Inleiding De vier Edele Waarheden. Januari Vervolgens de vragen van deelnemers en antwoorden erop.

Transcriptie

1 Januari 2013 Inhoudsopgave pagina Inleiding de vier edele waarheden 1 De eerste edele waarheid 4 1. Het lijden door het lijden 5 2. Het lijden door verandering 6 3. Het lijden door conditionering uit onwetendheid 7 De tweede edele waarheid: de oorsprong van het lijden 8 Karma, de wet van oorzaak en gevolg 9 Voorkomen van schadelijke handelingen De tweede vorm van onwetendheid: De leegte 15 Twee soorten werkelijkheid 15 Over verstorende emoties 19 De zes directe verstorende emoties 22 De twintig bijkomende verstorende emoties 26 De derde edele waarheid, het opheffen van het lijden en de vierde, het pad van het opheffen 27 Studie, reflectie en meditatie 28 Studie 28 Reflectie 28 Meditatie 29 Vervolgens de vragen van deelnemers en antwoorden erop. Als eerste begin enige zinnen om te overdenken: In het boeddhisme is het idee van eigen geluk ten koste van het geluk van een ander een contradictio in terminis. Deugden als liefde en mededogen impliceren vanzelfsprekend jezelf en de ander. Ananda vroeg aan de Boeddha: Is vriendschap niet de helft van onze oefening? De Boeddha antwoordt: Zeg dat niet Ananda, zeg dat niet, vriendschap is heel onze oefening. Inleiding De vier Edele Waarheden. De Dalaï Lama zegt over de 4 edele waarheden dat iemand die in staat is deze zich eigen te maken en goed te begrijpen, reeds ver gevorderd is op het boeddhistische pad. Ondanks dat ze de eerste stappen op een lange weg zijn, zullen ze van cruciale betekenis blijken. Een stevig aantal jaren van studie, meditatie en volharding zullen zijn inziens hiervoor nodig zijn. 1

2 Het bewustzijn, dat je op dit pad ontwikkelt, speelt een belangrijke rol hierbij. Vaak ongemerkt en voor de ongeduldigen onder ons: soms tergend langzaam krijgt dit bewustworden een dieper niveau. Al gaande verandert ons inzicht, verdiept zich. Ben je bijvoorbeeld al enige jaren bezig met een onderdeel van de vierde edele waarheid als de zes paramita s ofwel de zes perfecties, dan opeens zie je een diepere betekenis in het woord lijden uit de eerste waarheid en herken je er nuances in die tot die tijd voor je verborgen bleven. De Dalaï Lama zei het al Siddharta kreeg als prins alles wat een prins zou begeren, zelfs een nieuw paard toen zijn lievelingspaard wat oud werd.. Behalve de dagelijkse werkelijkheid, want die werd voor hem verborgen gehouden. Het verhaal zal iedereen bekend zijn. Hij verliet het veilige, comfortabele paleis, trok de wijde wereld in en vond na vele ervaringen rijker te zijn geworden de basis van het boeddhisme: De Vier Edele Waarheden. De prins werd de ontwaakte, wat Boeddha betekent en gaf in zijn leven een groot aantal onderrichtingen. Het eerste onderricht ging over deze vier edele waarheden. Ze zijn het fundament van het boeddhisme. Al het verdere in de leer is een afgeleide en komt voort uit de vier edele waarheden. De vier waarheden luiden: De edele waarheid van 1. het lijden 2. de oorsprong van het lijden 3. het opheffen van de oorsprong van het lijden. 4. de weg naar het opheffen van de oorsprong van het lijden. Iedereen wil gelukkig zijn, zoveel en zolang mogelijk, doet dingen waarvan hij denkt dat het hem gelukkig zal maken. Desondanks kent ook iedereen het gevoel, hoe kort het geluk kan duren, hoe het aan de omstandigheden gebonden is en je er soms helemaal geen greep op kan krijgen. Zou je in je leven het lijden kunnen opheffen, dan staat er niets in de weg om gelukkig te worden. Maar wat is dit lijden eigenlijk. Hoe wordt het vanuit het boeddhisme gezien? Lijden is een toestand van diepgaand onbevredigd zijn. Het kan betrekking hebben op lichamelijke pijn, maar is in de eerste plaats een ervaring van de geest. Verschillende mensen kunnen dezelfde dingen heel tegengesteld ervaren, de ene kan iets plezierig vinden, terwijl de ander hetzelfde als onplezierig ervaart. Lijden doet zich namelijk voor als het zelf, ons ego, niet krijgt wat het verlangt, wat voor ieder anders ligt. Gebruikelijk is het geluk te zoeken in doelen als macht, bezit, zintuiglijke genoegens of roem. Deze zullen dan een gevoel van tijdelijke bevrediging geven. Maar nooit van blijvende aard. Geen duurzaam gevoel van volkomenheid, evenmin een innerlijke vrede die bestand is tegen de invloeden van buitenaf. Vroeger of later verandert het gevoel in ontevredenheid. Blijven 2

3 we ons hele leven dergelijke doelen nastreven, hebben we net zo weinig kans het ware geluk te bereiken als een visser die zijn net in een droge rivier gooit. Om op weg te geraken is een vruchtbaar begin het herkennen van onze persoonlijke vormen van lijden. Deze zijn voor ieder anders, net zoals ieder mens verschilt van de ander. De volgende stap bestaat uit het zoeken naar middelen om dit lijden op te heffen. Daarvoor moeten we de oorsprong van ons lijden kennen. In eerste instantie concludeert het boeddhisme dat lijden voortkomt uit begeerte, gehechtheid, haat, trots, afkeer, gebrek aan onderscheidingsvermogen (onwetendheid) en alle mentale factoren die samen negatief of verduisterend worden genoemd. Zij verstoren de geest en brengen deze in een staat van verwarring en onzekerheid. Deze negatieve, verstorende emoties worden opgeroepen door het zelf, het ego dat we koesteren en tot iedere prijs willen verdedigen. De gehechtheid aan ons zelf, ons ego, is een feit, maar veel minder zeker is het werkelijke bestaan van dit zelf. Op geen enkele manier heeft ons zelf een onafhankelijk en onveranderlijk entiteit. Zoekt en gij zult niet vinden. Ons onvermogen om dit zelf te ontmaskeren wordt veroorzaakt door onze onwetendheid hierover. Daarom wordt onwetendheid als de belangrijkste oorsprong van ons lijden gezien. Stel dat het ons zou lukken om het onjuiste begrip van het zelf en bijbehorende versluieringen op te heffen, waarom zouden we dan nog bang zijn dat we niet krijgen wat we willen en dat we moeten ondergaan wat we niet willen? De vier edele waarheden bieden ons de handvatten om deze onwetendheid aan te pakken. Het pad van de vier edele waarheden wordt weleens vergeleken met wat een zieke meemaakt. Eerst moet je weten of je ziek bent, je ervan bewust worden: de eerste waarheid. Dit klinkt eenvoudig. Maar toch, bedenk maar eens hoe vaak andere mensen of omstandigheden de schuld krijgen van niet goed voelen! Soms wordt het ongemak zelfs ontkend. Heb ik een probleem? Ik? Dus eerst het zien en erkennen. De tweede waarheid is nadat je herkent dat je ziek bent, je probeert achter de oorzaak te komen. Je gaat zelf alle mogelijke redenen na of raadpleegt een dokter, een kenner op dit gebied. Naast dat je kunt genezen, voorkom je in ieder geval zo dat je nog zieker wordt. Vervolgens komt de manier om weer gezond te worden, het derde aspect van het beter worden. Je krijgt medicijnen voorgeschreven. Het vierde punt is dat je de medicijnen gebruikt, eventueel je levensstijl aanpast en het vertrouwen opbouwt dat je weer gezond wordt. In dit hele proces is het belangrijk dat je de wens hebt en gemotiveerd bent om beter te worden. Want wil je graag aan je eigen welzijn werken, zet je je ervoor in, dan verloopt de genezing meestal veel vlotter. Ook in het boeddhisme draait het om de wens uit te spreken, de intentie te hebben om er iets aan te doen. Als reeds gezegd is de eerste stap dat je erkent dat je lijdt. Zolang je je dat niet realiseert, krijg je geen verlangen om vrij van lijden te zijn en lukt het niet de weg vrij te maken naar geluk, of tevredenheid, je goed voelen. Dus dien je te onderkennen dat je in een staat van dukkha verkeert. Dukkha betekent lijden, frustraties hebben en in een staat van onbevredigd zijn. Overigens is de boeddhistische leer geen obsessie over lijden, maar inzicht hierover te verkrijgen met als doel je ervan te bevrijden. Zonder dit te begrijpen loop je anders het 3

4 gevaar te denken dat het boeddhisme een pessimistische levensvisie is. Bouw je vertrouwen op gedurende het bewandelen van het pad, dan krijgt het een steeds stevigere basis. Bovendien, hoe dieper het inzicht in de weg zal worden, hoe groter het verlangen zal zijn naar de beëindiging van het lijden en op die manier de weg vrij te maken naar het geluk. Over dit inzicht: De vier edele waarheden zijn geen dogma s of voorschriften, het boeddhisme werkt daar sowieso niet mee. Daarom heeft het geen zin erin te geloven als bij een godsdienst. Wel erop te vertrouwen dat het de juiste weg is. Je moet ze meer zien als een logische benadering van je functioneren, als een kritische manier van zelfanalyse. Een zelfonderzoek dat een blijvend proces gaat worden. De volgorde van de vier edele waarheden houdt in dat er een verband bestaat tussen ons gedrag en de gevolgen daarvan. Dat de intenties, de motivaties, die we hebben, bepalend zijn voor de handelingen die daaruit voortkomen. En vervolgens dat de handelingen die we verrichten grotendeels onze omstandigheden maken. De volgorde van de vier waarheden is belangrijk om aan te houden en zo een goed overzicht te behouden. De Boeddha zegt dat iedereen zin aan zijn eigen leven kan geven. Het is te vergelijken met een boomstam die in het water gevallen is. De ene stam zal daar verrotten, een ander kan gebruikt worden om meubels van te maken, een volgende is geschikt voor brandhout. Maar in tegenstelling tot een boomstam kunnen mensen zelf iets aan hun lot doen. Boeddhisme is hierbij de eigen verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leven en wel op een manier die je zelf in de hand hebt: Het kwade laten Doen wat heilzaam is De geest zuiveren Dat is de leer van Boeddha Geen dogma s, maar zelf onderzoeken wat je eigen lijden veroorzaakt en daaruit beter te voorschijn komen. De Boeddha zei: ik leer alleen over lijden en het opheffen ervan. Dus geen valse hoop en geen misplaatste poging tot zingeving. Het is gewoon zo: we worden geboren, worden oud, soms worden we ziek en op een gegeven moment gaan we dood. Ondertussen raken we gefrustreerd omdat we krijgen wat we niet willen of niet krijgen wat we wel zouden willen. De eerste edele waarheid, die van het lijden. Er zijn drie verschillende vormen van lijden: 1. Lijden door het lijden. 2. Lijden door verandering. 3. Lijden door conditionering of onwetendheid. 4

5 1. Het lijden door het lijden. Hiermee wordt het leven in samsara bedoeld, de kringloop van het leven. Van de geboorte tot het overlijden, van ziektes en ouder worden en al het gedoe er tussenin. Geboren worden betekent onherroepelijk weer doodgaan, want aan ieder begin komt ook altijd weer een eind. Een cliché misschien, maar wel eentje met honderd procent werkelijkheidswaarde. Nadat je geboren wordt, is lijden daarom inherent aan het leven, al is het door de zekerheid dat je weer komt te overlijden. De term samsara is geen schijnbare negatieve levensvisie, maar een niet te ontkennen constatering. Samsara is niet alleen geboren worden en sterven, maar ook al de rompslomp tussen die twee belangrijke momenten: altijd druk, druk in de weer ; wat we doen is uiterst belangrijk ; werken voor de vakantie, voor het pensioen, voor de schulden die we hebben ; krampachtig vasthouden aan dagelijkse zaken en gewoontes; maar ook gehecht zijn aan onze problemen, want die zijn een deel van ons, daar zijn we vertrouwd mee ; moeilijk, moeilijk, ja, het leven is niet altijd eenvoudig. Toegeven aan ons gebrek aan inzicht, aan onze versluieringen is een kenmerk van samsara. Het pad van de vier edele waarheden wordt weleens vergeleken met het schoonmaken van een sterk vervuild klompje goud. Het vuil en stof op het goud zijn de versluieringen en de oorzaken van het lijden. Deze verbergen wat er onder zit, namelijk iets kostbaars en puurs. Uit samsara kunnen alleen verlichte geesten ontkomen, diegenen die op zo n hoog bewustzijnsniveau zijn geraakt, dat ze hun eigen geboorte, hun reïncarnatie kunnen sturen. Wij, gewone mensen, kunnen al blij zijn dat we als mens werden geboren en mogen hopen dat we later weer opnieuw als mens op de aarde komen. Want mens zijn is iets bijzonders in het boeddhisme. Een mens is het enige levende wezen op aarde, dat voldoende hersens bezit om zijn eigen lijden aan te kunnen pakken om zijn eigen geluk te bepalen. Ja, dit zelfs kan ontstijgen door de verlichting te bereiken. Door je dat intens te realiseren, wordt iedere dag dat je leeft iets kostbaars. Je gaat dan steeds vaker in het hier en nu leven en wordt steeds minder door overbodige ballast lastig gevallen. Van dit besef zou je eigenlijk heel blij moeten worden. Lijden door het lijden gebeurt ook als je de tandarts moet bezoeken. Je herinnert je de pijn van vorige keren. Die voorpijn kan hevigere emoties oproepen dan de werkelijke pijn bij de echte behandeling. Of de hamer waarmee je je weleens hard op je duim sloeg De angst om de angst. Ikzelf was bang om in het openbaar te spreken. Wat een zorgen ik me maakte, voordat de eerste discussieavond begon. Iedereen heeft wel ervaring met situaties waarbij persoonlijke, negatieve herinneringen het eigen gedrag bepalen. Nog even iets over herinneringen: Een geheugen is nogal selectief. Niet zozeer de feiten, maar de emoties blijven bij herinneringen het duidelijkst hangen. Emoties, opgeroepen door die gebeurtenissen en die sterk van persoon tot persoon kunnen verschillen. Bovendien gaat de ene persoon anders met zijn emoties om dan de ander. Verder vergeet of verandert men 5

6 soms zaken. Bewust of onbewust, al naar gelang het uitkomt. We willen namelijk allemaal graag ons ego beschermen, zodat die zich het liefst goed vanaf brengt. Vandaar, wat je je ook herinnert, het is en blijft je eigen ding, je eigen constructie of creatie. In de psychiatrie wordt het verschijnsel lijden door het lijden als een hoofdreden gezien bij het ontstaan van frustraties en trauma s. Dit soort van lijden komt voort uit vroegere ervaringen, die de angsten veroorzaakten. Ervaringen zijn als zaadjes. Als ze ontkiemen, groeit daar een boom of een plant uit, die weer zaadjes krijgt, die vervolgens weer ontkiemen, groot worden, opnieuw zaadjes maakt enzovoort en zo positieve of negatieve gedachten in stand houden. Verder hebben ervaringen, ofwel herinneringen, de neiging een eigen leven te leiden. Vergroot je ze oftewel maak je ze belangrijker dan ze in werkelijkheid zijn, dan kunnen deze je meer angst inboezemen dan de allereerste ervaring. Het gevolg kan dan zijn dat die gedachten de baas over je worden, in plaats van dat jij de baas over je eigen gedachten blijft. Dit verschijnsel heeft het effect van een verrekijker. Het beeld of in dit geval de gedachte waar je de kijker op richt, wordt groter dan het in werkelijkheid is en alles naast dat beeld of die gedachte zie je niet meer. Je waarneming wordt dan steeds meer gefixeerd op dar ene beeld en daardoor steeds beperkter. Het is de reden van piekeren waarbij geen nieuw gezichtspunt aan die uitvergrote gedachten toegevoegd kan worden. Bij lijden door het lijden kan het ook gebeuren dat je gewend raakt aan een vorm van lijden die je permanent als een last meedraagt. Het is een onderdeel van je zelf geworden en je kiest er liever voor dat zo te laten dan het te veranderen. Je leert ermee te leven. Dat veranderen brengt je op onbekend terrein. Je angst is dan dat het veranderen wel eens meer pijn zou kunnen gaan doen dan de pijn waarmee je gewend bent te leven. Ondanks dat de pijn door de verandering slechts een tijdelijke pijn zal zijn. 2. Het lijden door verandering. De liefde is daar een goed voorbeeld van. Liefde kan heel intens zijn, maar wanneer er gehechtheid insluipt, kunnen we elkaar gaan claimen, kan er jaloezie in de relatie kruipen en gaandeweg zal het liefdesgevoel verminderen. Ja, verliefdheid: je ontmoet een zeer speciaal iemand, die bijzondere eigenschappen heeft. Eigenschappen die je erg bevallen en misschien zelf niet zo hebt. Die je als een aanvulling op jezelf ziet en als een meerwaarde ervaart. Bijvoorbeeld, zelf ben je gevoelig en de ander juist zakelijk. Je kijkt tegen die eigenschap op. Met zo iemand zie je een relatie wel zitten, want samen ben je in balans. Maar na verloop van tijd ga je je aan die zakelijkheid ergeren. Het wordt je steeds vaker teveel. De meerwaarde verschrompelt of wordt zelfs een minderwaarde... Terwijl die eigenschap, die eerst zo aantrekkelijk leek, misschien nauwelijks bij de ander veranderd is. Toch kijk je na verloop van tijd er anders tegenaan. Of we kopen een huis of een nieuwe auto en zijn vol van verwachtingen omdat de aanschaf de belofte inhoudt dat we hiermee echt gelukkig zullen worden. Dan krijg de auto de eerste deuk of de mooie badkamer een waterlekkage en na een tijdje begint dat bezit minder leuk te worden, ja kan het zelfs een last gaan betekenen. 6

7 Hoelang zijn we blij met een cadeau? Hoelang duurt het voordat we weer naar iets nieuws verlangen? Of neem Lama Karta. Je hebt een fijn gesprek met hem gehad en vijf minuten later loopt hij je voorbij zonder op te kijken. Wat een verandering! Vindt hij me niet meer aardig? Terwijl Lama niet veranderd is. Die is het toonbeeld van gelijkmoedigheid. Zijn we kind, dan willen we groot worden. Zijn we groot, dan krijgen we heimwee naar de kindertijd. Of, als laatste, de vriend die opeens iets doet wat we niet van hem verwachtten. Iets vervelends. Is hij dan plotseling veranderd en slecht geworden of voldoet hij op dat moment niet aan onze verwachtingen? Er is een gezegde dat wanneer een vlinder in China van een bloem opvliegt, die actie het weer in ons land beïnvloedt. Het geeft de onderlinge afhankelijkheid van alles aan. Alles beïnvloedt elkaar en is met elkaar verbonden. Alles is in permanente staat van beweging en van verandering, zowel op aarde als in het universum. De natuur, onze omgeving en wijzelf ook. Wij beginnen na de geboorte tamelijk vrij aan het leven en stapelen daarna we de ene ervaring op de ander. We veranderen, worden ouder en ouder. Ook al onze spullen waarmee we ons omringen, veranderen, verouderen en zijn dan niet meer goed genoeg. Soms verandert de houding van onze partner als we dat niet willen of juist weer niet als we dit wel graag zouden zien. Kortom, alles is aan verandering onderhevig, is vergankelijk. Ook bij het lijden door verandering heeft onze instelling een beslissende invloed op de gevolgen ervan. Het inzicht hoe we zaken waarnemen, hoe we ze ontvangen en accepteren, maakt het grote verschil of we een verandering als positief of negatief ervaren. Kom je in een negatieve spiraal terecht, dan helpt het inzicht in De Vier Edele Waarheden je hieraan een halt toe te roepen. Als je tenminste jezelf er bewust van bent, dat je lijdt. Dat je inziet dat je op termijn meer lijdt dan geluk ervaart als je op zoek gaat naar bevrediging van je onlustgevoelens. 3. De laatste vorm van lijden, die van conditionering uit onwetendheid. De conditionering waar hier over gesproken wordt, is die van vaste overtuigingen, van vooroordelen. We vinden dat alles om ons heen een absolute waarde heeft en hechten ons aan dat idee. We raken niet alleen aan onze bezittingen gehecht, maar ook aan de manier waarop we ernaar kijken. Ons denkpatroon is redelijk vaststaand. En juist, denken we. We zijn ervan overtuigd dat onze smaak, onze beoordelingen, onze vaste overtuigingen en de labels die we vervolgens op alles plakken, correct zijn. Hoe waardevol of waardeloos mensen of alles daar tussenin, of dingen of ideeën kunnen zijn weten we precies. Onze vaste overtuigingen maken ons vooringenomen en scheppen bepaalde verwachtingen bij onszelf, in positieve of negatieve zin. Terwijl we eigenlijk wel weten dat verwachtingen heel dikwijls een oorzaak van lijden zijn. Want bij verwachtingen kan je vaak wachten totdat je een ons weegt, voordat ze uitkomen. In verwachten zit namelijk het woord wachten. Gelukkig betreft het niet alleen negatieve ervaringen. Bijvoorbeeld: het kan zijn dat iemand veel aardiger blijkt te zijn dan je op voorhand verwachtte. Plezierig dat je zoiets op tijd ontdekte. 7

8 Doordat we ons niet realiseren, hoe vaststaand we denken, hoe geconditioneerd we zijn geworden door de opeenstapeling van vorige ervaringen, missen we veel kansen om andere, nieuwe ervaringen op te doen. Ervaringen die wel leiden naar een permanent staat van tevredenheid of zelfs geluk. De grootste bron van deze vorm van lijden zit in de gehechtheid aan ons ik, ons zelf, ons ego. Deze ik, dat ego zien we als een absoluut gegeven, als iets onveranderlijks. We dichten die zelfs een eeuwigheidswaarde toe en zien het als het middelpunt van alles. Dat ego of ik zit ons vaak danig in de weg. Desondanks hechten we ons sterk aan deze ik. De gewoonte van ons ego om vanuit vaste overtuigingen te oordelen of zelfs te veroordelen beperkt onze denkruimte en de mogelijkheid om genuanceerd waar te kunnen nemen. Toch blijven we ons zelf koesteren en beschermen. Een verhaaltje over conditioneringen, over vaste overtuigingen: Er was eens een waakhond die dag en nacht, bij koude en hitte, in een open kooi zat. Hij was met een ketting vastgeketend en kon dus niet weg. Een voorbijganger had te doen met het beest, stelde hem op zijn gemak en maakte vervolgens de ketting los. Het dier rende dankbaar de vrije wereld in. Maar na een paar dagen vond de hond nog steeds geen eten en kreeg ondertussen erge honger. Zag hij een plaats waar iets te halen viel, dan werd hij door de mensen weggejaagd. Kwam hij s nachts terug, dan waren andere honden hem voor geweest en vochten met hem om de laatste restjes. Na enige tijd begon onze hond de wijde wereld wel erg vijandig te vinden, werd moedeloos, gaf z n vrije leven op en vluchtte terug naar zijn kooi, zijn eigen veilige gevangenis. Onze gehechtheden, gewoontes en overtuigingen zijn als die kooi. Ze maken dat we ons in onze eigen gevangenis veilig voelen en belemmeren ons in onze vrijheid. We lijden daar in stilte met soms eens een uitbarsting. Gelukkig zijn we geen honden, maar werden als ontwikkelde mensen in het rijke Westen geboren. En in tegenstelling tot de hond kunnen wij wel in ons eigen levensonderhoud voorzien, beschikken over veel talenten en middelen om ons leven een extra glans te geven. De tweede edele waarheid: de oorsprong van het lijden. Het zal niet altijd eenvoudig zijn om de oorzaken van het lijden op te sporen. Er zijn er namelijk talrijke in onze wereld: zoveel onrechtvaardigheid, hebzucht, armoede en ga maar door. Heel veel van die zaken liggen buiten ons en we kunnen daar slechts een minuscuul beetje invloed op kunnen uitoefenen. Die aan te pakken is geen beginnen aan, het wereldgebeuren kent immers teveel oorzaken. Maar ook in onze eigen omgeving, onze eigen kringetje waarbinnen we ons bewegen, is het eigenlijk niet anders gesteld. Ook daar hebben we te maken met gebeurtenissen en omstandigheden, die ons niet altijd even gelukkig 8

9 maken en waaraan we weinig kunnen veranderen. Volgens de Boeddha is het beter om de oorsprong van het lijden te achterhalen door er vanuit te gaan dat de grote veroorzaker in onszelf zit. Dat daar de oorsprong zich bevindt. Om verder het wereldgebeuren te zien als iets dat er gewoon is en inherent is aan het leven in samsara. Het bestaan van dit soort van lijden te accepteren, het liefst met mededogen, dit ondanks dat vele omstandigheden van buitenaf directe invloed op ons hebben. Accepteren, maar niet negeren. Wat voor soorten van lijden er zijn, werd al kort in de eerste waarheid aangegeven. Hier bleek dat onze onwetendheid belangrijkste bron is. Onwetendheid over op welke manier ons lijden nu precies ontstaat. Het lijden door twee soorten van onwetendheid. In het eerste deel zagen we dat we allemaal verlangen naar geluk en het lijden trachten te ontlopen. Hoe we, ondanks de natuurlijke neiging van dit positieve verlangen, toch altijd weer nieuwe voorwaarden scheppen om steeds weer opnieuw te lijden. We weten niet precies op welke wijze we dit kunnen veranderen om zodoende de voorwaarden voor geluk creëren. Dit probleem komt voort uit een fundamentele dwaling, die in het boeddhisme als een fundamentele onwetendheid beschouwd wordt. Deze onwetendheid betreft niet alleen hoe oorzaak en gevolg met elkaar in verband staan, maar ook hoe de dingen volgens het boeddhisme werkelijk zijn. 1. Karma, de wet van oorzaak en gevolg, de eerste vorm van onwetendheid. Omdat karma van grote invloed is op ons dagelijks leven, vraagt deze wet erom uitvoerig besproken te worden. Feitelijk is de wet van karma betrekkelijk eenvoudig: het komt een beetje op ons gezegde neer: wie goed doet, goed ontmoet, of omgekeerd wie slecht doet. Dat wat we hebben gedaan of hebben nagelaten bepaalt in hoeverre we aan ons geluk werken of ons eigen lijden veroorzaken. We bedenken iets, hebben er een bedoeling mee, voeren deze gedachte uit en ervaren vervolgens de uitwerking. Daar komt karma in het kort op neer. De letterlijke betekenis van karma is handeling. De uitwerking van een handeling is in grote mate afhankelijk van het motief, de intentie, onze bedoeling die erachter steekt. Zo n motief kunnen we zien als een zaadje, het begin van iets dat groeit en bloeit. We hopen met een juiste motivatie tot een gunstig resultaat te komen. Toch loopt het wel eens anders. Onnadenkend kunnen we soms iets fouts doen, missen op dat moment overzicht of inzicht. We stoppen bijvoorbeeld een zaadje in de grond en denken dat er een mooie bloem uitgroeit. Een tijd later blijkt er een boompje uit te komen. Terwijl we op die plaats een bloem verwachtten Natuurlijk heeft het zaadje zich niet vergist. Het karma principe betreft de boeddhistische wet van oorzaak en gevolg. Geen schepper, bovenaards wezen, lot of noodlot vindt hierin een plaats. Karma is mensenwerk en louter een gevolg van een combinatie van oorzaken en voorwaarden, waaruit resultaten of gebeurtenissen ontstaan. Oorzaken en voorwaarden die we zelf scheppen, die onze eigen verantwoordelijkheid zijn. 9

10 We brengen ons leven door met handelen of reageren op allerlei situaties. Je kunt je daarbij afvragen of alles wat je doet om gelukkig te worden ook tot het gewenste resultaat heeft geleid. Was het wel genoeg bezint eer ge begint? In veel gevallen moet hierop een ontkennend antwoord gegeven worden. De reden hiervoor is dat onze intenties of motivaties, de aanleidingen van onze daden, niet altijd even doordacht, even juist waren. Als bij zaadjes zie je bij intenties pas na een tijdje het resultaat. Maar het mentale motief blijft vaak veel langer onzichtbaar. Ook voor ons zelf als we niet de moeite of de tijd nemen om ons over onze eigen motieven te bezinnen. Vandaar dat je, soms pas veel later, ziet wat er uit het zaadje komt, een boom of een bloem. Want je oogst wat je gezaaid hebt. Door terug te kijken waarom zaken zich zo ontwikkeld hebben, kunnen we lessen leren. Het kan namelijk opbouwend zijn om fouten te maken, hoe vervelend het resultaat soms ook zou zijn. Tenslotte van je fouten leer je het meest. Er is voortdurend een wisselwerking is tussen de daad en de motivatie. Wanneer er bij het begin van een daad een negatieve gedachte aan de basis staat, dan zal alles wat hieruit voortkomt niet al te vruchtbaar blijken. Zeker niet op langere termijn. Omgekeerd werken positieve gedachten op een vruchtbare manier door. Hoe werkt karma nu precies? Een karmische handeling kent verschillende stadia. Er is een begin, het moment van het motief of de intentie. Waarom doe je iets? Wat is de drijfveer, onze bedoeling? Vervolgens krijg je de uitvoering van de handeling, de daad zelf dus en tot slot de voltooiing, het resultaat. Neem een negatieve handeling. Als iemand op het moment van motivatie een sterke negatieve emotie als woede heeft en dan impulsief zijn boze handeling uitvoert, maar onmiddellijk daarna diepe spijt krijgt, wat meer is dan alleen maar sorry zeggen, dan zijn niet alle stadia volledig negatief. De handeling zal minder gevolg, minder invloed hebben omdat men er spijt van heeft en het resultaat zal minder negatief zijn. Het mooie van spijt hebben is dat er nieuwe kansen ontstaan, zich nieuwe mogelijkheden voordoen om het een volgende keer beter te doen. Want gelukkig geeft het leven ons vele kansen om wat eens verkeerd ging een volgende keer beter te doen. Bij een negatieve handeling kan ook een geringe motivatie de basis zijn, bijvoorbeeld wanneer de omstandigheden dwingen een daad uit te voeren. In dat geval is er wel sprake van een negatieve handeling, maar met minder karmische invloed. De intensiteit van het karma die uit iedere handeling voortvloeit, hangt dus in hoge mate af van de bedoeling erachter, de motivatie of intentie en minder van de daad zelf en van de voltooiing. Bij positieve handelingen werkt karma precies zo. Overigens geldt het karma principe ook als een handeling alleen maar in woorden of gedachten wordt uitgevoerd. Dat zijn tenslotte ook mentale zaken. Karma kent drie soorten handelingen: handelingen die lijden en pijn veroorzaken worden beschouwd als negatieve of ondeugdzame daden; handelingen, die leiden tot door iedereen gewenste gevolgen als geluk en vreugde, zijn positieve of deugdzame en de derde soort bevat handelingen die leiden tot neutrale gevoelens en ervaringen. Over goed of slecht wordt in het boeddhisme minder gesproken, maar meer over deugdzaam of ondeugdzaam. De relatie van ons ten opzichte van de ander staat hierin voorop. Verder worden aan begrippen als goed en kwaad geen absolute waarde toegekend. 10

11 Niemand heeft per decreet verkondigd of een handeling op zich goed of slecht is. Daden zijn goed of slecht door de motivatie die erachter zit en door de gevolgen, door wat ze aan lijden of geluk teweeg brengen. Bij jezelf én bij de ander. Bij positief karma zijn de intenties en de daaruit voortkomende gevolgen deugdzaam. Hiermee kunnen verdiensten worden opgebouwd. Verder word je een steeds positiever persoon. Ook je eigen omgeving plukt daar de vruchten van. Bij negatief karma, die van ondeugdzame intenties en gevolgen, ligt pessimisme op de loer, kan je in een negatieve spiraal terecht komen van onplezierig gedrag en erger. Voor jezelf erg vervelend, maar zoals bij positief gedrag beïnvloedt je ook je directe omgeving erdoor. Voor deugdzaam wordt wel het woord zuiver gebruikt en voor ondeugdzaam het woord onzuiver. Als eerder aangehaald wordt karma als een zaadje gezien. Het resultaat van een daad, de vrucht kan het begin betekenen van vele nieuwe zaadjes, die vervolgens weer uitkomen. Karma is daarom niet alleen maar de eenduidige volgorde van eerst een oorzaak en daarna een gevolg. Een gevolg kan een volgende oorzaak worden, die weer opnieuw gevolg wordt enzovoort. Je ervaart dat wanneer je in een positieve flow zit. Of omgekeerd de vicieuze cirkel waar je in terecht komt, als je bijvoorbeeld boos of in een depressieve bui bent, kwaad met kwaad vergeldt. Als een dharmabeoefenaar (dharma is de leer van de Boeddha) een positieve daad verricht, dan is het vanzelfsprekend belangrijk dat hij naast een sterke motivatie tevens de juiste inzet toont om zijn intentie uit te voeren. Als hij daarna de verdienste die eruit voortkomt, niet alleen aanwendt tot het bereiken van zijn eigen verlichting, maar het ook nog opdraagt aan het welzijn van alle levende wezens, dan is de voltooiing op zijn best. In het Mahayana boeddhisme, één van de grote boeddhistische stromingen waartoe ook Yeunten Ling behoort, is het gebruikelijk om zelfs de meditatiesessies op te dragen aan het welzijn van alle levende wezens, die zo talrijk zijn als sterren in de ruimte Echter, boeddhisten zijn ook maar gewone mensen, die soms denken dat het opstapelen van verdiensten vooral goed is voor hun eigen karma. Hoe meer, hoe beter kan gedacht worden. De onbaatzuchtigheid verdwijnt in zulke gevallen uit hun positieve daden en het eigen belang krijgt voorrang. Onbaatzuchtigheid is ook een belangrijk aspect bij goedgeefsheid of altruïsme. Altruïsme maakt zowel de ontvanger als de gever blij. Verwacht of hoopt de gever op een extra eigen voordeeltje zoals een compliment en krijgt die het niet, dan kan de positieve handeling omslaan in een teleurstelling. Het geven kan op die manier een onplezierige uitwerking krijgen, waardoor de gever zichzelf de kans onthoudt om blij te worden. Ikzelf was, voordat ik met het boeddhisme in aanraking kwam, gewend om iedere bedelaar die zijn hand ophield iets te geven. Mijn gedachte was simpel: zij missen het en ik heb het. We deelden dan wat geld. Echter, tijdens een reis door India was zoiets een onmogelijke zaak. Het leek wel alsof een half miljard mensen alleen met bedelen in leven konden blijven. Het geven voelde als water naar de zee dragen. Probeerde ik toch iets te geven en zagen anderen dat, dan vloog iedereen op me af en gedroegen ze zich agressief. Het verwarde me en ging me tegen staan. Daarom vroeg ik reisgenoot Lama Karta wat te doen. Hij zei dat goede daden nooit slecht zijn. Even later voegde hij eraan toe dat je jezelf de vraag mag stellen wat je eigen intenties zijn, en in hoeverre je denkt iemand echt te helpen. Mijn les 11

12 was, dat mijn motivatie verder mocht reiken dan simpelweg iets te geven zonder erover na te denken. Ook als het onbaatzuchtig was. Karma betekent dat je niets kunt doen zonder dat het bij jezelf wordt opgetekend. Dit noemt men het opbouwen van karma, van positieve of negatieve. De uitwerking van karma, de wet van oorzaak en gevolg, kunnen we het beste zien als we bij onze eigen ervaringen te rade gaan. Die leren ons dat dingen die we s morgens doen, ook s avonds nog effect hebben. Zo n handeling brengt ons in een bepaalde geestestoestand, heeft invloed op onze emoties en ons hele gevoel van zijn. Ook al werden die handelingen veel eerder verricht en voltooid, het effect blijft in onze geest hangen. Een voorbeeldje hierover: je mist de trein die je naar een belangrijke afspraak moet brengen en schiet vol in de stress. Terwijl je op de volgende trein wacht, help je een blinde het perron af en even later til je eerst de buggy van een moeder in jouw trein voordat je zelf instapt. Weg stress en een glimlach blijft de gehele dag rond je lippen. Karma kan dus invloed hebben op korte, maar nog meer op lange termijn. Zelfs heel lang nadat de daad is uitgevoerd. Een positieve daad kan lang doorwerken, maar hetzelfde geldt uiteraard ook voor een negatieve. Het eerste gevoel heeft natuurlijk onze voorkeur, omdat we in een positieve gemoedstoestand willen komen en blijven. Bij negatieve daden kan het gebeuren dat we in een neerwaartse spiraal terecht komen waardoor nog meer negatieve gedachten getriggerd worden. Van kwaad tot erger gaan we dan. Het is in ons dagelijks leven de kunst om dit bij jezelf te signaleren, te zien wat daarvan de oorzaken zijn en deze een halt toe te roepen. In het verlengde van lange termijn karma is er ook het karma uit vorige levens, die je huidige leven kan beïnvloeden. Er zijn mensen die een voorbeeldig leven leiden, alles goed doen, altijd klaar staan voor anderen en desondanks toch regelmatig tegenspoed kennen. Die zonder aanwijsbare redenen van het ene probleem in het andere terecht komen. Ook zijn er mensen, die zomaar lukraak leven, weinig rekening met anderen en hun omgeving houden en toch altijd geluk hebben, veel voorspoed kennen. De eersten hebben een slecht en de laatsten een goed karma meegekregen. Karma moet zeker geen apathie veroorzaken, iets dat gemakkelijk zou kunnen gebeuren als je denkt dat sommige van je problemen uit vorige levens komen. Dat je zoiets gewoon overkomt en er niets aan kunt doen. Want karma is de wet van handelen. Ook niet-handelen is een daad, die gevolgen heeft. Doe je niets, dan verandert er niets. Daar helpt geen goeie God aan is een gezegde dat bekend in de oren zal klinken. Alleen de mens bezit de mogelijkheden en de talenten om daadwerkelijk iets met zijn eigen karma te doen. En omdat ieder karma eindig is, ligt het aan de mens hoelang deze voort duurt. Ieder mens is in staat om zelf het negatieve karma uit te zuiveren, uit te zuiveren door er positieve daden tegenover te stellen. Heb je al een positief karma, dan kan je dit verlengen door je leven te vullen met al je positieve eigenschappen. Lama Karta vergeleek karma eens met de verwarming in een huis. Ben je positief ingesteld, dan zullen de huisgenoten daar een graantje van meepikken. Van hun instelling kunnen ook de buren, vrienden en collega s voordeel hebben. Ieder huis, buurt, stad of land krijgt hierdoor zijn eigen karma. Niet dat de invloed zo groot is dat het hele land erdoor verwarmd 12

13 wordt, maar de meeste huizen en woonplaatsen wel. Een heel land verwarmen, daar komt veel meer bij kijken. Er is zelfs een karma van de mensheid. De huidige voortgang in onze wereld kunnen in dit licht bezien worden. In de politiek,bedrijfsleven en maatschappij zouden discussies heel anders gevoerd worden als ze vanuit het karma principe benaderd werden en zuivere en onzuivere intenties als uitgangspunten zouden gelden. Het karma principe maakt duidelijk dat er een verband bestaat tussen alles wat we laten gebeuren. Dat er een onderlinge verbondenheid en afhankelijkheid is van oorzaak en gevolg, die voortkomen uit intenties, uit motivaties. Deze verbondenheid van oorzaak en gevolg, in het groot en het klein, is een buitengewoon belangrijk aspect in het boeddhisme. Niet altijd zijn voor ons, beginners op het boeddhistische pad, al dergelijke verbindingen even duidelijk zichtbaar. Want naast directe oorzaken zijn er ook netwerken van omstandigheden die invloed op gevolgen kunnen hebben. De Boeddha stelde dat iedereen die het verband tussen oorzaak en gevolg werkelijk begrijpt, de boeddhistische leer op de juiste wijze zal begrijpen. Oorzakelijkheid staat centraal. Dit inzicht betekent dat er voor ieder mens een realistische mogelijkheid tot verandering is. Want, als je door je eigen motivatie een daad in positieve zin kunt veranderen, dan verander je ook het gevolg, het resultaat op een gunstige wijze en ben je in staat je eigen gelukkige omstandigheden te scheppen. Steeds vaker en vaker. De basis van het boeddhisme is dus vooral het begrip dat alle leven in het universum onderworpen is aan causaliteit, aan oorzakelijkheid. In ons bestaan koppelt dit proces de daden in het heden aan toekomstige gevolgen, in dit leven en in de komende. De opstapeling van karma bepaalt vooral de aard van elke wedergeboorte na de dood totdat je de verlichting bereikt. In het nirvana word je van karma verlost. Mensen verschillen van elkaar door hun karma. Vanwege die verschillen is het boeddhisme geen spirituele democratie, die van iedereen dezelfde boeddhistische praktijken vereist. De ene mens kan sneller de verschillende stappen op het boeddhistisch pad nemen dan de ander. Het pad berust daarom op geleidelijk onderwijs. Slechts weinig mensen kennen hun eigen karma. Bij ons gewone mensen is dit niet de enige kracht in ons leven. Er spelen ook bijvoorbeeld natuurlijke oorzaak en gevolgrelaties en het toeval een rol. Maar je wordt met een bepaald karma geboren en kunt daar in het verdere leven verandering in aanbrengen door de balans van verdiensten en tekortkomingen in positieve zin te verbeteren. Vandaar het grote belang van karma voor iedere boeddhist. Zou iedereen zich bewust zijn van de wet van karma en slechts een beetje meer verdiensten aan zijn leven willen toevoegen, dan zou de wereld er al heel wat mooier uitzien. 13

14 Voorkomen van schadelijke handelingen. We kennen de tien geboden uit het christelijke geloof. In boeddhistische geschriften worden deze samengevat als de tien deugdzame handelingen. Ze zijn wat genuanceerder. Als eerder gezegd speelt bij het verschil tussen goed en kwaad altijd de motivatie mee en de relatie met een ander of een omstandigheid. De handelingen betreffen de drie daden van het lichaam, de vier van de spraak en de drie van de geest, die alle vermeden dienen te worden. Ze vertegenwoordigen het gedrag in daad, in woord of in gedachte: 1. Die van het lichaam zijn: doden/kwetsen van alle levende wezens; stelen; seksueel wangedrag. 2. Die van de spraak: liegen; tweedracht zaaien; harde woorden gebruiken; zinloos roddelen. 3. De mentale: hebzucht; het koesteren van schadelijke gedachten of intenties; verkeerde ideeën. Wanneer we de wet van karma op een heldere manier in ons leven herkennen, dan biedt het ons de aanzet om beter met onze negatieve daden om te gaan en de wet van oorzaak en gevolg effectiever in de praktijk te brengen. Niet door het negatieve te bevechten, maar door ze te herkennen, te zien waar ze vandaan komen, vervolgens in toom te houden en daarna te transformeren in positieve eigenschappen. De eerste stap is dat je er zorgvuldig op let om niet in de greep van negatieve gedachten te geraken. Dergelijke gedachten, die negatieve handelingen veroorzaken, komen vooral voort uit verstorende emoties. Hiermee is ons leven in samsara rijkelijk gevuld. Een aantal van die verstorende emoties zal later in dit hoofdstuk aan bod komen. Over dit herkennen is nog het volgende op te merken: een Oosters gezegde stelt dat leren is herkennen. Ook Socrates dacht er zo over: leren is het herinneren van wat we vergeten waren. Veel weten we al, maar soms weten we niet meer wat we al wisten. Om hier achter te komen, kunnen we onze eigen waarnemer worden. Met een gerichte vorm van meditatie kunnen we onszelf van een afstand gaan waarnemen zonder ons door onze emoties te laten meeslepen en zo onze motivaties op een heldere manier te leren zien. Dit leren is herkennen is een belangrijk aspect in het boeddhisme. We zijn namelijk een optelsom van een ingewikkeld geheel van oorzaken en gevolgen, van een mengelmoes van daden die soms goed, positief en altruïstisch zijn, en soms heel onverstandig en destructief. In de loop van onze levens gaan die oorzaken zich beetje bij beetje uitdrukken en vorm aannemen. Het boeddhisme gaat uit van een hele lange reeks van wedergeboortes, waarbij alle daden een zinvolle betekenis hebben. Iedere gebeurtenis kent z n eigen leermomenten. De wet van karma brengt ons bij goed geen beloning of bij slecht geen straf en verdoemenis. Het gehoorzaamt gewoon aan de wet van de onderlinge verbondenheid van alles, de causaliteit. De wet van karma leert ons te zien welke impact onze daden op ons eigen leven en dat van anderen hebben en dat er voordurend mogelijkheden tot verandering zijn. 14

15 2. De tweede vorm van onwetendheid: de leegte. Bij de eerste waarheid kwam het lijden door conditionering ter sprake. Het ging over dat we de neiging hebben om aan alle fenomenen die we waarnemen een vaste, een absolute waarde toekennen. Niet alleen aan de spullen die we hebben of hopen te krijgen, maar ook aan de oordelen die we dikwijls over iets hebben. Verder hechten we grote waarde aan ons ego, aan de identiteit waarmee we door het leven gaan. Deze ideeën worden als verkeerd gezien en komen voort uit onze onwetendheid over de ware aard van de werkelijkheid. De leegte waarover dit deel gaat, wordt in het boeddhisme gezien van cruciale betekenis te zijn op het pad van spirituele ontwikkeling. Vandaar dat er extra aandacht aan besteed zal worden. Eerst iets over de verschillen van de Oosterse en de Westerse benadering om fenomenen te doorgronden. In het Oosten is door de eeuwen heen het waarnemen de meest gebruikelijke manier om iets te doorzien. Een Aziaat kan lang naar een bloem kijken om deze te begrijpen; doet zijn inzicht op vanuit het waarnemen. De Oosterling ontdekte de energiebanen in het lichaam. Banen, die zo subtiel zijn dat deze met de huidige stand van de Westerse wetenschap nog steeds niet of nauwelijks zichtbaar te maken zijn. Wij, in het Westen, willen een bloem demonteren, uit elkaar halen om die te analyseren, er proeven mee doen om zodoende achter zijn geheimen te komen. Denk maar aan de vroegere lijkensnijders, de heelmeesters die het inwendige van de mens blootlegden. Met meten is weten zijn we in het Westen ver gekomen. Wetenschappelijke ontdekkingen konden hierdoor vaak snel in de praktijk toegepast worden. Dit kwam tevens door onze dualistische manier van denken, het praktische denken in tegenstellingen. Was iets niet waar te nemen, dan mocht je je afvragen of het überhaupt wel bestond. Dan had je daar ook geen last meer van De grondlegger van dit Westerse, dualistische denken is Descartes, de filosoof van ik denk, dus ik ben. Hij was, zeg maar, de uitvinder het ego en zette zich in de late Middeleeuwen af tegen het goddelijke als reactie op de kerk. Door hem kreeg de menselijke geest een superieure rol toebedeeld. De mens werd in staat geacht wetenschappelijke regels te kunnen stellen, die als universeel en absoluut gelden. Door middel van analyse zou alles te doorgronden zijn, zelfs zou zielenrust op die wijze te bereiken zijn. Inmiddels hebben we de ervaring dat we nooit alles zullen weten, ook niet wanneer zaken absoluut verklaard worden en er dus niet meer aan getwijfeld hoeft te worden. Bovendien blijkt steeds vaker dat we met al onze kennis geen zielrust bereiken, maar vaak het omgekeerde. We worden er steeds onrustiger van. Ondertussen begint de twijfel in de wetenschappelijke wereld over al het absolute toe te nemen. Meer en meer vervagen de tegenstellingen in filosofisch denken tussen Oost en West, waardoor East meets West kan ontstaan met alle voordelen vandien. Twee soorten werkelijkheid. In het boeddhisme wordt van andere waarden uitgegaan, dan we gewend zijn. Daar zijn alle fenomenen als een droom, een illusie. Fenomenen dien je te zien als alles wat je waarneemt, met alle zintuigen waarover je beschikt. Probeer je de verschijningsvormen van die 15

16 fenomenen te onderzoeken, te begrijpen wat hun eigen natuur is, dan kom je bij twee soorten werkelijkheid, de relatieve of conventionele en de ultieme of absolute werkelijkheid. Wanneer we in het Westen spreken over een vaststaande werkelijkheid, dan wordt dat in het boeddhisme nog steeds als een relatieve gezien, als een eigen creatie. Gaan we er in het boeddhisme vanuit dat alles een illusie is, dan wil dat niets zeggen over de werkelijkheid an sich, maar meer over het feit dat we ons over alles illusies maken. Bij de Westerse, conventionele werkelijkheid bekijken we dingen op een manier die we al eeuwenlang vanuit onze concepten gewend zijn. Uit die gewoonte geven we alle fenomenen een betekenis, een onafhankelijk bestaan. Bij de boeddhistische daarentegen wordt bij de ultieme werkelijkheid al onze oordelen en invullingen losgelaten. Daar leidt alles een bestaan in afhankelijkheid. Neem als voorbeeld een huis. Zou je onderzoeken wat de eigen natuur van een huis is, z n eigen ultieme werkelijkheid, dan kom je niet verder dan het verschijningsvorm huis te zien. Deel je het huis op in kleinere stukjes om bij die uiteindelijke natuur van het huis te geraken, dan kom je uit op een dak, vier muren, wat deuren en ramen. En breng je op zoek naar de essentie van het huis dan de muren weer terug tot hun eigen oorsprong, wat zijn muren dan anders als een verzameling stenen. En wat zijn stenen? Dat zijn verschillende materialen die samengevoegd zijn. Wat zijn die materialen enzovoort. Op welke manier je ook kijkt, de essentie van een huis kom je er niet tegen, geen absolute oorsprong of ultieme werkelijkheid van een huis. Wat je wel tegenkomt, is de onderlinge afhankelijkheid van al die verschijningsvormen die tezamen een huis maken. Je zou dus kunnen zeggen dat het huis niet bestaat, maar wel het label dat we erop plakken, de naam die we eraan geven, de gedachteconstructie die we er zelf van maken. Dat wat we zien, is onze eigen creatie die we een absolute waarde toekennen. Ons huis blijkt niet anders dan een relatie van verschillende verschijningsvormen, een relatieve werkelijkheid, te zijn. Tevens zien we een onderlinge afhankelijkheid. Zonder muren, dak en deuren is er geen huis. Zonder stenen geen muren. Bij alle verschijningsvormen is ditzelfde van toepassing. Ze kennen geen absolute vorm, samenstelling of inherente werkelijkheid. En geen onafhankelijk bestaan, wel een relatieve. Alle vormen, alle fenomenen, alle materie bezitten geen absoluut zelf. Geen eigen natuur, hoe goed je ook naar hun essentie zoekt of hoe klein je ze ook maakt om tot hun uiteindelijke oorsprong door te dringen. Zelfs de tijd blijkt niet meer te zijn dan een mensenafspraak, een constructie dus. Alles wat we waarnemen, heeft een relatie tot, een bestaan in afhankelijkheid met. Probeer je van een fenomeen z n essentie of ultieme, absolute werkelijkheid te vinden, dan is het eindresultaat: Vorm is leegte. Bij ideeën, concepten en overtuigingen is het niet anders gesteld. Als we iets aantrekkelijk vinden, maken we dat graag absoluut en weten dan zeker dat die zaken goed zijn of fijn, aangenaam of heerlijk, enz. Verder denken we precies te weten wat mooi en lelijk is. Met goed en kwaad is het niet anders gesteld. Dat anderen daar heel anders over denken, tsja... Bij persoonlijke vaste overtuigingen kan ook nog de invloed van alle zintuigen opgeteld worden waarmee we ons bedienen. Het boeddhisme kent er zes: het voelen, ruiken, proeven, zien, horen of het denken. Al die zintuiglijke waarnemingen werken met herinneringen uit vroegere ervaringen. Bij nieuwe indrukken is daardoor het eigen oordeel al 16

17 klaar. Dit ruikt lekker, smaakt vies, klinkt onrustig, voelt heerlijk enzovoort. Indrukken van vroeger, toegepast op het heden. We werken graag met deze vooroordelen, deze conditioneringen. Het biedt ons vastigheid, houvast. Het pure waarnemen zonder vooraf een oordeel te hebben is hierdoor voor ons erg lastig geworden. Kleine kinderen lukt zoiets nog wel of als we in meditatietoestand in het hier en nu leven. Omgekeerd is leegte ook weer vorm. Want als vorm leegte is, zal leegte ook weer vorm zijn. Een huis is en blijft onmiskenbaar een huis. Wanneer dit niet het geval zou zijn, zou het boeddhisme niet anders zijn dan een nihilistische leer over de werkelijkheid. Dan zou alles leegte zijn en zonder bestaan, waarde of betekenis. Nemen we een leeg bouwterrein en zetten we daar vier muren met een dak op, dan is dat terrein nog steeds even leeg, behalve dan op de plaats die de vier muren met het dak innemen. Binnenin het gebouw is nog dezelfde lege ruimte. Het lege terrein heeft er een vorm, een conventionele werkelijkheid, bij gekregen. Leegte zien: Toen de eerste Europeanen in Amerika landden, zagen de Indianen hen vanuit de zee niet aankomen. Zij kenden geen schip, hadden daar geen ervaring mee en zagen er dus geen. Hun leegte had de vorm van een schip. In het Westen is leegte een gebrek van iets, maar niet in het boeddhisme. Daar is leegte een venster waardoor we kijken. Leegte is dan de manier waarop alles werkelijk bestaat, de ultieme werkelijkheid die verwijst naar dat alles met elkaar verbonden is en onderling afhankelijk van alles en daardoor een vorm heeft. In ons leven, op aarde en in het universum. Iets minder abstract is het volgende over de leegte: Als we een auto zien, dan nemen we een onafhankelijk object waar, een absoluut ding. Maar bij nader onderzoek vervaagt deze onafhankelijkheid. We beseffen dan dat de leren bekleding van dieren afkomt, het rubber uit planten, de metalen uit de aarde waarover we lopen. Dat machines de onderdelen maakten, bij fabrieken waar mensen in hun levensonderhoud voorzien. Als we dat analyseren, komen we tot de ontdekking dat het aantal invloeden, die samenkomen om een auto te maken, grenzeloos groot is. Geen enkel deel leidt een onafhankelijk bestaan. Ieder onderdeel maakt deel uit van die afhankelijkheid en bestaat in betrekking met al het andere. Zelfs geen enkel atoom in het universum leidt een bestaan op zichzelf. Met de zelfde benadering kan je ook je eigen eten of andere zaken ervaren. Met een beetje fantasie krijgt ons voedsel zo een extra, waardevolle dimensie en kan dan met meer smaak, aandacht en ook dankbaarheid gegeten worden. Vorm is leegte en leegte is vorm, dit heet de boeddhistische middenweg om de absolute met de relatieve of conventionele werkelijkheid te verbinden. Boeddha zag dit reeds heel lang geleden. De hartsoetra gaat hierover. We zien een vorm, maar weten dat het leegte is. We denken aan die leegte en zien een concrete vorm, dat huis bijvoorbeeld. Zowel de leegte als de vorm bestaan niet op zichzelf, maar altijd in relatie tot hun omgeving, tot de aparte delen. De interrelatie van de fenomenen. Ofwel het bestaan in afhankelijkheid. 17