleseters en rovers tussen. RANDWANTSEN hebben een buikplaat die groter is dan het lichaam, daarom lijkt het alsof ze een rand om hun lichaam hebben. De antennes zijn vierledig, daarom zijn het geen schildwantsen, al lijken ze er veel op. PLATWANTSEN kleine, bruine, lange, vleugelloze insecten die bloed zuigen bij vogels of zoogdieren (ook mensen). Ze drinken kort en laten dan weer los. De voorvleugels ontwikkelen zich hooguit tot een paar kleine schubjes. NETWANTSEN wonderlijke familie, met soorten die lijken op glas-in-loodramen. Zuringrandwants GLASVLEUGELWANTSEN hebben in het harde gedeelte van de voorvleugels een doorzichtige plek wat lijkt op een venstertje of glas. 15 De Vier Jaargetijden

16 Nuttig of schadelijk? Over het algemeen kunnen ze in de vrije natuur weinig kwaad, ze komen daar in de goede verhoudingen voor, zo blijft eventuele schade beperkt. Sommige soorten zijn van nut als voedselbron voor de mens; in verschillende landen dienen ze als voedsel, soms het hele dier, ook wel de eitjes of andere delen van de wants. Een bepaalde soort wordt gebruikt als basis voor een olie die wordt gebruikt tegen schurft bij kamelen. Van de schadelijke soorten zijn de bedwantsen de bekendste. Overdag houdt het dier zich schuil, 's nachts komen ze te voorschijn om bloed te drinken. De bijtwondjes kunnen leiden tot roodachtige, jeukende zwellinkjes. Wantsen hebben niet altijd de volle aandacht van entomologen, er is niet veel aan Nederlandse literatuur te vinden en determinatie wordt vaak verward met kevers. In de natuur spelen ze hun eigen belangrijke rol, soms zijn ze prachtig om naar te kijken, maar kom er niet te dichtbij en raak ze niet aan, ze kunnen mogelijk steken of spuiten. Wie weet krijgen deze insecten dan eindelijk ook eens de waardering die ze verdienen. (foto s: Tonnie de Kogel) Oud dood hout, onmisbare schakel in de natuur Ruud Knol Voor paddenstoelenliefhebbers is het hele jaar door wel wat te vinden, zelfs in de koude wintermaanden, en vooral in de afgelopen winter, die maar geen winter werd. Maar zo tegen november laten in het algemeen de meeste soorten het toch afweten, met name de grondsoorten. Maar dan breekt weer n andere periode aan, die van de houtbewonende soorten. Veel van die soorten kunnen tot lang in de winter menige tak of stam sieren. Oud dood hout: onmisbare schakel in de natuur, onmisbaar ook voor talrijke houtbewonende paddenstoelen, die er n parasitische leefwijze op na houden. Die soorten veroorzaken onder andere wit- en bruinrot, waarbij het hout uiteindelijke in brokjes uit elkaar valt en in de kringloop wordt opgenomen. Onze paddenstoelenwerkgroep heeft ook dit jaar weer heel wat locaties bezocht, variërend van het zure Veluwse bos (o.a. het park Berg & Bos), maar ook wat rijkere gronden in de IJsselvallei nabij Brummen, het Hammeler, heel rijk aan veel zeldzame soorten. Daarnaast hebben wij ook een excursie gehad in de fameuze Leemputten van Staverden. Al die excursies hebben honderden soorten opgeleverd, waarover soms heel wat gediscussieerd werd tijdens onze werkavonden. Natuurlijk was onze werkgroep ook aanwezig op de voorbije Natuurdagen van het IVN/de KNNV op het Woudhuis, waar we n prachtige stand hadden, een compleet herfststuk met een scala aan soorten, en waar 3 leden een presentatie gaven in de villa..en dan eindigt het jaar, en vragen we ons af: waarheen leiden de laatste 2 geplande excursies? Misschien is oud hout interessant? Ongetwijfeld! En waar vind je dat? Het Kroondomein. Iedereen kent de bossen wel rond Hoog Soeren en Hoog Buurlo. Misschien loop je er achteloos aan voorbij immers, je mag niet van de paden afwijken!. Maar dat doen onze leden niet! We hebben dit jaar namelijk toestemming van het Kroondomein gekregen om ook buiten de paden te treden. Want daar vind je een rijk scala aan al dan niet bijzondere soorten. De afgelopen excursie (25 november) leverde bijna 70 soorten op, die van oud hout houden. Weliswaar waren het de wat algemene soorten, maar door de variatie hebben we genoten van een boeiend kleuren- en vormenpalet. We hebben er slechts 2 uur rondgestruind en amper 1,5 kilometer afgelegd, om al die soorten te bewonderen. Een kleine greep uit de vondsten, in alle kleuren van de regenboog: zwarte knoopzwam, rose en paarse knoopzwam, rode en gele zwavelkop, gele korstzwam, purperkorstzwam, vermiljoenhoutzwam, groene schelpzwam, roodgerande 16 De Vier Jaargetijden

17 houtzwam, slijmerige blekerik, witsteelfranjehoed, troskalknetje (een slijmzwammetje), glimmerinktzwam, waaierkorstzwam, plooivlieswaaiertje, en als klap op de vuurpijl: de goudvliesbundelzwam. Rond Hoog Soeren ligt her en der veel dood beuken- en eikenhout, dat bewust niet geruimd wordt om allerlei organismen ruimte te geven om hun werk te doen: het verteren van hout met al zijn voedingsstoffen die uiteindelijk terugkeren in de aarde. Veel van dat dode hout ligt in zogenaamde bosreservaten, waar de mens geen enkele ingreep doet, en waar de natuur zijn gang gaat. Het mooiste bosreservaat is toch wel het bosgebied op en rond de Dassenberg, waar sinds de jaren 80 van de vorige eeuw de omgevallen bomen gewoon blijven liggen. Een dorado voor tientallen soorten houtbewonende paddenstoelen. Nog iedere jaar vallen er bomen om (oud en der dagen zat, groeiend op de schrale Veluwse zandbodem, waar elk grammetje voedingsstof inmiddels benut is). Dit betekent, dat je er diverse stadia van zeer jong tot zeer oud dood hout aantreft, een boeiend studiegebied. We hopen er volgend jaar een excursie te houden. Gun uw ogen de kost en loop eens om een omgevallen reuzenbeuk, je bent er zo een half uurtje zoet. (foto s: Ruud Knol) Natuurdagen Apeldoorn, 27 en 28 september 2014 Sprengen en beken Theo Kuipers Als werkgroep Sprengen en Beken hebben we met veel plezier de wateractiviteit gedaan. s Morgens de al door stichting Veldwerk klaargezette kar met spullen naar de ook al klaargezette picknicktafels rijden en de spullen klaarzetten. Op de ene tafel de aquariums en wat kleinere bakken voor wat kleinere diertjes en op de andere tafel de witte bakken, plastic borden en lepels, loepen en zoekkaarten. Nadat we aquariums en kleinere bakken al wat gevuld hadden met stekelbaarsjes, rugzwemmers, vlokreeften e.d. was het wachten op het eerste publiek. Zaterdag waren de belangstellenden beperkt aanwezig maar daarom niet minder enthousiast. Elk kind werd voorzien van een schepnet en een emmertje en vissen maar in de vijver.. Daarna het emmertje legen in de witte bakken en de vangst bestuderen. Het kleine gevangen spul met een lepel vangen en op een wit plastic bord leggen en daarna met een loep bestuderen. Alle bijzondere vangsten mochten in een van de aquaria. Die vertoonden aan het eind van de dag dan ook een geweldige variëteit aan waterdiertjes. Veel verschillende libellen- en waterjuffer larven, larven van steenvliegen, bloedzuigers, rugzwemmers, duikwantsen, schaatsenrijders, schrijvertjes, waterpissebedden, watermijten, enz. Eén kind kwam met een jonge watersalamander aan. Het kleine beestje met nog uitwendige kieuwen trok veel aandacht. 17 De Vier Jaargetijden

18 Het meezoeken in de vangsten en uitleg geven is een dankbaar werk. De verwonderde gezichten en de interesse van zowel de kinderen als hun ouders, opa s en oma s geeft veel voldoening. Als werkgroep kijken we dan ook met een goed gevoel terug op het natuurweekend. Uitspraak van het weekend van een jongen die een libellenlarf door een loep bekeek: Het lijkt wel 3D. Paddenstoelen Ruud Knol Op de natuurwerkdagen was ook de werkgroep paddenstoelen van de KNNV aanwezig. In diverse gedaanten, zoals met een uitgebreide presentatie c.q. herfsttafel waarop diverse soorten paddenstoelen werden getoond. Temidden van mostapijten gelardeerd met herfstvruchten passeerden al dan niet bijzondere paddenstoelen de revue. Overigens is uiteraard met beleid een verantwoorde keuze gemaakt van de soorten, die bovendien met de nodige voorzichtigheid zijn geoogst, d.w.z. het mycelium/de zwamvlok zoveel mogelijk intact laten. Jammer dat de drie lezingen zo weinig publiek trokken, kennelijk wilde men niet te lang binnenzitten, want het was buiten voortreffelijk weer om erop uit te gaan. Velen deden dat samen met een paddenstoelengids, een rondje in het bosgedeelte van het Woudhuis. Ondanks de droogte was er veel te zien, soms zeer bijzondere soorten, zoals het sparrenveertje, de gewimperde en de gekraagde aardster. Ook de neuzen werden aangenaam verrast toen de groene anijstrechterzwam werd aangetroffen. Door al dat gestruin en gesjok, en bukken, opstaan, fotograferen liep menige excursie uit, een teken dat men genoten heeft van het prachtige fenomeen: paddenstoel. De liefhebbers van paddenstoelen konden ook een drietal lezingen bijwonen in een van de zalen van de villa. Ruud Knol gaf een algemene lezing over de paddenstoel: veel info over de functie, de bouw, over saprofieten, parasieten en symbionten, over eetbaarheid en giftigheid. Hannie Wijers hield een boeiend betoog over mestpaddenstoelen, minuscuul klein, amper zichtbaar voor het oog, maar de miscroscoop gaf de toehoorder toegang tot prachtige beelden van o.a. sporen. Tot slot nam Fons Kolkman het publiek in zijn lezing mee naar diverse terreinen met voorjaarspaddenstoelen, waaronder diverse morieljes. Lezingen Marchien van Looij De dag van de Natuur die we samen met het IVN en de Stichting Veldwerk Nederland in het weekend van 27 en 28 september 2014 hebben gehouden, heeft een hele lange voorbereidingstijd gekend. Het eerste overleg, toen nog uitsluitend met het IVN, is op 12 september 2012 gehouden. Het idee voor de dag was voortgekomen uit het overleg dat de besturen van KNNV en IVN tweemaal per jaar hebben, mede omdat onze dag op , gehouden in de St@art en Berg en Bos in het kader van een landelijke actie zo n succes was. Het begon met open vragen als : 1 wat is het doel van de dag, 2 wat zijn de wensen, eisen en randvoorwaarden en 3 wat zijn de mogelijke invullingen/ opties/ varianten. Na heel veel overleg is er gekozen voor de locatie Het Woldhuis en het landgoed Woudhuis. Samenwerking met de Stichting Veldwerk Nederland lag dan voor de hand en was mogelijk, al waren de mogelijkheden om het weekend het hele huis te gebruiken beperkt, doordat zij al lang tevoren zijn geboekt en de commercie toch vaak voor hen de doorslag moet geven. Zo is al meer dan een jaar tevoren afgesproken om dit weekend eind september te kiezen.er werden projectplannen opgesteld. 18 De Vier Jaargetijden

19 Van het begin af aan was de idee om lezingen/workshops/minicursussen te organiseren. Er is gekozen voor de IVN en KNNV ieder in een aparte zaal, met eigen aansturing en programma. Zo kwam het dat in één zaal de lezingen/presentaties/minicursus te horen waren. Dank zij de inbreng van leden van alle werkgroepen konden er acht verschillende presentaties aangeboden worden. Drie van de Insectenwerkgroep met als titels : Van ei tot vlinder, Onderzoek naar de effecten van kunstlicht op natuur en Libellenmonitoring ; ook drie van de Paddenstoelenwerkgroep met als onderwerp: Paddenstoelen op mest, Voorjaarspaddenstoelen en De wondere vormen en kleurenwereld van paddenstoelen. De Vogelwerkgroep en de Plantenwerkgroep verzorgden ieder één presentatie: Minicursus Vogelgeluiden en Planten in de natuur en op je bord. De Werkgroep Sprengen en Beken heeft zich niet bezig gehouden met een bijeenkomst binnen. Hun werkterrein lag bij de vijver. We hadden op de beide dagen geluk met het weer: het was stralend. Je kon je voorstellen dat ieder graag buiten bezig was en er niet naar taalde om binnen te zitten. Dat maakte dat de presentaties heel beperkt bezocht werden. Jammer van al de energie die in de voorbereiding gestopt was, maar we konden er wel begrip voor opbrengen. Als het gegoten had van de regen waren de rollen omgedraaid geweest. Vogels Frank de Vries Op zowel zaterdag als zondag konden de bezoekers deelnemen aan de workshop of minicursus vogelgeluidenherkenning van 10 tuinvogels die de KNNV had georganiseerd. Die geluiden waren van de huismus, merel, koolmees, vink, pimpelmees, spreeuw, kauw, turkse tortel, houtduif en de roodborst. Alhoewel er op beide dagen weinig deelnemers waren (zaterdag 7 en zondag 9), inspireerde het ons wel dat ouders met kinderen deelnamen en ieder voor zich een formulier invulde, de kinderen dus ook. Er kwamen leuke reacties en menigeen was verbaasd dat het gehoorde geluid bij een andere vogel hoorde dan men had gedacht. Met name de beide duiven werden nogal eens door elkaar gehaald. Dat de opkomst in aantallen wat tegenviel was niet te wijten aan de organisatie of aan een KNNV-vrijwilliger. Integendeel, Martijn Deinum meldde van te voren door het luiden van een bel, dat er weer een activiteit zou gaan beginnen. We kijken terug op een leuke dag, waarbij het de moeite waard is dat we dit soort workshops blijven doen, enerzijds om de bezoekers te leren luisteren naar en herkennen van vogelgeluiden, anderzijds is het voor de presentator van de vogelgeluidenherkenningsworkshop (wat een mooi Scrabblewoord!) ook leerzaam geweest, want bij de voorbereiding van deze workshop wist hij ook niet alle geluiden bij de juiste vogel aan te geven. Geslaagde mini-vogelcursus Ineke de Vries Na een inleiding in de kunst van het herkennen van vogels op woensdagavond 19 november was het dan de zaterdag daarop zover: zelf in het veld vogels opzoeken en proberen te herkennen. Een tocht langs de IJssel met bekende vogelplekken als Nijenbeek, de Yperenplas en de uiterwaard bij Welsum leverde heel wat soorten op. Van smient tot dodaars, en van grote zilverreiger tot kolgans. De twintig deelnemers waren zeer enthousiast en gaven achteraf te kennen ook zeker aan volgende cursussen te willen deelnemen. Voor ons een grote stimulans om op deze weg voort te gaan! De volgende cursus, weidevogels in het voorjaar, staat dan ook al op stapel. Deze cursus werd samen met het IVN georganiseerd. 19 De Vier Jaargetijden

20 Samenvattend verslag van de lezing van hydroloog en ecoloog prof. dr. ir. Flip Witte Organisatie: KNNV-afdeling Apeldoorn Tekst: André Hartgers en Jan Folbert Afbeeldingen: Flip Witte In een overvolle zaal, met belangstellenden uit verschillende natuurorganisaties, hield hydroloog en ecoloog prof.dr.ir. Flip Witte op 4 oktober 2014 in DokZuid een boeiende voordracht over de samenhang tussen het water en de natuur van de Veluwe. Er passeerden die avond een groot aantal aspecten over de oorsprong, het menselijk ingrijpen, gebruik en de toekomst van het Veluwse (drink)water. Historie De grove contouren van de Veluwe werden al zo n jaar geleden gevormd door de door gletsjers veroorzaakte stuwwallen. De oost- en zuidzijde van de Veluwe zijn relatief steil door scheef verlopende, gestuwde lagen en vanwege de loop van oude rivierbeddingen. Tussen de opgestuwde leemlagen bevindt zich veelal het daarin opgesloten water. De westzijde van de Veluwe bestaat uit minder steile hellingen afgezet met grind en (fijn) zand. Noordwestelijk, in het gebied van de Hierdensebeek en zuidwestelijk in het gebied van de Renkumse en Heelsumsebeek, zijn er vooral de smeltwaterafzettingen die zijn samengesteld uit gruis en zand. Landschap en grondwaterspiegel Het reliëf in het landschap, gekoppeld aan de grondwaterspiegels, bleek een grote variëteit in begroeiing met zich mee te brengen. Onderscheiden werden hoger gelegen droge of natte gebieden van zure samenstelling en lager gelegen kwelgebieden met een basische samenstelling. De laatste zijn bijvoorbeeld gunstig voor het bestaan van blauwgraslanden. Witte vertelde bijvoorbeeld dat in kwelgebieden de zuurgraad over (zeer) kleine afstanden sterk kan variëren en dus een grote mate van biodiversiteit met zich mee kan brengen. Dit is verklaarbaar door de aanwezigheid van zowel kwelwater (basisch) als regenwater (zuur) en is mede afhankelijk van de doorlaatbaarheid en glooiing van de ondergrond. De grondwaterspiegel onder de Veluwe is bolvormig. De mate van bolling is direct afhankelijk van de aanvulling van het grondwater. Die aanvulling bestaat voornamelijk uit neerslag. 20 De Vier Jaargetijden